Limbörgs vocabulair
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Limbörgs vocabulair umvat de wäörd vaan de Limbörgse dialecte. Es zoedaoneg is 't zier ing verwant aon de vocabulaire vaan verwante cultuurtaole wie 't Nederlands en 't Hoegduits, zoewie vaan umligkende, verwante dialekgróppe wie Braobants, Kleverlands en Ripuarisch. 't Gief evels ouch dujeleke versjèlle, zoewie 't ouch dujeleke versjèlle tösse de Limbörgse dialekte oonderein gief.
Vaanoet taolkundeg perspectief gief 't gein 'typisch Limbörgse' wäörd: eder woord wat in eint vaan de Limbörgse dialekte veurkump, is in weze e Limbörgs woord. In de praktijk evels weure väöl wäörd die neet in de Nederlandse daan wel Duitse standaardtaol veurkoume (aofhenkelek vaan welke kant vaan de grens me zit) es 'typisch Limbörgs' gekoesterd, en veult me invlood vaan de cultuurtaole es 'vererming' vaan 't vocabulair. Zoe weure Franse wäörd in beveurbeeld 't Mestreechs allewijl hoeg aongeslage, dewijl me ziech vreuger zjus detege weerde.[1]
't Vocabulair vaan 't Limbörgs is vasgelag in 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten (WLD) zoewie in diverse plaotseleke dictionaire en idiotica. 't WLD dèk de dialekte oet Belsj en Nederlands Limbörg en 't 'Platduutsj' gebeed in Wallonië, meh neet die in Noord-Braobant en Duitsland.
Nao aofkoms bewirk
Me kin 't Limbörgs vocabulair op twie menere besjrieve: etymologisch en thematisch. In de ierste benaodering geit me in op de aofkoms vaan de wäörd. Ierstens gief 't de èrfwäörd: wäörd die veur zoewied nao te goon neet aon 'n aander taol zien oontliend en dus via 't Middelnederlands, Aajdnederfrankisch zoe op 't Oergermaans (en dèks ouch op 't Proto-Indo-Europees) zien trök te veure. Die vörme nog ummer 't groetste deil, zeker vaan 't daogeleks vocabulair.
Daoneve koume de lienwäörd. E hemfelke taole is de groetste bron veur lienwäörd gewees. Vaanaof de middeliewe tot in d'n twintegsten iew höbbe de Limbörgse dialekte geliend oet 't Waols, 't Ripuarisch en 't Bargoens. Waolse wäörd vint me veural laanks de zuidgrens vaan 't taolgebeed: d'n Haspegouw, Heuvelland meh in 't bezunder Mestreech, boe in de negentienden iew väöl Luikse arbeiers kaome woene. Ripuarische wäörd vint me in gans 't gebeed, meh nog 't mieste in 't ooste.
Later is ouch geliend oet 't Frans. Dit gebäörde en gebäört op de groetste sjaol in 't huieg Wallonië, boe 't Frans 't Limbörgs al bekaans heet verdroonge, en ouch op groete sjaol in Belsj Limbörg en in Mestreech, boe 't Frans tot aon d'n Ierste Wereldoorlog 'n veurnaom (dèks de veurnaomste of zelfs insegste) cultuurtaol waor. Ouch 't Hoegduits heet zien spore naogelaote: op extreem groete sjaol (en tot op d'n huiegen daag) op Duits groondgebeed meh ouch vrij sterk in 't ooste vaan 't Heuvelland, beveurbeeld in Heerle en Kèrkraoj. Soms heet me Duitse woord neet lètterlek geliend, meh es lienvertaoling euvergepak (tsiedónk oet Zeitung). Op Nederlands en Belsj groondgebeed weurt sinds jaor en daag (ouch al veur d'n Ierste Wereldoorlog, meh sindsdeen ummer sterker) op groete sjaol oet 't (Standaard-)Nederlands geliend. Veural nao d'n Twiede Wereldoorlog heet 't Limbörgs, wie zoeväöl taole, väöl oet 't Ingels geliend. 't Geit daan dèks um nui begrippe die euveral op de wereld verstande weure.
Nao thematiek bewirk
Algemein bewirk
't Limbörgs is 'n dialekgróp. 't Weurt mer bij oetzundering es cultuurtaol gebruuk. Wèlt me in 't Limbörgs euver gelierde en officieel dinger spreke (beveurbeeld op de Limbörgse Wikipedia), daan weurt in 't gemein nao de cultuurtaol gegrepe. Wäörd oet 't Nederlands of Duits weure daan, nao 'n eventueel verlimbörgsing, euvergenome. In dat opziech is 't Limbörgs dus lexicaol aofhenkelek vaan 't Nederlands en Duits.
Landbouw bewirk
De mieste Limbörgse dialekte weure op 't platteland gesproke. Daobij ligk Limbörg neet aon zie, zoetot vèsserij gei bestoonsmiddel vaan beteikenis is. Dit beteikent tot de bevolking vaanajds veur e groet deil vaan de landbouw leefde. 't WLD (zuug bove) wijt neet minder es 13 deile (vaan in totaol 39) aon de landbouw.[2] In 't bezunder veur 't peerd en zie getuug bestoon mechteg väöl wäörd. Umtot vreuger e gemingk bedrief de norm waor, kump e groet scala aon landbouwvörm veur. Allein de tuinderij (die evegood in de Limbörge ouch veurkump) is neet zoe oetgebreid bedeend.
Mèt de modernisering vaan de landbouw is 't mierendeil vaan dees wäörd sterk verawwerd geraak. Boere wete ze ziech dèks wel nog te rappelere.
Ambachte bewirk
Ambachte of stiele in stad en dörp zien ouch riekelek gedocumenteerd. Natuurlek zien dees wäörd zeker zoe snel verawwerd es de landbouwterme. Bezunder good vertroje zien de bereup vaan meuleneer, beerbrouwer, snijer (kleermeker) en sjoester.
Mijnbouw bewirk
Dit is, zeker binne 't Belsj en Nederland, get typisch Limbörgs. Zoewel in Belsj es Nederlands Limbörg gaof 't vreuger kojle veur steinkole. In allebei heet ziech 'n typische woordesjat gevörmp. Me moot dao evels wel mèt oppasse. Wie de mijnbouw dao ech groet woort, woort de ierste taol in de mieste kojle neet mie Limbörgs meh 'ne vörm vaan Nederlands. Väöl kojl-terminologie huurt daorum bij 't Heerles Nederlands of de Citétaol in plaots vaan bij 't Limbörgs.
Neve kole woort in 't Limbörgs taolgebeed ouch melger, zink, grind en törf gewonne. Ouch daovaan heet me 't jargon vasgelag. De törfwinning kaom ouch in aander deile vaan Nederland veur; hei kin me dus de wäörd goon vergelieke.
Natuur bewirk
In de Limbörgse natuur koume soorte veur die me in de res vaan Nederland en Vlaondere neet of koelek kint (korewouf, klunkske). Ouch algemein bieste- en plantesoorte kinne gans aander naome höbbe. 't Limbörgs vocabulair is op dit punt dus sterk geprofileerd.
Ouch de leveloes natuur heet 't Limbörgs vocabulair gevörmp. Zeker in 't Heuvelland en de Haspegouw vint me wäörd en wäördbeteikenisse die wijer nao 't noorde en weste neet gebrukelek zien (berg, grubbe).
Verwantsjap bewirk
't Limbörgs gebruuk 't Eskimo-systeem vaan verwantsjapsterme, wie dat in de Germaonse taole (oetzunderinge neet te nao gezag) algemein is. Dat wèlt zègke tot me ziech, bij 't beneume vaan femilieleje, concentreert op 't geslach vaan femilieleje zelf en op hun directe relatie mèt de spreker. Versjèl tösse de bomma of bompa vaan vaajerskant en moojerskant weure neet gemaak, zoe wieneg wie versjèlle tösse neve en niesjes vaan noonkes of tantes, of tösse noonkes en tantes vaan vaajers- of moojerskant.
Kleur bewirk
Ouch in 't beneume vaan kleure geit 't Limbörgs mèt in wat algemein gebrukelek is in Europa. Versjèl tösse blauw, greun en geel weurt gemaak; tössevörm weure hoegoet es teint vaan dees drei 'hoofkleure' gezeen.
Sjamptaol bewirk
Veural in stadsdialekte is väöl aondach veur de sjamptaol. De Limbörgse sjampwäörd zien in 2004 behandeld in Leonie Robroek häör Limburgs scheldwoordenboek. In 1996 al kaom e sjampwoordebook specifiek veur 't Bilzers oet.[3]
Gesjamps mèt krenkdes, wie dat in Wes-Nederland väöl gebäört, is in 't Limbörgs neet zoe gebrukelek. Verwunsinge vaan 't typ Lek mich emaars koume evels väöl veur. Oonder mie in Mestreech weurt 't väölvöldeg gebruuk vaan kut es veurveugsel en es tössewerpsel dèks es typisch veur 't eige dialek gezeen. Dit weurt evels ouch in 't Nederlands hiel väöl gedoon; 't gief mie plaotse (oonder mie in Oos-Braobant) boe me dit foutief es typisch veur 't eige plat huurt.
Toponieme bewirk
In 't Limbörgs taolgebeed bewirk
De toponieme (plaotsnaome) in de Limbörge zien hendeg divers. E deil is prehistorisch, dat wèlt zègke awwer es de Romeinse bezètting (zoeget 50 v.Chr.). Dit gelt veur de mieste waternaome en 'n aontal plaotsnaome. Hael en Heële zien dujelek Keltisch, wie ouch Gennep, Gulpe en Ieëpe, boe 't Gallisch apa ('water') in te herkinne vèlt, en veur plaotse wie Melik en Blierik (trökgaond op 't achterveugsel -acum). Plaotse wie Árse, Èl en Herte zien lesteger te verklaore; mesjiens moot me dao aon 'n veur-Germaonse substraottaol dinke, dus 'n taol die gein Germaons of Keltisch waor en hei veur de koms vaan de Indo-Europeaone woort gesproke.
Veural in Zuid-Limbörg koume diverse wäörd vaan Latijnsen oersprunk veur. 't Bekindste veurbeeld is Mestreech, vaan Traiectum ad Mosam ofwel 'weegfort aon de Maos'. Deze naom geit direk trök op de Romeinse infrastructuur. Aander plaotse goon trök op hiereboerderije (villae) en zien vaan get later. 't Vulgair Latijns villare woort tot Wielder/Willer/Wolder, vicus ('dörp') tot Wiek. Umtot dit gebeed nog laank twietaoleg bleef (zuug Romania submersa) kinne dees naome ouch vaan begin middeliewe zien.
Vanaof de middeliewe weure de naome in 't gemein Germaons vaan oersprunk. Dèks höbbe dees plaotsnaome e begriepelek elemint wie lo (ope bos), raoj (veur landbouw gekapde groond), dörp, baek, brook etc. Plaotse oet de vreug middeliewe indege nog wel ins op -inge, wat wijs op 'n verneuming nao 'n persoen.[4]
Limbörgse plaotsnaome kinne soms sterk aofwieke vaan hun officieel (Nederlandse en Duitse) naome. Dèks zien ze daan wijer aofgeslete. Dewijl Roermond good vèlt te begriepe es 'moond vaan de revier de Roer', is dat bij de plaotseleke naom Remunj lesteger.
De Nederlands-Limbörgse plaotsnaome zien roond de iewwisseling vasgelag door Veldeke. Sommege gemeintes höbbe twietaolege sjèlder neergezat. Op 't Belsj gief 't die (nog) neet.
Daoboete bewirk
Diverse neet-Limbörgstaolege plaotse höbbe Limbörgse naome (exonieme). Neet ummer zien ze (nog) eve gebrukelek, en zelde weure ze in gans 't Limbörgs taolgebeed gebruuk. Veurbeelde zien Aoke, Luuk/Luik en Nimwege/Numwaege. Dèks zalle Limbörgers ouch spontaon Nederlands- of Duitstaolege plaotsnaome verlimbörgse. Of en wiezier dat gedoon weurt versjèlt evels per dialek en zelfs per spreker. D'n eine zal de Braobantse stad Eindhoven ummer Indjhaove numme, d'n aander geit neet wijer es Eindhove.
Typerende Limbörse wäörd mèt 'n eige artikel bewirk
- Dees lies is incompleet. Geer kènt Wikipedia helpe door ze aan te völle.
Rifferenties bewirk
- ↑ Ben Salemans en Flor Aarts: Taal in stad en land: Maastrichts. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002: pp. 83-4
- ↑ e-WLD - Afleveringen
- ↑ https://www.dbnl.org/tekst/slec001sjam01_01/slec001sjam01_01_0001.php
- ↑ Gerard van Berkel, Limburgse plaatsnamen verklaard