Romania submersa

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Romania submersia (Latien, lètterlek 'oondergeloupe Romeine-land') is in de romanistiek de benaoming veur 't gebeed wat vreuger bij 't westelek Romeins Riek hoort, meh boe sinds de middeliewe gein Romaonse taole mie weure gesproke. Dèks kin me oet lienwäörd, plaotsnaome en aw persoensnaome opmake tot dit oets wel zoe is gewees, en kin me mèt väöl meujte ouch get zègke euver wie die verdwene taole höbbe gekloonke.

Theorie

Wie bekind vereuverde de Romeine ziech in de loup vaan de iewe e riek biejein wat ziech oetstrèkde vaan 't huieg Sjotland tot Irak en vaan Marokko tot aon Roemenië. Euveral vestegde ziech soldaote, meh ouch hiereboere en kouplui - dèks waore dat Romeinse soldaote die oet deens gónge en in hun woengebeed bleve woene. Die (ex-)soldaote spraoke in de regel Latien es moojertaol, entans in 't weste vaan 't Riek (in 't ooste waor 't Grieks algemeiner). Zoe woorte groete deile vaan 't Riek twietaoleg: de inheimse taol neve 't Vulgair Latien vaan de koloniste.

In de viefde iew góng 't Riek t'n oonder. De Romeine gónge evels neet euveral zoemer weg. Op väöl plaotse waor 't Vulgair Latien al de dominante taol en waor de inheimse taol verdwene of aon 't verdwijne. In de iewe die volgde zouwe de dialekte vaan 't Vulgair Latien ziech oontwikkele tot de Romaonse taole.

Op aander plaotse góng dat evels neet zoe. Soms waor de inheimse taol nog te sterk en góng zjus 't Vulgair Latien t'n oonder (dit gebeurde beveurbeeld mèt 't Welsh en 't Baskisch). Soms ouch waor 'n daarde taol de euverwinner: die vaan de invallende volker. Zij waore dèks neet mèt väöl, meh woorte wel de nui heersers en hun taol had daorum prestiesj.

Wie laank tot de Latijnse/Romaonse dialekte in Romania submersa nog höbbe bestande is neet dujelek. In 't gemein zal dat neet mie es e paar iewe höbbe gedoord, meh in 't Rijn- en Moezelland heet 't nog tot deep in de middeliewe e Romaons dialek gegeve. 't Dalmatisch is zelfs pas ind negentienden iew oetgestorve.

Natuurlek zien sommege deile vaan Romania submersa allewijl weer Romaons. Zoe woort Bretagne - entans 't weste - nao de Groete Volksverhuizinge Keltischtaoleg (Bretons), meh weurt in 't gebeed allewijl veural Frans gesproke. Dat nump neet eweg tot die taol dao feitelek neet inheims is.

Taole

Nederlands-Romaons in 't zuie vaan Nederland en 't noorde vaan 't Belsj. Dit zal op Aajdfrans höbbe geleke. Euver 't algemein waor dit gebeed neet zoe diech door de Romeine bevolk (te naat veur landbouw op de Italiaonse meneer), meh roond de limes en in Zuid-Limbörg gaof 't wel 'n groete Romeinse bevolking.
Moezelromaons. Zeker tot in de èlfde iew heet 't in 't huieg Rheinland-Pfalz Romaonse enclaves gegeve. Aonwiezinge vint me neet allein in plaotsnaome, meh ouch in de plaotseleke dialekte: die höbbe Romaonse wäörd die neet direk oet 't Latien en ouch neet oet later (cultureel dominant) Frans kinne koume. Ing verwantsjap mèt 't Waols en diverse oosteleke Oïl-taole ligk veur de hand.
Brits-Romaons: zeker in 't zuidoostelek deil vaan Groet-Brittannië, boe de mieste Romeine zaote, moot 't hei väöl sprekers vaan höbbe gegeve. Nao d'n inval vaan de Angelsakse woort 't gebeed dreitaoleg; dat zal al gaw 't ind beteikend höbbe veur zoewel 't Keltisch es 't Romaons. 't Anglo-Normandisch vaan later in de middeliewe is 'n aander taol: dat kaom ech oet Fraankriek, en wel in 1066, wie Wöllem de Vereuvereer 't land innaom.
Pannonisch-Romaons: in Pannonië, 'n Romeinse provincie die leep vaan Oos-Oosteriek tot Noord-Servië. Euver 't algemein heel 't Romaons 't op de Balkan neet laank oet (Roemenië is de groete oetzundering), meh dit dialek is vrij good bestudeerd. Nao wat me devaan kin zègke veel dit e bitteke boete de aander dialekte. Zoe roond de tiende iew is 't Romaons dao oetgestorve.
Afrikaons-Romaons: in 't huieg Marokko, Algerije, Tunesië en Libië. 't Woort dao same gesproke mèt 't Berbers en 't Fenicisch (Punisch). Nao de vereuvering door de Arabere moot 't zien verdwene, e bitteke um dezelfde rei boeveur 't Romaons in Ingeland verdween: mèt de koms vaan 't Arabisch woort dit gebeed dreitaoleg, en dat is 'n situatie die lesteger op te hawwe is es twietaolegheid.