Treechterlands
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Treechterlands of Trichterlands is e Limbörgs subdialek oet de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. 't Weurt gerekend tot de Centraol-Limbörgse dialekte en gesproke in Mestreech en (direkten) umgeving, in zoewel Nederland es 't Belsj. Euver 't algemein zien dees dialekte iejer oostelek es westelek vaan karakter; typerend is d'n euvergaank vaan westeleke nao oosteleke klinkers en naovenant 'n verzwaking of opluffing vaan 't toenversjèl.
Umvaank bewirk
Tot 't Treechterlands weure de volgende plaotse daan wel tongvel gerekend:[1]
Amie, Sjaan en Hier, die sinds jaor en daag binne de Mestreechse gemeintegrenze en stadsbebouwing ligke, valle dus boeten 't Treechterlands gebeed. In dees plaotse is dialek oet de Zuielek Oos-Limbörgse gróp inheims. Zuug wijer ouch Hiersj.
Kinmerke bewirk
Versjèlle mèt 't Oos-Limbörgs bewirk
De oosgrens vaan 't Treechterlands gebeed weurt gevörmp door de Panninger Linie. In 't Treechterlands zeet me daorum vaan slang, spood, stroek en zwumme in plaots vaan sjlang, sjpood, sjtroek en zjwumme, wie dat in 't Heuvelland gezag weurt. De lèste decennia kump die grens evels oonder drök te stoon, veural in de stad Mestreech. Dit zouw kinne koume door de immigratie vaan Limbörgers oet aander deile vaan de provincie, boe me euverwegend wel de vörm mèt sj- en zj- kint. Wie daan ouch, wäörd wie sjtroek en zjwegel zien al mèt regelmaot te hure. In aander wäörd weurt evels wel vasgehawwe aon de traditioneel oetspraok, neet in de lèste plaots in Mestreech; Mesjtreech weurt allein door lui vaan boetenaof gezag.[2]
Oetsplitsing vaan vocaole bewirk
De noord- en wesgrens vaan 't Treechterlands mote weure geteikend aon de hand vaan de klinkers. 't Gemekelekste is veur te beginne mèt de wesgrens. In 't Treechterlands weurt gesproke vaan ies, hoes, beer, good en make, dewijl dat in 't Bilzerlands en nog wijer nao 't weste ijs/ees/ais, haus, bier, goed en maoke is. Hei-in deit 't Treechterlands dus 'tzelfde wie 't Oos-Limbörgs zoewie 't Centraol-Limbörgs, wat noordelek vaan 't Treechterlands weurt gesproke.
Typisch evels veur 't Treechterlands is tot 't de westeleke klaanke, die in de late middeliewe es deil vaan de Braobantse expansie nao 't ooste zien gekoume, in sommege wäörd wel doorveurt. Zoe kin me 'n wisseling vinde tösse ie en ij, tösse oe en ou, tösse uu en ui en tösse aa en ao, dèks genóg in 'tzelfde woord. Dit versjèl weurt geregeerd door e versjèl in toen: de sleiptoen hèlt dèkser d'n awwe klaank, dewijl de stoettoen iejer de vernuide klaank wèlt.
Dit versjèl lievert 'n aontal woordpaore op wie in 't Mestreechs:
- eine knie.n - twie knijns
- 'ne wijze mins is wie.s
- vie.f huive - iech höb 'rs vijf
- ein douf - twie doe.ve
- kruu.s - kruiske
- einen daa.g - twie daog
Bedink uuch wel tot dat versjèl neet euveral dwingend is. De nuilang aa kin nog hiel good mèt de stoettoen veurkoume wie in (heer) slaag ('ne slaa.g mèt sleiptoen is 'ne watsj), en in e woord wie bij. huurt me sleiptoen es 't um 't veurzètsel geit (bij mèt stoettoen is 't insek).
Bij de klaankpaore ee - ie en oo - oe besteit dit versjèl neet, entans neet in 't Mestreechs. Incidenteel doen de Treechterlandse dialekte mèt 't weste mèt, beveurbeeld in e woord wie spiegel (in plaots vaan 't verwach spegel). Ouch de uu in gebruke en luustere (in plaots vaan gebroeke en loestere) vèlt op.
Dit systeem vaan toenwissel strek ziech oet tot in Amie en Hier, die - wie bove gezag - neet bij 't Treechterlands hure.
Opluffing vaan toenversjèl bewirk
Door de wissel tösse monoftonge en diftonge kump de functie vaan 't toenversjèl oonder drök te stoon. In de Treechterlandse tongvel gief 't wezelek minder wäörd die allein mer mèt toenversjèl oeterein weure gehawwe. Zuielek vaan Mestreech gief 't zelfs e gebeed boe dat versjèl gans verdwene is. Me huurt euverdujelek nog e versjèl tösse sleip- en stoettoen (de lui 'zinge' zjus wie de aander Limbörgers) meh dat versjèl weurt neet gebruuk um minimaol pare te make.[3]
Ouch 't Mestreechs kump kortbij de opluffing vaan dit versjèl. Vaan e woordpaar wie bei.n - bein weurt dèks gezag tot 't beteikenisversjèl - inkelvoud en mievoud - weurt gemaak mèt e toenversjèl. In de praktijk evels weurt 't inkelvoud vaan dit woord mèt 'ne monoftong oetgesproke. Eigelek zouw me dat mote sjrieve wie bèèn of baen. Aon d'n aandere kant kump de klaank [ɛ:] in 't Mestreechs allein mèt de sleiptoen veur (en in vreem wäörd); me zouw 'm ouch es allofoon kinne behandele. 't Kump trop aon wie me dit analyseert. En zoewiezoe is 't toenversjèl nog zuver te hure in beveurbeeld 't bovegeneump paar slaa.g - slaag.
Bronne bewirk
- ↑ WLD III.4: Vogels
- ↑ Ben Salemans en Flor Aarts, Taal in stad en land: Maastrichts. Sdu Uitgevers, D'n Haag 2002: pp. 26-8
- ↑ J. Cajot, "Een toonloze enclave in een polytoon gewaand gebied. Een les in structurele fonologie?" in Jaarboek 3 van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde, pp. 71-88