Aajd- en nuilang a

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De aajd- en nuilang a zien twie historische foneme die in diverse Germaanse taole en streektaole veurkoume. Dèks zien de twie tot ei foneem gefuseerd; sommege dialekte, boe-oonder de euvergroete mierderheid vaan de dialekte in Nederlands Limbörg, hawwe dit versjèl evels nog in iere. Taolvariëteite die dat doen, make beveurbeeld versjèl tösse late (bijveugelek naomwoord) en laote (werkwoord). Sommege aander dialekte höbbe de aa weer allofonisch opgesplits.

Oersprunk

De oersprunkeleke lang a geit in 't gemein trök op d'n Oergermaanse vocaol ē₁. De perceis weerde vaan dee klaank is neet bekind; me reconstrueert häöm in 't gemein es /ɛː/ of /æː/. In 't Oer-Wes-Germaans waor nao me aonnump de klaank al nao /aː/ versjove. Dees weerde had de klaank ouch in 't Aajdnederfrankisch. Soms geit de oersprunkeleke lang a neet trök op de Germaanse ē₁, meh op 'n lang ā oet 't (Vulgair) Latien (beveurbeeld straot oet [via] strāta).

De verlengde a geit trök op de Oergermaanse korte a, die dinkelek es /ɑ/ woort oetgesproke (dat wèlt zègke: wie de korte a in wiedoet de mieste Limbörgse dialekte). Op e zeker memint in de middeliewe is me dee klaank in 't Nederduits goon oetrèkke. Umtot de versjèlle tösse korte en lang klinkers in 't Aajdnederfrankisch neet woorte aongeteikend, wete v'r evels neet wienie dat perceis gebäörd is. Wel is dujelek tot al aon 't begin vaan de Middelnederlandsen tied (ind twelfden iew) allebei de a's laank waore: in geslote lèttergrepe weure ze daan allebei es ae gespèld.

Umtot ze geliek gespèld woorte, is lèsteg te zègke in welke maot de twie lang a’s in 't Middelnederlands nog versjèllend waore. In dialekte die dat versjèl noe nog make moot 't wel höbbe bestande, meh of 't nog veurkaom in dialekte die dat neet mie doen, steit te bezien. Al bij al maag me aonnumme tot 't in de mieste Limbörgse dialekte woort aongehawwe, zoewie in (deile vaan) 't kösgebeed. 't Braobants zouw daan 't ierste dialek mote zien boe de twie lang a's zien samegevalle.

Ouch wat veur versjèl 't perceis gaof liet ziech lèsteg zègke. Aofgaond op versjèllende gegeves kin me zègke tot in 't Limbörgs de aajdlang a oongeveer wie [ɑː] kloonk en de nuilang a wie [aː]; in 't weste liekent [æː] resp. [aː] mie veur de hand te ligke; dao kloonk de aajdlang a dus zjus geslotener en wijer nao väöre es de nuilang. In 't Laatmiddelnederlands geit me in 't ooste noe en daan al oe sjrieve op de plaots vaan de aajdlang a; in 't Braobants soms al bij allebei de lang a’s.

Behandeling in versjèllende (streek)taole

Limbörgs

In 't Limbörgs blijf 't versjèl tösse late en laote in alle Oos-Limbörgse en sommege Centraol-Limbörgse dialekte behawwe. Dit kump neer op de ganse provincie Nederlands Limbörg, boeten 't uterste noorde en vaanajds 't dörp Wolder, plus de Belzje Maoskant. In de Belsj-Limbörgse Kempe en de Haspegouw evels maak me dit versjèl in 't gemein neet: dao is 't ummer laote en dao zeet me beveurbeeld ouch haote, kaol, maoke, waoter en zaok. Wel besteit in sommege Wes-Limbörgse dialekte nog e marginaol versjèl, boebij de aajdlang a 'ne naoslaag kin kriege (laote - laoëte). Dit treujt in 't gemein neet veur alle lètters op.

Mestreech ligk op de grens vaan de twie zones. Westelek vaan Mestreech, in de Haspegouw, zien de twie a's ummer ao gewore; oostelek, in 't Heuvelland, is 't versjèl consequent bewoerd gebleve. 't Mestreechs maak wel versjèl tösse laote en late, meh heet in e hemfelke wäörd toch ao boe me eigelek aa zouw verwachte, beveurbeeld aon, daog (meh in 't inkelvoud wel daag!), Maos, naom en taol. Aw documinte wie 't Sermoen inter weurd tuine tot dit al in d'n achtienden iew zoe waor. Ouch in lienwäörd keus 't Mestreechs soms veur ao boe aander Limbörgse dialekte dat neet doen, veural bij wäörd die op -aol en -aon indege.

't Noorde vaan Nederlands Limbörg, boe me Kleverlandse dialekte sprik, is ouch verdeild euver de kwestie. In 't Pieëlland, beveurbeeld in 't Venrods, weurt 't versjèl nog gemaak; in de Limbörgse pannesteel, dus beveurbeeld in 't Genneps, is 't evels verdwene.

'n Bezunderheid in 't Limbörgs is trouwens tot de a ouch verlengk is gewore op plaotse boe de westeleke dialekte dat neet höbbe gedoon, mèt naome bij wäörd mèt e sterk miervoud. Zoe zeet me in 't Limbörgs daag, daak, gaat, s(j)laag, vaat daan wel daog, daok, gaot, slaog, vaot boe me in 't weste paore wie dag - dagen en vat - vaten kint. De grens vaan dit gebeed weurt door de Getelijn gevörmp.

In eder geval in 't traditioneel Mofers is de aajdlang a altied stoettoeneg. Oonder invlood vaan 't lèttergreepbeginsel vaan Dols verandert bij de joonger sprekers de stoettoen in aofleiïnge dèks in 'ne sleiptoen in 't geval vaan 'nen opvolgende sonorant: "strao\l" - "strao\le" > "strao~le" tege "strao\t" - "strao\te" (en dus neet "!strao~te").

Wienie de aajdlang a al in e vreug stadium umlaut heet oondergaange, is ze (dèks) in 'n sjerplang e gemuteerd: slaope - heer sliep en gevaor - gevierlek.

Westeleke dialekte

In 't Hollands sjijnt dit versjèl nog laank te höbbe bestande, entans hei en dao. In zoe'n gevalle klink de aajdlang a dèks es ee, de nuilang es a. De ee-klaank liekent zienen oersprunk in 't Fries te höbbe (zuug oonder). Dit versjèl kump nog in groete deile vaan Noord-Holland veur, in 't Wes-Fries en verwante dialekte wie 't Tessels. In 't Wes-Fries treujt 't evels neet mie op alle plaotse op; dat hingk aof vaan de lètter die denao kump. In Zuid-Holland is 't versjèl minder good bewoerd. Ouch 't Katwijks en aander vèssersdialekte, die euver 't algemein hendeg conservatief zien, höbbe de twie aa's samegeveug tot ae. 't Versjèl weurt (of woort tot veur kort) nog wel gemaak in 't Aalsmeers en 't Sliedrechts.

In 't Utrechs weurt dit versjèl al zoe laank es v'r kinne naogoon neet mie gemaak. Allebei de a’s klinke dao es ao.

In 't Ziews, entans de mieste dialekte, klinke de bei aa's gemeinelek es ae (oetspraok [ɛː], op Zuid-Beveland [ɪ(ː)]). 'nen Ao-klaank besteit evels wel; veural in wäörd die nao de middeliewe zien geliend (hetzij oet de standaardtaol, hetzij oet vreem taole), meh 'nen inkele kier ouch in erfwäörd. Zoedoende kint de taol minimaol paore wie aers 'aars' en aors 'anders'.

In de mieste Braobantse dialekte is 't versjèl verdwene; woersjijnelek dèks al in de middeliewe. De realisatie vaan de aa is in 't gemein ao ([ɑː ~ ɒː ~ ɔː]), meh kin, aofhaankelek vaan dialek, eder weerde tösse [aː] en [uː] höbbe. 't Marginaol versjèl tösse laote en laoëte, wie dat in 't Wes-Limbörgs kin veurkoume (zuug bove), weurt ouch in sommege Kempische dialekte gemaak. In e marginaol Braobants dialek wie 't Meijels huurt me nog e dujelek versjèl late - laote.

In 't Wes-Vlaoms gief 't twie aa-klaanke, meh die zien wel allofoon verdeild. In 't Kös-Wes-Vlaoms (wat 't Noordelek en 't Westelek Wes-Vlaoms umvat) gief 't 'nen duustere, gerunde variant ([ɒː]), dee veur dentaole optreujt, en 'ne liechte, oongerunde variant (gemeinelek [ɑː], in Fraankriek dèkser [aː]) dee me euveral aanders huurt. Dit kin bès 'n herverdeiling zien vaan twie etymologisch versjèllende aa’s in 't Middelnederlands, al is dat neet mie nao te goon. In 't Continentaol Wes-Vlaoms (Kortrijk en umgeving) huurt me ummer 'ne gerunde variant, meh veur 'nen dentaol dèks wel mèt naoslaag dee op aander plaotse neet optreujt.

Nedersaksisch

De situatie in 't Nedersaksisch liekent op die vaan 't Limbörgs. Ouch dao is de klaank al in de middeliewe verduusterd, en ouch hei zien de twie aa's hei ins wel, dao weer neet samegevalle. In 't Sallands, Twents, Achterhooks en Oos-Veluws zoewie in 't Zuid- en Midde-Drents weurt dit versjèl nog algemein gemaak (beveurbeeld Sallands laoten en laeter); In 't Gronings, 't Noord-Drents en in e paar köspläötskes in de Kop vaan Euverijssel zien de twie in eine klaank samegevalle (in Groninge is dit dèks [ɔː]), en in 't Urkers en Wes-Veluws zien de twie klaanke allofoon verdeild geraak.

Fries en Ingels

In 't Fries en 't Ingels is de oersprunkeleke lang a al vreug geslote: in 't Aajdingels tot ǣ, in 't Aajdfries tot ē. De korte a raakde soms verlengk. Door intern percesse kinne in 't modern Ingels en Fries allebei de klaanke zoewel laank of kort zien: tried 'draod' meh litte 'laote' in 't Fries; late [leit] meh water ['wɒtə(ɹ)] in 't Ingels.

Hoegduits

In 't Hoegduits zien de aajdlang en nuilang a es [aː] samegevalle wie in 't Algemein Nederlands. Wel woort de aajdlang a in versjèllende wäörd geroond ([oː], vgl. wo 'wao', Mond 'maon'), wat bij de nuilang a noets gebeurt. In väöl wäörd, boe 't Limburgs de nuilang a heet, steit in 't Hoegduits nog 'n korte a. Dit heet versjèllende reies en kump 't mies veur ch, f, m, s, t veur (machen 'make', Hammer 'hamer' etc.). In gans wienig wäörd is ouch de aajdlang a verkort (lassen 'laote', in 't Middelhoegduits nog lâzen).

Scandinavische taole

In de Scandinavische taole heet 't 'n geliekaardege oontwikkeling gegeve. In 't Aajdnoords waor de Oergermaanse ē₁ ummer á gewore (oetspraok [aː]); de korte a waor nog kort. Allewijl is dat veraanderd. In 't Deens is de á verdoonkerd tot [ɔː], zoonder twievel mèt de tössefases [ɑː] en [ɒː], en in 't Zweeds en de mieste Noorse dialekte nog wijer tot [oː]. Deze klaank weurt gesjreve es å, al höbben 't Noors en Deens de spelling aa tot in d'n twintegsten iew gehawwe.

In 't Ieslands en sommege Noorse dialekte is dit foneem 'nen twieklaank [au] gewore, dee me in Iesland nog wel es á sjrijf. Vreemp genóg is dit in 't Faeröers neet gebäörd; dao vèlt de á same mèt de genasaliseerde ó.

De vaan oersprunk korte a is op sommege plaotse (oonder mie in 't Ieslands) ouch in [aː] veraanderd; in de mieste Scandinavische taole heet me evels noets op 't punt gestande veur de twie foneme same te veuge.

In 't Elfdaals is de korte [a] neet euveral verlengk gewore. In dees taol gebäört perceis 't tegeneuvergestèlde vaan 't Nederlands. Boe in 't Nederlands monosyllabische wäörd kort blieve en bisyllabische weure verlengk (dăg tege dāgen), weurt in 't Elfdaals zjus 't monosyllabisch woord verlengk en 't bisyllabisch neet: dāg tege dǎgǔm.

Aander ao’s

In väöl Limbörgse dialekte is de verlengde *u mèt a-umlaut ouch ao gewore. In 't Mestreechs steit dao miestens 'n oo: *kurną > Mestreechs kore meh beveurbeeld Remunds kaore.

Aander aa’s

Recinte verlenginge

In sommege streektaole en dialekte heet me, dèks nog neet zoe laank geleie, sommege vaan de resterende korte a’s ouch weer verlèngk. In 't gemein gebeurt dit veur bepaolde lètters; veural -n en -ng-klaanke zien dao dèks de aonleiing vaan. Es dit consequent gebeurt, is die nui aa mer 'nen allofoon. Dit is beveurbeeld zoe in 't Utrechs, boe de lang a in mân [maːn] 'maan' en de korte a in kát [kat] allein mer 't gevolg zien vaan de lètter dee denao kump. In beveurbeeld 't Twents, wat dezelfde neiging kint, ligk dit evels anders: hei is 't beveurbeeld kraant(e) 'gezèt', meh plant(e).

Ouch in sommege Limbörgse dialekte besteit dees neiging, neet in de lèste plaots in 't Mestreechs. Oonder invlood vaan 't Laank Mestreechs zien in de loup vaan de negetienden en twintegsten iew diverse korte a’s laank gewore. Dit gebäört evels veural bij syllabe die de sleiptoen höbbe: vaa.n meh kan, laa.nk meh lange, haa.nge meh iech hang neve iech haang.

Veur 'n -r

In 't Middelnederlands woorte diverse wäörd mèt 'n historische korte e veur 'n -r al dèks gespèld mèt ae: paert, waert, zwaert. 't Ziews, 't Hollands en 't Urkers zien evels de insegste dialekte die dit foneem mèt (eine vaan) de aander twie ae-klaanke höbbe gefuseerd, en allein in 't Hollands en Urkers (en naovenant de standaardtaol) kump de oetspraok mèt [aː] veur. 't Vèlt dus aon te numme tot me boete Holland en Zieland die twie klaanke wel oeterein heel, en tot de ae in paert weer aanders kloonk es de ae vaan zaet of die vaan waeter.

In 't Wes- en Oos-Vlaoms, Braobant, Kleverlands en Limbörgs, zoe good wie in 't Nedersaksisch, stoon hei ummer al daan neet verlèngde e-klaanke: peerd, paerd, perd. Ouch in 't Utrechs moot dat vreuger zoe zien gewees. Peerd etc. vèlt noe nog te hure in de Kromme Rijnstreek, en 't kaom tot in d'n twintegsten iew ouch in de stad Utrech veur. Daobij gief 't in de provincie diverse toponieme op -weerd (in plaots vaan 't Hollands waard). De variant paord is dus 'n nuivörming oonder invlood vaan de standaardtaol.

In 't Middelnederlands versjijnt die ae oet 'n korte e trouwens ouch op plaotse boe 't modern Hollands dat neet deit: vertaren 'vertere', baer 'beer ('t bies)'. Vaan alle modern dialekte is deze klaank allein in 't Ziews en Urkers mèt de aander a’s samegevalle. In dat lèste dialek geit ouch nog de -e- in oet 't Frans/Latien geliende werkwäörd in de aa op, wat zelfs in 't Middelnederlands neet gebäörde: griffermaard 'gerifformeerd'.