T-deletie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

T-deletie is 't (doen) oetvalle vaan de [t], in 't bezunder aon 't woordind, op plaotse boe dees lètter vaanaajds wel stoont en boe de spreker ze gemeinelek ouch 'aonveult'. 't Trejt op in väöl 'Nederlandse' dialekte, neet in 't minste in 't Limbörgs.

Condities en reies veur oetval

Fonologisch

De -t vèlt veural eweg wienie ze weurt veuraofgegaange door 'nen aandere consonant. Me wèlt dus consonantclusters, die relatief lesteg oet te spreke zien, veurkoume. Dit verhaol geit meistentieds allein op veur plosieve en fricatieve. Concreter gezag: de -t verdwijnt gans nao p (b), k (gk), f, s en g/ch. Me kin dat good zien es me 't Mestreechs mèt beveurbeeld 't Algemein Nederlands (zoonder t-deletie) vergeliek:

heer klop - hij klopt
projek - project
zij sjrijf - zij schrijft
kas - kast
ach - acht

Tot de -t nog wel weurt aongevoolt, zuut me aon miervoud: projek, kas meh projekte, kaste.

Bij liquidae (l, m, n, ng, r), haafvocaole (j, w) en vocaole gelle dees regele neet. Wel trejt bij de m en de ng progressief assimilatie op: de -t verandert daan in -p resp. -k. Concreet aongegeve:

heer vèlt - hij valt
zij kump - zij komt
hoond - hond
heer vingk - hij vangt
hart - hart
zij reujt - zij roeit
me rouwt - men rouwt
me deit - men doet

Dees regele weure in väöl Limbörgse dialekte zoonder oetzundering touwgepas (eventueel mèt mouillering nao de -n-, -l- of -r-).

Grammaticaol

In sommege dialekte verdwijnt de -t neet op basis vaan welke lètter deveur kump, meh gelle aander regele. In 't Ziews, en in 't aonligkend zuielek Zuid-Hollands en Markiezaats (Wes-Braobants), vèlt allein de -t in werkwoordsvörm oet, en wel es 't woord wat trop volg mèt 'ne consonant begint. De lètter deveur deit daan neet detouw. Zoe kint me dao:

Ie doe() gewoôn waer at 'n zelf lust an eit 'Heer deit gewoon wat 'r zelf wèlt'
Ze maek() van d'r 'uus bekant 'n 'oenderkot 'Ze maak vaan häör hoes bekans 'nen hinneluip'

meh

Ik weête nie wat of ze vandaeg d'n dag doet 'Iech weit neet wat ze allewijl deit'
M'n opa maekt alles wat 'n maeke kan 'Miene bompa maak alles wat 'r kin make'

Hei en dao in dit gebeed (e paar dörper op Zuid-Beveland en in de Hoekse Waard) vèlt zelfs hei de -t oet en zien de twiede en daarde persoen gans zoonder oetgaank.

'n Combinatie vaan dees twie regele vint me in deile vaan de Betuwe en e paar dörper in zuielek Utrech. Hei zeet me de knech speel (veur 'de knech späölt').

Veurkoume

T-deletie wie bove besjreve kump veur in zuielek Utrech (mèt de stad es noordelekste punt; zuug Utrechs-Alblasserwaards), e groet deil vaan 't Revieregebeed (veural de Betuwe), groete deile vaan de Veluwe, d'n Achterhook, Salland en Twente (zuug Nedersaksisch), Venlo en de wij umgeving (zuug Venloos), Nederlands Limbörg zuielek vaan de Roer en zuidoostelek Belsj Limbörg. Ouch kump 't geïsoleerd veur in Holland, wie in de stadsdialekte vaan Den Haag (zuug Haags) en Leiden. Tot slot kint ouch 't Afrikaans de t-oetval, wat in dees taol ouch weurt oetgesjreve. Me geit devaan oet tot dit door sprekers vaan 't Utrechs in de taol is gekoume.

Ouch 't Kölsj en aander Ripuarische dialekte höbbe T-deletie. T aon 't woordind is allein nao n, l, r of vokaal meugelik (hä kennt). Nao m sjteit p (hä dräump), nao ng sjteit k (hä fängk). Wel weurde ch en g dik oetgelaote en blief dus de T (hä mät, sät, kritt), maar neet ummer (hä laach, daach).

In Heerle, Kèrkraoj en umgeving (zuug Heëlesj, Kirchröadsj) kump de (grammatikaole) t-deletie minder (Heerle) of neet (Kèrkraoj) veur. Dao weurt ze nao 'n g/ch umgedrejd: de ch verdwijnt en de -t blijf (laache - heë laat; in 't Kèrkraojs ouch maache - heë maat). Bij de liquidae m en ng gebäört get vergeliekbaars: heë kunt ('heer kump'). T-deletie kump neet veur in 't Wieërts en 't Norbiks (allein bij lienwäörd en verbe).