Getelands

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Getelands is 'n gróp dialekte gesproke in 't ooste vaan de provincie Vlaoms-Braobant (Tiene en umgeving) en e paar dörper in Belsj-Limbörg. De dialekgróp woort veural vreuger dèks tot 't Limbörgs gerekend; allewijl evels zien de mieste dialectologe 't es e Braobants dialek. 't Heet väöl verwantsjap mèt 't Zuid-Braobants, meh heet ziech tege sommege vernuiinge oet die gróp dujelek verzat boedoor 't toch op ziech steit.

Historie vaan 't idee

In de negetienden iew teikende dialektologe de isoglosse vaan de Rijnlandse wejjer oet, 'n gróp taolgrenze die Nederduits sjeie vaan Hoeg- daan wel Opperduits. De noordelekste vaan die grenze, de Uerdinger Linie (de grens tösse ik en ich), bleek gans tot in Braobant te loupe. 't Limbörgs woort in deen tied gedefinieerd es 't gebeed tösse de Uerdinger Linie en de Benrather Linie; 't gebeed dus boe me ich maak zeet en neet ik maak of ich mach(e). Op groond heivaan veel 't Getelands oonder 't Limbörgs.

In de loup vaan d'n twintegsten iew woort evels oontdèk tot 't plat vaan Tiene en umgeving gaaroet neet zoe Limbörgs vaan aard waor. Bij veeroet de mieste kinmerke (zuug oonder) deit 't Getelands neet mèt 't Limbörgs meh mèt 't Braobants mèt. Me góng ziech de vraog stèlle of de grens tösse Braobants en Limbörgs neet obbenuits getrokke mós weure. Nao oonderzeuk vaan diverse gelierde woort roond 1960 geconcludeerd tot väöl belaankrieke isoglosse ziech in de buurt vaan de provinciegrens concentreerde. Dees isoglosse vörme same de Geteboondel. De grens bleek al-evel hendeg raofeleg, meh wel zinvol. Zoeget in 't midde vaan deen boondel woort de ideaol Getelijn getrokke. Sindsdeen gelt die es de grens tösse Limbörgs en Braobants: westelek vaan de Getelijn sprik me Getelands, e Braobants dialek; oostelek devaan sprik me Truierlands, wat Limbörgs is.

Historie vaan 't dialek zelf

't Limbörgs is in de middeliewe oontstande door d'n invlood vaan Kölle en zien taol. Umtot dees stad in de wijen umtrèk groet prestiesj had, raakde typisch Kölse taolkinmerke in groete deile vaan de Nederlen verspreid, get wat me de Kölse expansie neump. Ouch in Braobant, wat langen tied neet zoeväöl prestiesj had, gónge lui (veural lui oet d'n hoegere stand) dèks mèt Kölsen invlood praote en sjrieve. Väöl Braobantse stökker oet de middeliewe doen daorum oostelek ('Limbörgs') aon.

In 1288 versloog d'n hertog vaan Braobant de bisjop vaan Kölle in de slaag bij Woeringe. Heidoor waor 't in dees regio veurbij mèt 't Köls prestiesj. Noe waor 't zjus Braobant wat hoeg in aonzien stoont. Op Braobantse groond woort de Kölse expansie noe umgekierd. Typisch Kölse dinger wie 't wäördsje ich of umlaut in verkleinwäörd en werkwoordsvörm trokke ziech nao 't ooste trök, in 't graofsjap Loeën.

Dit gebäörde evels neet zoemer, en ouch neet gans rechlijneg. Plaotselek kós 'n stad of regio ziech verzètte tege dees vernuiinge. In Tiene, 'n neet zoe groete stad vaan lokaol beteikenis, wouw me neet zoe praote wie in Leuve of Brussel. Doarum heel me hei vas aon beveurbeeld 't wäördsje ich. Tiene deende ouch es buffer veur 't achterland, en zörgde mèt zie prestiesj tot de dörper die op die stad geriech waore ouch ich bleve zègke. Zoe kaom in de loup vaan de iewe 't Getelands tot stand.

Umvaank

In de indeiling vaan 't Woordenboek van de Brabantse Dialecten en 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten weure de volgende plaotse daan wel tongvel bij 't Getelands gerekend (de Limbörgse plaotse zien veur 't gemaak vèt gezat):

Assent Attenhoven Attenrode Bekkevoort Binkom Boeslinter Booienhoven Bos Bost Breisem Budingen Bunsbeek Diest (Diesters) Dormaal Drieslinter Eliksem Ezemaal Geetbets Glabbeek Goetsenhoven Groot Overlaar Hakendover Halle bij Lieëf Haole (Haoles) Helen Hoegaarden (Hoegaards) Hoeleden Hogen Hoksem

Kaggevinne Kapellen Kerkom Kersbeek Kiezegem Kortenaken Kumtich Laar Lande (Landes) Lieëf (Lieëfs) Linkert Lodsberge Meensel Meer Meldert (Braobant) Meldert (Limbörg) Melkwezer Miskom Molenbeek Neerhespen Neerlanden Neerlinter Neerwinden Oorbeek Oplinter Orsmaal-Gussenhoven Outgaarden Overhespen Overwinden

Raatshoven Ransberg Roosbeek Rumsdorp Schaffen Sint-Katherina-Houtem Sint-Margriete-Houtem Sint-Martens-Vissenaken Sint-Pieters-Vissenaken Sluizen (L'Écluse) Stok Terweiden Tiene (Tiens) Waanrode Waasmond Walsbets Walshoutem Wange Webbekom Wersbeek Wever Wezeren Willebringen Wommersom Wulmersom Zelem Zelk Zuurbemde

Kinmerke

Uerdinger Linie

Wie bove al oetgebreid touwgeliech weurt in 't Getelands vaan ich gezag, zoe good wie vaan mich, oech en ooch. De leefde verklaore deit me in dit gebeed mèt Ich zeen oech géére, wat me kin beantwoorde mèt Ich oech ooch. 'n Aander sjibbolet, gebruuk in Diest, is Mich wasse, mich schere, mich aondoen.

Iejer Braobants es Limbörgs

Mèt de mieste aander dinger deit 't Getelands neet mèt 't Limbörgs mèt. Dat gelt um te beginne veur 't versjèl tösse sleiptoen en stoettoen - dit weurt in 't Getelands, zjus wie in 't Truierlands neet gemaak. Dat beteikent neet tot me in dit gebeed lui neet kin hure 'zinge', allein tot sleip- en stoettoene neet weure gebruuk um twie wäörd mèt dezelfde klaank oeterein te hawwe. 't Praote mèt toene bouwt ziech nao 't weste touw laankzaam aof; boe 't perceis oetsjeit is lesteg te bepaole.

't Getelands versjèlt wel vaan 't Truierlands door d'n umgaank mèt sterke miervoude. In de Limbörgse dialekte zeet me ummer daak of daok; westelek vaan de Getelijn deit me dat neet. Ouch de grens tösse taom (Truierlands) en tam (Getelands en aander Braobants) löp hei. Typerend is ouch tot me hei vaan smed zeet; 't Limbörgs smeed mèt 'ne lange klinker kump in e paar grensdörpkes nog wel veur. Bij hol/hool en slot/sloot ligk de grens weer get wijer nao 't ooste, zoetot e paar Limbörgse dörper nog de korte klinker höbbe.

In e woord wie af/aof ligk dit weer aanders: me kint in zoewel 't Getelands es in 't Truierlands de variant mèt korte vocaol, meh in de aander Limbörgse dialekte is 't wel aaf/aof. De grens tösse weg en weeg/waeg ligk nog e stök wijer nao 't ooste; hei höbbe de Wes-Limbörgse dialekte ouch al geine lange klinker mie.

Umlaut

De kwestie vaan umlaut in verkleinwäörd en werkwoordsvörm moot hei apaart weure behandeld. 't Getelands is hei naomelek tot op 't deepste euver verdeild. In werkwäörd en miervoude kump 't miestal neet veur: die grenze volge in 't gemein de Getelijn. Umlaut in verkleinwäörd huurt me evels nog genóg. In 'n bepaolde plaots kin woord A wel d'n umlaut kriege dewijl dee bij woord B mèt dezelfde klinker oetblijf, en e paar dörper wijerop kin 't al perceis umgekierd zien. Eder woord volg zoeget zien eige grens, en die grenze springe dèks 'n ind vaan de Getelijn weg.

't Wiedste nao 't weste verbreid is d'n umlaut in bekker: dit weurt neet allein in 't Getelands gezag meh ouch (bekaans) euveral in 't Zuid-Braobants (in de Kempe en in Antwerpe evels neet). Vaan de aander umlautsvörm bij de korte a liekent de umlaut in man - menneke de algemeinste. Dewijl iejer oonderzeuk (oet 't midde vaan d'n twintegsten iew) nog 'n oondujelek beeld gaof, teikende ziech in de jaore '80 e dujelek gebeed aof boe me menneke (of menke) zeet. Dit gebeed besleit 't groetste deil vaan 't Getelands gebeed. Plenkske bij plank is neet zoe algemein; in Tiene en Hoegaarden zègke ze beveurbeeld plankske. Ouch 't woord lestig (tegeneuver westelek lastig) heet zoe'n verspreiing. De grens tösse zakke (westelek) en zekke (oostelek) löp bij benaodering op de provinciegrens. In sterke werkwäörd wie valle kump umlaut hei praktisch neet veur: zelfs in 't Truierlands is 't al miestens hè valt in plaots vaan hè vèlt.

Ouch bij de korte o zien de umlautgrenze hendeg chaotisch. In e gebeedsje roond Geetbets en Lieëf (Zoutleeuw) zègke ze bùske, pùtteke en kummeke. Dat ierste woord blijf tot dit gebeedsje beperk. Pùtteke weurt ouch wijer nao 't ooste nog gezag, beveurbeeld roond Diest. Veur kummeke gelt evels 'nen aandere grens: dit weurt neet in Diest gezag meh 't heet wel 'nen oetluiper nao Tiene. Es gevolg daovaan zeet me in Diest boske, pùtteke, kómmeke en in Tiene vaan boske, potteke, kummeke.

In 't woord stoel is d'n umlaut algemein; stuulke (of stielke) weurt zelfs nog tot in 't Hagelands gehuurd. Bluumke is evels weer beperk tot Diest en umgeving. Nao umlaut in 't miervoud of werkwoordsvörm mèt oe in de stam hoof me hei (op mesjiens e paar grensdörper nao) neet te zeuke.

Ouch in druûg weurt umlaut gehuurd. Deze vörm kump ouch veur in 't weste vaan 't Zuid-Braobants (in en um Brussel beveurbeeld). Dao kump 'r evels neet voort oet umlaut meh oet spontaon palatalisatie; 't Pajottelands druûg-gebeed slut aon bij 't Oos-Vlaoms, boe dit versjijnsel algemein is. Natuurlek heet 't Getelands ouch umlaut in greujn, wat in bekaans alle Braobantse dialekte (miestal in de vörm gruûn) veurkump.

Doe en gij

In 't Getelands kump doe of du nog veur in de vocatief, in constructies wie doe gek of doe lieve; dit waor entans tot deep in d'n twintegsten iew 't geval. Dèks weurt dit doe verzwoerd mèt 't partikel -se(n): doe-se gek! 't Gebruuk vaan doe in de vocatief kump ouch in 't Hagelands nog veur.

In gewoen spraokgebruuk is 't veurnaomwoord veur d'n twiede persoen géé (veurwerpsvörm wie bove gezag óch/uch/oech). Dat is normaal veur 't Braobants, meh e dujelek versjèl mèt 't Truierlands boe me dzjieë zeet.

Aander klinkerversjijnsele

't Getelands weurt nog gekinmerk door tal vaan aander versjijnsele. Soms deit 't hei-in mèt in 't Limbörgs, dèks mèt 't Zuid-Braobants, noe en daan ligke de ingste verwantsjappe örges aanders.

Korte vocaole

In 't Getelands weurt in 't gemein zwat ('zwart') gezag, dewijl dat in de Belsj-Braobantse dialekte in 't algemein zwe(r)t is. Veur 'kaar' zeet me hei dèks kèèr; in Tiene is 't evels wel kaar.

Me zeet in dit gebeed algemein stèrve (mèt ope e; in de Veldekespelling sterve), dewijl dat in 't Zuid-Braobants en Zuierkempes gemeinelek stùrve (störve) is. (Oetzundering op dat lèste zien dialekte die consequente oontrunding kinne.) In mins en (h)ingst is 'ne bekaans geslote vocaol te hure (in Tiene zelfs extreem geslote: iengst), wat in 't Zuid-Braobants dèks meh neet ummer 't geval is. In (h)um ('humme') en schulp weurt de klinker gerund oetgesproke; dit is ouch in (neet-oontrundende) Zuid-Braobantse dialekte algemein.

In tegestèlling tot väöl Braobantse dialekte weurt de korte i miestens neet geslote tot ie. Diek veur 'dik' kump veur, meh in kind en kin zeet me toch algemein dezelfde klaank wie in 't Algemein Nederlands. Wie bove touwgeliech zeet me hei smed (en neet, wie noordeleker, smid of smied). Ouch is 't Getelands 't westelekste gebeed boe me zeet vaan vés. Runding is, wie in e groet gebeed in Zuid-Braobant en de Zuierkempe, algemein in schummel (schuummel in 't Tiens).

De grens tösse wottel en wùttel deilt 't Geteland middedoor. 't Ooste vaan 't gebeed kint wottel en deit zoe mèt 't Limbörgs mèt; 't weste kint, wie de Zuid-Braobantse en Zuierkempese dialekte, de vörm mèt umlaut: wùttel. In Tiene weurt de klaank ù, koumende veur 'n historische -r, trouwens oetgesproke wie a: wattel, meh ouch argel, bastel ('boorstel'), darp, dast ('doors') en varm. In wäörd wie drùppel en schùdde kint 't Getelands de get wijer ope, 'Limbörgse' klinker, in tegestèlling tot 't westelek en noordelek druppel, druuppel of diverse oontrunde variante.

Lang vocaole

't Getelands is 't westelekste dialek - relikte in Holland neet te nao gezag - boe me versjèl maak tösse de aajd- en nuilang aa. Hei moot me versjèl make tösse de lang aa veur 'nen dentaol en op aander plaotse. Veur 'nen dentaol versjijnt de aajdlang aa es oo(ë). De nuilang aa deit dat soms ouch, meh kin ouch 't liechter produk ao oplievere. E versjèl tösse looëte ('laote', 't werkwoord) en laote ('late', 't bijveugelek naomwoord) weurt dus noe wel, daan neet gemaak.

Bij aander lètters is de situatie iejer zoe wie in de oostelek Limbörgse dialekte: ao veur de aajdlang aa, aa veur de nuilang. Me zeet dus aovend en make, zjus wie in Nederlands-Limbörg. Dit is e versjèl mèt de res vaan 't Belsj-Braobants, meh ouch mèt 't Truierlands, boe me rösteg maoke zeet.

In e woord wie 'sjier' höbbe de Getelandse dialekte gemeinelek scheer. Daomèt doen ze mèt mèt 't Wes-Limbörgs, dewijl 't Zuid-Braobants hei iejer schéér kint (lees in de Veldekespelling sjèèr/sjaer, dus e bitteke geslotener). 'Drejje' is hei drooie, boemèt 't toch wel dujelek vaan de Limbörgse dialekte (inclusief Truierlands) versjèlt. Op 'n historische e veur 'n historische -rd/-rd huurt me hei de ae-klaank: me zeet vaan paed ('peerd'), zjus wie in 't Truierlands. Dat is opvallend, umtot stijgende diftonge (pjaed, pjaad) zoewel westelek es oostelek (in de Haspegouw) euverheerse. 't Miervoud is paede (oostelek) of paere (westelek).

Veur 'plaots' zeet me hei plùts, op z'ch Zuid-Braobants. Hei is de Getelijn weer dujelek de grens, want in 't Truierlands zeet me nog algemein plaots.

De zaachlang ee weurt in 't Getelands dèks es twieklaank oetgesproke. 't Tiens is dao 't extreemste in: me zeet dao vaan ajzel, brajke, spajle ('speule'; dit woord weurt hei dus neet gerund!) en ajmel ('hiemel'; in väöl Limbörgse dialekte heet dit woord de sjerplang ee gepak meh in 't Braobants is dat neet gebäörd). In aander Getelandse dialekte höbbe die wäörd dèks 'n ei, mèt oetzundering vaan breke, wat boete de stei dèks monoftongisch weurt oetgesproke. Twieklaanke zien ouch te hure in de eu (leujge, sleujtel) en in de zaachlang oo (oowve [Tiens ouve], zoown).

De lang ie versjijnt, zjus wie in de Oos-Limbörgse dialekte, dèks es 'n ee. Zoe kin me hei breef (of eventueel breif) hure in plaots vaan 't verwach briêf. Dit kump in groete deile vaan 't Zuid-Braobants ouch veur, zoe good wie in 't Truierlands. Zjus zoeget is aon de hand mèt scheur ('sjuur', 'sjop') en mèt gowd ('good').

In 't Getelands weurt nog zoer gezag, boe dat westelek en noordelek zuur, zeur of zier weurt. Schoere en moer zien mie tot Limbörg beperk, allewel tot me die in Zoutleeuw nog wel kin hure. 't Verkleinwoord vaan muur of moer is mùrke; ouch hei-in deit 't Getelands nog zjus mèt 't Limbörgs mèt.

Twieklaanke

De mieste Getelandse dialekte make gei versjèl tösse de lang ij en korte ei: tééd ('tied') rijmp ziech mèt géét ('geit'). In 't noordelek en westelek rendsje huurt me evels wel tééd tege gààt, wat mie euvereinstump mèt de situatie in 't Zuid-Braobants (beveurbeeld Hagelands taaid - gààt). Ouch in verkleinwäörd blijf dee klinker behawwe: me zeet hei téédje, dewijl in väöl aander Braobantse dialekte de verkorte vörm tédje de norm is. 't Achterveugsel -lijk weurt noets oetgesproke wat de spelling suggereert, meh hei en dao zeet me wel vaan meujgelik of meujgelèk (meujgelaaik wel in 't Hagelands).

't Getelands maak gei versjèl tösse de klinker vaan hoes, de klinker vaan kruus en de klinker vaan fruit. In 't noorde vaan 't gebeed weure ze allemaol mèt èù oetgesproke ((h)èùs, krèùs, frèùt), in 't zuie allemaol mèt àà ((h)ààs, krààs, frààt). In 't Truierlands weurt wel versjèl gemaak tösse (h)ààs (oet 'n aw ū zoonder umlaut) aon d'n eine kant en kruis (oet 'n aw ū mèt umlaut) en fruit (mèt 'nen aanderen oersprunk) aon d'n aandere kant. Dit versjèl heet ouch weer de Getelijn es grens.

In 't Getelands kin e marginaol versjèl bestoon tösse ou oet ol- en ou oet al-. Dat is in 't noorde zoe, boe me (h)out en kààd ('kaajd') zeet. In 't zuie rijme ziech die woord wel: (h)ààt en kààd. De au in blauw weurt miestens es monoftong ao oetgesproke: blao.

Gein oontrunding

Consequente oontrunding kump in 't Getelands neet veur. Heimèt steit 't tegeneuver väöl dialekte vaan Zuid-Braobant, beveurbeeld 't Leuves (Leives), die dat wel höbbe.

Aander mètklinkerversjijnsele

De veural in Noord-Braobant en de provincie Antwerpe presinte neiging um e woord wie wesp oet te spreke es weps is in 't Getelands oonbekind. 't Umgekierde, rusp veur rups, kump wel veur.

Sk- veur sch- kump in 'n inkel dörp in 't uterste zuidooste vaan 't gebeed nog veur (dink aon de umgeving vaan Lande). Sj- veur sch- kaom vreuger veur in de umgeving vaan Tiene; dit is eigelek 'n Hagelands versjijnsel (en natuurlek e versjijnsel vaan 't Limbörgs oostelek vaan de Panninger Zijlinie, die hei neet in de buurt löp).

De -p in wäörd wie króm(p), kóm(p) of kam(p) is in 't Getelands gemeinelek verdwene, dewijl 'r in 't Truierlands gemeinelek wel nog te hure is. Ouch dees grens vörmp dus deil vaan de Geteboondel. Wel nog väöl te hure is de slotklaank in jónk, lank of rink, al koume de variante mèt -ng al dèks genóg veur.

H-deletie

De h-deletie, boe de mieste Braobantse dialekte aon doen, is in 't Getelands neet algemein. 't Gebruuk liekent ziech in euzen tied nog te oontwikkele; welke kant op is neet gans dujelek.

Bij oonderzeuk roond 1940 woort nog mer 'n minderheid vaan de Getelandse dialekte es h-loes opgegeve, veural roond Tiene. Bij later oonderzeuk bleek ouch Zoutleeuw 'n h-loes enclave te zien (gewore), dewijl 't versjijnsel evegood in Diest opgaank maakde. Aon d'n aandere kant, en dit leet ziech in gans 't Braobants gebeed vasstèlle, gónge sprekers oonder invlood vaan de standaardtaol ummer mie de h- weer inveure. Informante spraoke ze dèks bij 't ein woord neet, bij 't aandert wel oet. 't Algemein beeld waor tot de oetspraok in de stad väöl beter standheel es op 't platteland; me zaog de h-deletie sjijns nog ummer es get steideleks.

'n Oonderzeuk vaan Taeldeman oet 2005 leet evels 'n aander beeld zien, naomelek tot de h-deletie ziech de lèste decennia nog oetbreit nao 't platteland. Volgens häöm kump ze noe in gans 't Getelands gebeed veur, zoe good wie e groet deil vaan 't Truierlands. Dit zouw beteikene tot 't Getelands ziech intösse bij väöl aander Braobantse dialekte heet aongeslote: 't behaajd vaan de h- is gei typisch Getelands kinmerk mie, en es me 'm dèks genóg toch huurt daan is dat in aander Braobantse dialekte ouch zoe.

Versjijnsele roond de r

In de mieste Braobantse dialekte sprik me de r rollend oet; 't Getelands is gein oetzundering. De variant mèt de huig kump wie gewoenelek allein in de stad veur; me heet ze gehuurd in Tiene en Diest.

R-oetval aon 't ind vaan e woord kump in 't Getelands neet väöl veur. 't Is allein algemein in hie en dao, wat me ouch in 't Limbörgs zeet. Heimèt steit 't rech tegeneuver 't Zuid-Braobants, boe zier algemein vui ('veur'), dui ('door'), broe ('broor'), vuu en bie weurt gezag. Broe kump in 't weste vaan 't Getelands nog veur; de aander wäörd höbbe hunne grens allemaol geliek luipe mèt de Uerdinger Linie. De -r- weurt wel algemein geëlideerd veur 'n -s (vès 'veers', kéés 'boezjie') en veur 'n -t/-d (paed 'peerd', woowd 'woord').

In de r-metathees nump 't Getelands 'n middepositie aon. Me zeet hei nog wel berd en neet breed (Limbörgs; in Nederlands-Limbörg beter verstande es teleur, sjèld of bord) meh toch ouch sproot (tege westelek sport, wat de provincie zoeget middedoor deilt) en gras (tege westelek ge(r)s, wat me vaanaof 't Hagelands zeet). Aofstandsmetathees, wie kellever, ùlleger, dùlleper, is in 't Getelands hiel gewoen.

Vocabulair

Euver 't vocabulair vaan gans 't gebeed is 't lesteg um get te zègke, aongezeen wäörd ziech neet zoe dèks aon vaste grenze hawwe wie grammatica of klaankversjijnsele. Hiel globaol kin me evels wel zègke tot 't Getelands vocabulair oosteleker, 'Limbörgser' vaan aard is es de mieste aander Braobantse dialekte. Zoe zeet me hei vaan strikke, wat ouch in sommege Hagelandse plaotse wel veurkump meh wijer nao 't weste toch ech brààë weurt. Ouch kint me in 't Getelands schrikschoen veur 'sjaats', e woord wat ouch Belzje Limbörgers neet oonbekind in de oere klink.

Aander wäörd laote evels 'n aander beeld zien. Ouch in e rillatief nui woord wie 'taankeledraod' liekent de provinciegrens es taolgrens te höbbe gedeend. In 't Getelands is dit gemeinelek pinnendrooëd, dewijl in 't Truierlands algemein vaan pikkedrooëd weurt gezag.