Keltische taole

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Keltische taole zien 'n taolfamilie die oonderdeil oetmaak vaan de Indogermaanse taole. Tege 't begin vaan de jaortèlling besloog 't Keltisch taolgebeed groete deile vaan Wes-Europa; allewijl weure de Keltische taole mer door krap e miljoen lui gesproke in versjèllende oetheuk vaan Wes-Europa en e paar enclaves in Noord- en Zuid-Amerika. Dao zien zes modern Keltische taole, allemaol zien ze in zeker maote bedreig; twie zien obbenuits tot leve gebrach.

Verdeiling

Zuug ouch: Lies vaan Keltische taolvariante

De Keltische taole, veur zoewied ze us bekind zien, kinne in eder geval in veer tek weure verdeild:

De Goidelische taole, aofkumsteg vaan 't eiland Ierland. Dit zien Iers, (Sjots) Gaelisch en Manx. 't Sjots Gaelisch en Manx zien in de vreug Middeliewe oontstande door de christelek-Ierse expansie; tot in de vreugmodernen tied woorte dees taole es Ierse dialekte gezeen.
De Britse taole, in de Romeinsen tied in e groet deil vaan Brittannië, en mesjiens zelfs gans Brittannië, gesproke. Daonao beperk door de invalle vaan de Iere in 't noorde en de Angelsakse in 't ooste. De taole die de modernen tied haolde zien Welsh, Cornish en Bretons; awwer zösterkes zien 't Cumbrisch (tot in de middeliewe; neet op sjrif euvergelieverd) en mesjiens 't Pictisch. 't Bretons is oontstande door nao 't vasteland vlöchtende Britte.
't Gallisch, in Gallië. Dit reikde in de aajdheid tot in Nederland (tot aon de Waal bij Nijmege) en in Helvetië. Bij 't Gallisch hure ouch 't Lepontisch (in Cisalpiens Gallië) en de diaspora-dialekte Norisch (noordelek Dalmatië) en Galatisch (in Klein-Azië). Oetgestorve aon 't begin vaan de middeliewe; 't Bretons is (wie bove aongegeve) gein dochtertaol.
't Keltiberisch, roond de boveloup vaan d'n Iber (Ebro), noordelek Spaanje. Ouch de Lusitaniërs (in 't modern Portugal) hadde mesjiens 'n Keltische taol.

De samehaank tösse dees veer grope oonderling weurt betwis. Vaanaajds weurt väöl gesproke vaan P-Keltisch en Q-Keltisch. Dat oondersjeid berös op de versjèllende behandeling vaan 't Proto-Indogermaans foneem k^w-. In 't Q-Keltisch blijf dit gehandhaaf, in 't P-Keltisch weurt de gutturaal 'ne labiaal (beveurbeeld Welsh pwy 'wee'). De Goidelische taole zien daan Q-Keltisch, de Britse taole en 't Gallisch vörme same 't P-Keltisch.
Probleem mèt die classificatie is tot 't Keltiberisch ouch Q-Keltisch is, dewijl wijer neet zoeväöl drop wijs tot de Iere en de Iberische Kelte same 'n einheid vörme. Dit heet tot 'n ander verdeiling geleid: 't Eilandkeltisch aon d'n eine kant en 't Vastelandkeltisch aon d'n andere kant. Inderdaod gief 't oetgebreide euvereinkómste tösse de Goidelische en de Britse taole die daoveur spreke. Toch is 't de vraog of de verdeilinge ziech wel oonderein oetslete. De euvereinkómste tösse alleveer de grope oonderein zien good te verklaore mèt de golftheorie: 't P-Keltisch is de vernuiing in 't centraal Keltisch taolgebeed, 't Q-Keltisch is 't archaïsme in de periferie. Later gónge de Kelte oeterein en kóste de dialekte ziech tot zelfstandege taole oontwikkele.

Historie

Volges modern inziechte (de ieder besproke golftheorie) heet 't Keltisch ziech es Proto-Indogermaans dialek oontwikkeld in 'n min of mie coherente gemeinsjap vaan Indogermane. Aonligkende dialekgrope, die later de mies verwante taolfamilies zouwe weure, waore beveurbeeld 't Germaans en 't Italisch. De "Urheimat" vaan de Kelte is woersjijnelek Zuid-Duitsland, Oosteriek en Zwitserland, ofwel 't gebeed vaan de Hallstattcultuur. Loupende 't ierste milennium veur Christus breide ziech 't Keltisch woengebeed oet, veural nao 't weste meh zeker ouch nao 't ooste. De Keltische expansie weurt geassocieerd mèt de La-Tènecultuur. Op 't huugdepunt vaan de Keltische expansie leefde de Kelte zelfs in Klein-Azië (Galatië).

't Oerkeltisch, de gemeinsjappeleke veurawwer vaan alle Keltische taole, liet ziech oet aw taole wie 't Gallisch, Primitief en Aajdiers en Aajdwelsh vrij good reconstruere. Algemein oontsteit 't beeld vaan 'n vrij conservatief taol. Zoe zien alle ach naomvalle bewoerd gebleve, zoe good wie d'n dualis. 't Consonantsysteem is vereinvoudeg door 't verdwijne vaan gelabialiseerde en geaspireerde klaanke, die es regel samevalle mèt de oongeaffecteerde variant (beveurbeeld *ǵ^h > *g). Einege bezunderhede zien de verandering vaan *p in *ɸ (wat herinnert aon de Germaanse taole) en vaan *g^w in *b (meh *g^wh > *g^w!). Wie in väöl ander tek woort ouch in 't Keltisch 't erm vocaalsysteem vaan 't Proto-Indogermaans oetgebojd tot e vol systeem mèt vief vocale in twie meugeleke lengdes.

De mach en invlood vaan de Kelte en hun taol(e) gónge tege 't ind vaan 't ierste millenium veur Christus achteroet, iers door de expansie vaan de Germane, meh later veural door de vereuvering vaan Gallië door de Romeine. Gallië, in de ierste iew veur Christus oonderworpe, weurt sterk geromaniseerd meh 't Gallisch verdwijnt neet vaan d'n eine op d'n anderen daag. Nog in de zesde iew nao Christus gief 't lui die 't (kinne) spreke. In Brittannië, wat ouch gooddeils in Romeinse hen kump, dringk de romanisering neet zoe sterk door en dao blijf 't Keltisch behawwe, zjus wie op Ierland, wat gaaroet neet door de Romeine bereurd weurt. Zoe blijve de Keltische taole aon 't begin vaan de middeliewe beperk tot de Britse eilen.

Die situatie blijf evels neet stabiel. Es oonderdeil vaan de Groete Volksverhuizinge valle de Angelsakse Brittannië binne, zoetot dao 'ne Germaanse staot gestiech weurt (Ingeland). E deil vaan de Kelte vlöch nao Armorica in Gallië, 't modern Bretagne. De expansie vaan de Angelsakse en hun taol geit door, zoetot de reste vaan 't Brits ummer mie nao de westeleke oetheuk weure gedreve (Wales, Cornwall). Ouch in 't noorde breit 't ziech oet, in 't modern Sjotland. Mèt de touwnummende mach vaan Ingeland en de vereuvering vaan de versjèllende Keltische staote rake de Keltische taole ummer mier in oonbruuk. 't Cumbrisch störf in de middeliewe oet, 't Cornish in de achtiende iew. Ouch in Ierland en in Sjotland ('n oonaofhenkelek keuninkriek, meh mèt 'nen Ingels sprekenden hoof) weurt 't Keltisch ummer mie get veur aofgeleeg gebeie op 't platteland. In 't koloniaal tiedperk koume hei en dao in de Amerika's kolonies boe Ierse, Sjotse en Welshe koloniste bijein zitte en hun taol instandhawwe. Sommege vaan die kolonies blieve tot in dezen tied bestoon, al sprik intösse nog mer 'n klein minderheid de Keltische taol.

Aon 't begin vaan de twintegste iew weure 't Iers en Sjots al dudelek bedreig, meh liek de situatie stabiel veur 't Welsh en 't Bretons. Door de massamedia, en in Fraankriek ouch door de aggressief taolpolitiek, rake evels ouch dees taole laankzaamaon in oonbruuk. 't Tegedeel, 'n taolpolitiek bedoeld um de Keltische taole nui leve in te bloze, weurt in Ierland geprobeerd meh mislök dudelek. Aon 't begin vaan de einentwintegste iew liekene de Keltische taole slechter deveur te stoon es oets: hun leefgebeed weurt ummer kleinder en de mieste sprekers zien awwere. De sjerpste neergaank zuut me bij 't Bretons; ouch d'n trökgaank vaan 't Sjots Gaelic liekent neet de stuite. Aon d'n andere kant is ouch good nuits: dewijl 't Iers ummer minder ierste-taolsprekers heet behierse väöl Iere de taol wel good en gebruke ze ze dèks edersdaags. In Wales is 't aondeil vaan Welshtaolege in de lèste jaore zelfs touwgenome. Cornish is vrij succesvol obbenuits tot leve gebrach, dewijl 't Manx 'ne doorstart heet gemaak. Bovedeen is vaan alle zes taol väöl gesjreve materiaol besjikbaar, neet in 't minste op 't Internèt. Zoe lieke de Keltische taole in de einentwintegste iew zeker vaan hun bestoon, meh zien ze wel ummer mier aongeweze op relatief klein grope activistische gebrukers.

Kinmerke

Väöl vaan wat euver de Keltische taole en hun kinmerke kin weure gezag geit allein op veur de modern Keltische taole, 't Eilandkeltisch dus. Taole wie 't Gallisch en 't Keltiberisch zouwe in eus oere neet zoe gaw es Keltisch herkind weure; daorum is 't lesteg um 'n euverziech te geve vaan kinmerke vaan Keltische taole.

Klaanklier

Wie bove al opgemerk veranderde de aw *p vaan 't Proto-Indogermaans in 't Oerkeltisch in 'n *ɸ. Op väöl plaotse, veural in d'n anlaut (d.w.z. aon 't begin) en tösse vocale, verdwijnt de klaank gans (Iers atir 'vaojer').

De Indogermaanse *k^w- blijf in ierste instantie behawwe, meh verandert later in 't Gallisch en 't Brits in p- (zuug bove). In 't Aajdste Iers kump de p neet veur, meh in later taolfases weurt ze wel geaccepteerd in lienwäörd (wie in póg 'puun' en Pádraig 'St.-Patricius' [petroenheilege vaan Ierland; in 't Aajdiers nog es Cádraig bekind!]).

't Mies opvallende aon de Keltische klaanklier zien evels de consonantmutaties. Dit wèlt zègke tot 't begin vaan e woord - d'n ieste consonant - verandert es 't volg op e zeker ander woord. De verklaoring heiveur is tot in awwer taolfases dat ieste woord op 'ne vocaal indegde. De vocaal beïnvleujde de oetspraok vaan 't woord wat denao kaom. Bij 't aofsliete vaan die oetgeng góng de vocaal zoe gezag in de consonant vaan 't volgend woord zitte. Dao zien twie soorte mutaties: verweiking (lenitie) en verduustering (eclipsis). Bij de lenitie verandert 'ne plosief in 'ne fricatief (beveurbeeld p > f). Bij eclipsis weurt 'ne stumloze klaank stumhöbbend (beveurbeeld p > b). Gemeinelek weure de mutaties zoe oetgesjreve tot de oersprunkeleke letter herkinbaar blijf: Iers p, ph, bp.

Mutatie maak dèks 't versjèl dat aon 't veuraofgoonde woord neet is te zien, wie hei aon de haand vaan 't Iers kin weure gedemonstreerd:

cat 'kat'
a cat 'häör kat' (oersprunkelek)
a chat 'zien kat' (gelenieerd)
a gcat 'hun kat' (verduusterd)

'n Daarde belaankrieke mutatie, veural in de Goidelische taole, is affectie. Dit tröf evels gein consonante meh vocale en is good te verglieke mèt de Germaansen umlaut. In de spèlling kump 'n i nao de stamvocaal te stoon. Door versjèllende taolveranderinge kin de oetspraok wel hiel anders zien es wat gesjreve steit. Hawwe v'r 't veureg paradigma aon:

cat 'kat'
cait 'katte'

Grammair

Vaanaajds weure Keltische naomwäörd sterk verboge, meh wie in de Germaanse en Romaanse taole is die complexiteit laankzaamaon verlore gegange. Proto-Keltisch had woersjijnelek nog ach naomvalle, Gallisch zeve, Aajdiers had 'rs vijf. In de lèste taol zien de oetgeng al sterk aofgeslete; toch höbbe zoewel Iers es Sjots Gaelic nog naomvalle. Manx mis ze evels, zoe good wie de Britse taole. De aw Keltische taole tot aon Aajdiers höbbe ouch d'n dualis bewoerd (neet bekind in modern Keltisch). Alle modern Keltische taole höbbe twie geslachte: mannelek en vrouwelek (in awwer taole nog gewoen drei; 't oonzijeg is samegevalle mèt 't mannelek). Buigingsvörm versjijne dèks neet es oetgeng meh es mutatie (zuug bove).

In de vervoging vaan werkwäörd springe veural de Goidelische taole droet. Aanders es de Britse taole (die nog e traditioneel synthetisch werkwoord höbbe mèt oetgeng veur alledrei de persoene in inkelvoud en miervoud) is 't Iers systeem 'ne misjmasj vaan synthetische en analytische principes. Veur de ierste persoen, inkelvoud zoewel es miervoud, bestoon oetgeng en dao is 'ne synthetische vörm vereis. Bij de twiede en daarde persoen weure analytische constructies gebruuk.
Veural in de Britse taole is 'n oetgebreid systeem vaan samegestèlde tije, die herinnere aon 't modern Ingels (mèt zie participium op -ing). Wijer deile alle Keltische taole 'n oonpersoenleke passiefconstructie te verglieke mèt Limbörgse zinne wie 'Heineve weurt gepraot' (m.a.w. passief zoonder oonderwerp, um 't algemein plaotsvinde vaan 'n handeling oet te drökke), beveurbeeld Welsh dysgwyd ''t woort gedach'. Teslotte oontbere alle Keltische taole 'nen echten infinitief.

Door historische sametrèkkinge weure veurzètsele verboge nao persoen.

De dominante woordvolgorde is werkwoord - oonderwerp - veurwerp (ofwel VSO), neet de gebrukelekste oonder de Indogermaanse taole.