Paragogische sjwa

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

"kó*mme" mit 'ne neutralen toean (links) taenge "kó~m-e" mit 'ne sleiptoean en paragogische sjwa (rechs).

Paragogische sjwa of paragogische -ə is 'n meneer óm e waord extra naodrök te gaeve. Ze wuuertj algemein gebroek in sómmige Limbörgse dialekte; 't bekèndjste veurbeeld is 't waord "enne". Paragogische sjwa hèltj in det 'n fonologische sjwa (IPA: /ə/) wuuertj geplaats achter e benaodrök waord; dit kan aevel allein es det waord 't litste waord inne zats is, 'ne sleiptoean haet (zuuch: Toeanen in 't Limbörgs) en ènjig op 'ne sonorant, dus: /r/, /l/, /m/ en /n/. Me mót hiebie opmirke det 't gein veurbeeljer guuef wobie /ŋ/ ("ng") paragogische sjwa krieg, aangezeen /ŋ/ mit sleiptoean algemein rizzelteertj in /ŋk/ (vergeliek: /zɪ̀ŋ/ "zing!" mit stoeattoean taenge /zɑ́ŋk/ "zan(g)k" mit sleiptoean).

In sómmige dialekte kump paragogische sjwa ouch neet veur oppe semivocale /j/ en /w/, meh weer waal in e selèk gruupke väöl-gebroekdje wäörd op 'nen hoeage vocaal, wie "noe". Weer anger dialekte staon 't toe oppe alle hoeag vokale mit sleiptoean (/í:/ "ie~" en /ú:/ "oe~") en hoeag-sloetendje diftonge (wie /ɛ́ɪ̯/ "ei~", /ɑ́ʊ̯/ "au~/a~w" en /ɒ́ʊ̯/ "ou~").

Geografische verspreijing en behaad

Paragogische sjwa kump veur in 'n ónaangeslaote gebied inne midde van Nederlandjs-Limbörg enne aangrenzendje gebiede op 't Belsj en Duitslandj, worónger de ganse Zelfkantj. Groeate plaatse wo ze veurkump zeen Remunj, Mezeik, Ech, Zitterd en Broensem; plaatse die boete dit gebied ligken en wo ze dus neet wuuertj gebroek zeen Vinlo, Wieërt, Hinsberg, Mestreech en Haerle. Opmirkelik is det ze wiejer ouch nag veurkump (of veurkoom) in e gebied det gans oete slaag ligk, namelik 't naordoeaste vanne pervincie Luuk, in en róndj Aobel en Eupe.

Volges Michiel de Vaan wieze de fonetische en distributieve euvereinkómste in dees twieë vanein geïsoleerdje gebiede d'rop det 't fenomeen vreuger ouch veurkoom in 't tösseligkendj gebied, meh det 't hie al veur 1800 waas oetgestórve. Kórt veure Twieëdje Werreldkrieg begós de paragogische sjwa al te verdwienen oete spraok vanne jóngere in Gelaen en Sjummert. Waat ouch hie ouch op wies is de wiej verbreijing van 't wäördje "enne"; waat ouch veurkump in 't Heuvellandj.

Allewiel liek 't d'rop det de meiste jóngere gei gebroek mieë make vanne paragogische sjwa, mit oetzunjering van e paar versteindje oetdrökkinge. 't Geit hie den óm 't wäördje "enne", mer ouch óm väöl-veurkómmendje wäörd, wie inne volgendje zats: "Kiek oet, man-e!", "Wo ligk det? Hie-e!" en "Wae haet det gedaon? Doe-e!".

Syllabische verspreijing

Paragogische sjwa kump veur op drie versjillige littergreeptypes die allemaol sleiptoean höbbe, namelik:

1. Littergrepe bestäöndje oet 'ne lange vocaal mit sleiptoean gevolg door 'ne sonorant; hie-ónger valle dus wäörd wie "boe~r" ("Det is 'ne richtige boe~r-e!"), "geu~r", "hae~r", "stao~n" en "wie~n";
2. Littergrepe die 'ne kórte vocaal mit sleiptoean höbbe dae wuuertj gevolg door 'ne sonorant of e sonorantcluster; dit zeen wäörd wie "de~rm" (meh neet 't mieëvaad "de\rm", went det haet stoeattoean) en "ma~n". Mit sonorantcluster wuuertj hie dus e cluster gemèndj det oetsloetendj oet sonorante besteit; kómbinaasjes wo 'ne sonorant wuuertj gevolg door 'nen obstruent, wie in "dra~nk" en "zó~mp", tèlle neet mit;
3. (In sómmige dialekte) Littergrepe mit sleiptoean die ènjige op 'ne langen hoeage vocaal of 'nen hoeag-sloetendje vocaal; veurbeeljer hievan zeen "hie~", "noe~" en "mei~".

In princiep kump paragogische sjwa allein veur op 't lits vanne zats of e zatsdeil, al guuef 't waal vermeljinge det det vreuger get flexibeler waas. In 't Mofers moog 'n paragogische sjwa veurkómmen es e waord wuuertj aafgebraoke, wie "derm-e- en maagóngerzeuk" in plaats van "derm- en maagóngerzeuk", meh dit kump meh weinig veur.

Paragogische sjwa's kinnen einanger opvolge. Zoea is 't meugelik det toet veer kieër e waord mit paragogisch sjwa achterein wuuertj geplaats, wie in: "Ja~n-e! Kó~m-e! Hie~-e! Noe~-e!" Theoretisch kan me zoea 'n bao ènjloeaze rits make door wäörd wie "snel" toe te veuge. Mieër es drie à veer opvolginge kómmen inne praktiek aevel neet veur.

Minimaal pare

Dao wo in princiep wäörd die es coda klinker+sonorant+klinker ummer atonaal zeen (door sómmige, worónger Bakkes betrach es stoeattoean), kan paragogische sjwa zörge veur minimaal pare. Dit kump doordet de sleiptoean van 't oearsprunkelik waord wo de sjwa is achtergeplaats behaje blief. Hiedoor óntstaon minimaal pare, zowie "kó\mme" (infinitief) taenge "kó~m-e" (imperatief), die es ènsigste óngersjied höbbe det ze 'nen angeren toean höbbe. Hie-ónger volg 'n neet-oetpöttendje lies van minimaal pare in 't Mofers mit veurbeeljer:

• "ka\nne" en "ka~n-e": "Wo zeen die tieëka\nne?" - "Mesjiens verkóch es det ka~n-e."
• "kó\mme" en "kó~m-e": "Ich wil neet det die vanne Wit nag bie ós euvere floer kó\mme!" - "Jan-e, kó~m-e!"
• "sta\lle" en "sta~l-e": "Wo kan ich örges de caravan sta\lle?" - "Det paerd steit nag oppe sta~l-e."

E veurbeeld van kóntraste die neet anen ènj vanne zats staon is "e\nne" en "e~nne" (of "e~n-e") en "va\nne" en "va~n-e": "E~nne? Wo höbs se noe den in èns las va~n-e?" - "Ich höb in eine kieër las va\nne henj e\nne veut."

Ómdet de paragogische sjwa allein veurkump nao 'ne sleiptoean, guuef 't gein minimaal pare tösse wäörd mit 'ne neutralen toean en 'ne stoeattoean. (Hiedoor is 't samegroepere van dees twieë, zowie Bakkes det duit, den ouch theoretisch meugelik.)

Spèlling

't Guuef gein eindujige regele wiedet de paragogische sjwa mót waeren oetgesjreve. Euver 't algemein waere twieë versjillige menere gebroek. Alderieës 't toeveuge van "-e" mit e koppelstreepke achter 't aangepasdje waord, wie "van-e", en t'n twieëdje 't toeveuge van 'n "e", eventueel mit mitklinkerverdóbbeling, wie "vanne". Bei menere zeen toegestange. Óm verwarring mit 'n gefusioneerdj lidwaord te veurkómme, wie in "van + de = vanne", kan me veur de ieëste meneer keze. In zoea val kan den dudelik waere det 't euver twieë anger spraokpercèsse geit, wie inne zats "Jan vanne Bekker wètj dao nieks van-e."

Oetspraok

In de meiste vel is de oetspraok vanne paragogische sjwa inderdaad ouch 'n gewuuen sjwa [ə]. Veurnamelik nao neet-lieëg, óngeróndje veurklinkers kan de oetspraok aevel ouch kórterbie 'n [e] "è" ligke. Wiejer kan edere geróndje, middenhoeage klank dae in 't Limbörgs lank is ouch 'n optie zeen in 't val van klinkerhermenie, wie [dœ:rœ] "däör-e"/[dø:rø] "deur-e", al kump det neet in eder dialek aeve prominentj nao veur.

Zuuch ouch

• Toeanen in 't Limbörgs

Brónne

• Bakkes, Pierre. "Mofers Waordebook." Montfort: Stichting Mofers Waordebook (2007).
• Pützer, Manfred. "Die Wortakzente von Beuren. Ein Beitrag zu wortprosodischen Strukturen in einer moselfränkischen Mundart." Phonus 1 (1995): 65-105.
• Vaan, M. A. C de. "De ə-naklank in het Limburgs: Verspreiding, fonetiek, verklaring." Jaarboek van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde 10 (2008): 20.
• Vaan, Michiel de. "PARAGOGIC-∂ IN LIMBURGIAN: VOWEL ADDITION DUE TO A WORD-FINAL RISING TONE." Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik (2009): 309-325.
• Verheijden, A.M.H.H. Relationen mellan vokallängd i älvdalska och ordaccent i limburgiska. Universiteit van Amsterdam. 2015.