Brazilië

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Brazilië
Basisgegaevens
Officieel taal	Portugees
Huidsjtad	Brasília
Sjtaotsvörm	federaal rippebliek
Sjtaotshoof (lies)	Luiz Inácio Lula da Silva
Viceprizzedent	Geraldo Alckmin
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	8.514.877 km² 0,65%
Inwoeners – Deechde:	210.000.000 (2019) 24/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	real (BRR)
Tiedzaone	UTC -2 - -5
Nationale fiesdaag	7 september
Vouksleed	Hino Nacional Brasileiro,
Web | Code | Tel.	.br | BRA | +55

Brazilië (Portugees: Brasil), officieel Federaol Rippubliek Brazilië (República Federativa do Brasil) is 't groetste land vaan Zuid-Amerika en nump groete deile vaan 't ooste en midde vaan dat continent in. Brazilië is ouch 't groetste Portugeestaoleg land, en 't inseg in de Nuie Wereld. 't Land grens aon Venezuela, Guyana, Suriname, Frans Guyana, Uruguay, Argentinië, Paraguay, Bolivia, Peru en Colombia, dat wèlt zègke aon alle Zuid-Amerikaanse len boete Chili en Ecuador. Hoofstad is 't in de jaore viefteg ontworpe Brasília, groeter zien evels Rio de Janeiro, de aw hoofstad, en São Paulo, ein vaan de groetste stei op Eerd. Door Brazilië struimp de Amazone, ein vaan de langste reviere die 't gief. 't Land kint 'n zier groete biodiversiteit, 'nen umvaankrieke landbouwsector en 'n karakteristieke (volks)cultuur.

Bestuurleke indeiling

Staote en regio's vaan Brazilië

Brazilië is verdeild in 26 staote plus 't Federaol Distrik. De staote bestoon oet gemeintes; in 't Federaol Distrik vint me in plaots daovaan bestuurleke regio's. Wijer zien de staote gegróppeerd in vief regio's, die gein bestuurleke mach höbbe meh allein veur statistische doele weure gebruuk. De staote zien:

Staot	Hoofstad	Inwoeners	Oppervlaakde
Noord
Acre	Rio Branco	758.786 (2012)	152.581 km²
Amapá	Macapá	750.912 (2014)	142.815 km²
Amazonas	Manaus	3.938.336 (2015)	1.570.746 km²
Pará	Belém	7.792.561 (2012)	1.247.690 km²
Rondônia	Porto Velho	1.590.011 (2012)	237.576 km²
Roraima	Boa Vista	469.524 (2012)	224.299 km²
Tocantins	Palmas	1.496.880 (2014)	277.621 km²
Noordoos
Alagoas	Maceió	3.165.472 (2012)	27.768 km²
Bahia	Salvador	15.203.934 (2015)	565.733 km²
Ceará	Fortaleza	8.606.005 (2012)	146.348 km²
Maranhão	São Luís	6.714.314 (2012)	331.983 km²
Paraíba	João Pessoa	3.815.171 (2012)	56.585 km²
Pernambuco	Recife	8.931.028 (2012)	98.312 km²
Piauí	Teresina	3.160.748 (2012)	251.529 km²
Rio Grande do Norte	Natal	3.228.198 (2012)	52.797 km²
Sergipe	Aracaju	2.228.489 (2013)	21.910 km²
Midwes
Federaol Distrik	Brasília	2.852.372 (2014)	5.802 km²
Goiás	Goiânia	6.155.998 (2012)	340.086 km²
Mato Grosso	Cuiabá	3.224.357 (2014)	903.357 km²
Mato Grosso do Sul	Campo Grande	2.505.088 (2012)	357.125 km²
Zuidoos
Espírito Santo	Vitória	3.885.049 (2014)	46.078 km²
Minas Gerais	Belo Horizonte	19.855.332 (2012)	586.528 km²
Rio de Janeiro	Rio de Janeiro	16.231.365 (2012)	43.696 km²
São Paulo	São Paulo	44.396.485 (2014)	248.223 km²
Zuid
Paraná	Curitiba	10.997.462 (2013)	199.315 km²
Rio Grande do Sul	Porto Alegre	11.207.274 (2014)	281.748 km²
Santa Catarina	Florianópolis	6.634.250 (2013)	95.346 km²

Politiek

't Palácio do Planalto in Brasília, 't werkpeleis vaan de president.

Brazilië is 'n presidentieel rippubliek. De president weurt um de veer jaor gekoze en kin eine kier weure herkoze. Heer beneump zienen eige ministerraod. 't Parlemint besteit oet twie kamers: de Kamer vaan Gedeputeerde en de Senaot. Umtot Brazilië ouch 'ne federaole staot is, zien de zetele in allebei de kamere touwgeweze aon specifieke staote; Braziliaone kinne daorum allein veur parlemintariërs oet hunnen eigen staot stumme en staote zien altied verzekerd vaan vertegewoordeging.

Brazilië is in de ouge vaan The Economist 'n 'oonvolkoume democratie' (euver 't algemein democratisch meh neet zoonder groete probleme in de staotsinriechting). Veural de 'politieke cultuur' zouw te wunse euverlaote. Anno 2016 is 't land verwikkeld in 'n väölheid aon politieke corruptiesjendaole, die väöl parlemintariërs en ministers betreffe.

In internationaol verband

Brazilië is stiechtend lid vaan de Vereinegde Naties, de UZAN en Mercosur (in Brazilië Mercosul geneump). 't Land zit soms aon bij organisaties boe 't zelf gei lid vaan is. Brazilië is wijer deil vaan de G20, 'ne status dee 't aon zien hendeg versterkde economische positie daank.

Insignes

Zegel vaan Brazilië.

Neve e veendel en e waope heet Brazilië ouch e nationaol zegel. Dit zegel (zuug heineve) tuint zevenentwinteg stare, boe-oonder 't Zuierkruus, die me aon d'n hiemel bove Brazilië kin zien, mèt dao-euver 'ne witte band mèt greun lètters Ordem en Progresso. Dit embleem is 't symbool vaan de Braziliaanse rippubliek, die in 1889 gestiech woort.

Me vint dit symbool ouch trök op 't veendel vaan Brazilië, wat besteit oet e greun veld mèt 'ne gouwe roet, boe-in dit embleem. Veur 1889 had 't land e zelfde veendel, meh daan mèt 't keizerlek waope.

't Modern Brazilië heet ouch e waope, al heet dit wieneg gemein mèt 't aajd keizerlek waope. In 't waope is ouch weer 't Zuierkruus te zien. De krans dee 't waope umgief besteit neet oet de gebrukelek eike- of laureertek, meh oet tek vaan de koffie- en de touwbaksplant.

Rechspraok

De constitutionelen tribbenaol (STF) in Brasília.

De rechspraok in Brazilië is gebaseerd op de lendeleke groondwèt vaan 1988, zoewie op de versjèllende groondwètte vaan deilstaote. De deilstaotsconsituties mage neet mèt de federaole groondwèt in strijd zien. 't Gief twie lendeleke geriechshove, d'n Hoegste Geriechshoof (Superior Tribunal de Justiça, STJ), dee ziech mèt gewoen rechszaoke bezeghèlt, en d'n Opperste Federaolen Tribbenaol (Supremo Tribunal Federal, STF), dee geit euver inbreuke op de groondwèt. Dao-oonder gief 't in edere staot apaarte geriechssysteme, loupende vaan regionaol rechbaanke tot staosgeriechshove.

Misdaod

Wie in groete deile vaan Latiens-Amerika is misdaod in Brazilië 'n enorm probleem. De groete sociaol tegestèllinge make veur väöl lui misdaod tot de insegste meneer um riek te weure. In de favela's regere dèks de versjèllende drugsbendes, die good georganiseerd zien en ziech ouch oonderein sterk bevechte. 't Maordciefer veur 2012 laog tösse de 25,2 en 32,4 per 100.000 lui. Ouch in gevaangenisse weurt dèks hel oonderein gevochte, soms mèt tientalle doeje tot gevolg. Zwoer incidente voonte oonder mie plaots in 1992 (São Paulo, 111 doeje) en in 2017 (Manaus, zeker 60 doeje). 't Gevaangenisweze in Brazilië is dèkser bekritiseerd, umtot de inriechtinge euvervol zitte.

Cocaïne, geproduceerd in oonder mie Colombia en Bolivia, weurt in Brazilië greteg gebruuk, dewijl 't land ouch e belaankriek doorveurgebeed veur d'n Europese merret is. In 't land zelf weurt ouch kemp geteeld. Ouch de waopenhandel bleujt. Daoneve hawwe ziech diverse bendes bezeg mèt kleinder criminaliteit, wie 't klawwe vaan oto's.

Neve bendegerillateerd geweld is ouch hoeselek geweld e groet probleem. Zoe'n 8% vaan de maordslachoffers in 2012 waor vrouw. Verkrachting kump zier väöl veur: in 2014 woort 't 48.000 kier aongegeve, wat neerkump op ein verkrachting per 11 minute. Ouch corruptie is e zier groet probleem in 't land.

Poginge veur de misdaod aon te pakke zien sinds 2000 intenser gewore meh höbbe maoteg succes. De staot perbeert 't lid weure vaan 'n bende oonaontrèkkelek te make en de lui oet de sloppewieke kanse te beie. Ouch zien speciaol einhede opgeriech die in de favela's mote operere. In Rio en São Paulo, vaanajds zier gevierleke stei, is de zwoer criminaliteit de lèste jaore sterk verminderd; in de res vaan 't land nump ze evels touw.

Defensie

Brazilië kint e groet leger; umtot 't aon zien bevolking vaan 200 mieljoen lui deenspliech oplègk, kump 't op 1,6 mieljoen rizzerviste. De landmach umvat zoe'n 236.000 lui actief personeel en is daomèt de sterkste vaan Zuid-Amerika. Ouch de marine is good oontwikkeld, al is ze veural touwgerös veur de köswaters vaan 't land en neet veur gevechte op vol zie. Sinds 1865 heet 't land neet mie mèt oorlog op zien eige groondgebeed te make gehad, al is 't nog wel diverse kiere in 'ne waopewèdluip mèt Argentinië gekoume. Wel heet 't leger diverse kiere de regering umveergegoejd en e militair bewind ingestèld (zuug ouch oonder). Braziliaanse tróppe doen soms mèt aon vreidesmissies vaan de VN.

Economie

Koffieplantaasj in Minas Gerais.

Brazilië, de zevende economie vaan de wereld, heet 'n hoeg oontwikkelde economie (oontwikkelingsindex 0,755), die al-evel achtersteit bij de mieste len in Europa en Noord-Amerika meh e stök hoeger is es vreuger. Heidoor oontgreujt Brazilië ziene status es oontwikkelingsland gestiedegaon. Same mèt Rusland, India en China vörmp 't de zoegeneumde BRIC-len: veer groete economieë die in de jaore 2000 sterk opkaome. Groet probleem is evels de inkoumesoongeliekheid; de versjèlle tösse riek en erm zien nao Europese begrippe oonveurstèlbaar en väöl arbeiers woene in sloppewieke.

Primaire sector

In vergelieking mèt tientalle jaore geleie is Brazilië minder aongeweze op landbouwprodukte. Toch is 't land nog ummertouw eine vaan de groetste exporteurs vaan koffie, soja, sokkerreet, appelsene en papaya's. Wijer vint me hei ouch eerdolie, iezererts, bauxiet en väöl aander mineraole. Houtindustrie kump ouch veur in 't land, meh de mieste oontbossing gebäört illegaol.

Secundaire sector

Wiedoet de sterkste componint vaan de Braziliaanse industrie is d'n otosector. 't Zien veural boetelandse otoproducinte die hei febrikke höbbe: umtot 't make vaan oto's 'n zwoer industrie is, loent 't hun ze apaart veur de Zuid-Amerikaanse merret te make. De bove geneumde mijnbouw maak tot 't land ouch 'n groete staolindustrie en petrosjemische (Petrobras) industrie kint. Wijer tek vaan industrie zien de vleegtuigbouw, de computerbouw en de consuminte-elektronica.

Tertiaire sector

De baankesector vaan Brazilië is oetgebreid, oondaanks de economische instabiliteit. Itaú Unibanco is wiedoet de groetste baank vaan 't land. Ouch 't toerisme is 'n greujende industrie.

Munteinheid

De Braziliaone betaole mèt de Braziliaanse real. Dat waor al sinds de koloniaolen tied de munt vaan 't land, meh in 1942 woort dee door de cruzeiro vervaange, umtot de real door depe inflatie 'ne slechte naom had gekrege. Ouch de cruzeiro lijde evels zwoer oonder depe inflatie en woort diverse kiere vervaange of gerevalueerd. D'n huiege real woort ingeveurd in 1994 en heet 't totnogtouw zoonder extreem inflatie kinne oethawwe, al verzwaakde de munt roond 't jaor 2000 wel sterk. Allewijl (mei 2016) is 'ne real oongeveer 25 eurocent weerd.

Snelweeg BR-116 bij Fortaleza. Deze weeg löp vaan dao gans door tot aon de grens mèt Uruguay.

Infrastructuur

Brazilië heet zoe'n 2 mieljoen kilometer aon weeg, al is e groet deil daovaan oonverheld. In de nao-oorlogsen tied heet me 't otogebruuk sterk aongejaag, ouch door de bouw vaan otosnelweeg. De brei laone in Brasília tuine zier plastisch wie in 't beleid vaan deen tied d'n oto veurop stoont. Heidoor is d'n trein wel minder belaankriek gewore en zien diverse lijne geslote, al umvatde 't nètwerk in 2012 nog ummertouw 28.538 km. De lèsten tied meujeg de regering 't treingebruuk weer aon, al heet de geplande hoegesnelheidslijn tösse Rio de Janeiero en São Paulo intösse groete vertraging opgeloupe. Ouch 't verveur op 't water späölt 'n rol; diverse kösstei höbbe belaankrieke haves en de Amazone is tot deep in 't binneland bevaarbaar. De industrie vaan Manaus is veur e groet deil vaan 't watertransport aofhenkelek. Väöl verkier geit door de loch: kleinekes mètgerekend heet Brazilië zoe'n 2500 vleegvelder. Dit kump neet allein door de groeten umvaank vaan 't land, meh zeker ouch door de slechte bereikbaarheid vaan gemeinsjappe in 't regewoud: me kin dao neet of neet good euver de weeg koume.

Fysische geografie

Natuurkundege kaart vaan Brazilië, mèt huugdeversjèlle in kleur aongegeve.

Mèt good acht'n haaf mieljoen veerkentege kilometer is Brazilië 't viefde land op de wereld nao oppervlaakde. 't Is wiedoet 't groetste land in Zuid-Amerika en 't groetste land op 't Zuielek Haafroond, al ligk e rillatief klei stök wel noordelek vaan d'n eveneer. De groeten umvaank maak tot 't land zier divers is in klimaot, landsjap en natuur.

't Land heet 'n köslijn vaan 7.491 km. 't Noorde is rillatief vlaak; hei vint me 't Amazonebassin mèt zien diverse veujings- en zijreviere. In 't midde zuie verluf ziech 't Braziliaans Hoegland. D'n hoegste berg vaan 't land vint me evels toch in 't noorde: de Pico da Neblina (kortbij de grens mèt Venezuela) steit mèt zien 2.995 meter vrij geïsoleerd in 't umringend lieggelege oerwoud. De oetluipers vaan d'n Andes hole Brazilië neet.

Klimaot

Oersprunkeleke plantegreuj vaan Brazilië.

Brazilië kint diverse klimaote. Wie me ziech kin veurstèlle heet e groet deil vaan 't land e tropisch klimaot (gróp A volgens Köppen). Deile vaan 't Amazonegebeed höbbe 't zier werm en vochteg equatoriaol klimaot (Af); aander deile valle evels oonder 't moessonklimaot (Am), umtot 't ouch rillatief druug maonde gief boe-in 't neet ederen daag tot dondersjore kump. In zoe klimaot, wat me beveurbeeld in Manaus vint, is 't evels nog ummer drökkend werm en benaajd. Get mie vaan d'n eveneer aof geit 't moessonklimaot euver in e tropisch savenneklimaot (Aw), zoe geneump umtot de winter (in Brazilië de maond juni, juli en augustus) vrij druug is. In weerwèl vaan de naom liet dit klimaot soms wel bos touw; echte savanne (in Brazilië beter bekind es cerrado) vint me oonder mie roond de hoofstad Brasília.

Echt druug klimaote (gróp B bij Köppen) gief 't hei en dao in 't binneland vaan 't noordooste, beveurbeeld in de staot Pernambuco. Dit gebeed vörmp 'n steppe (BSh); klein zones hole zelfs de criteria veur 'n weuste (BWh). De steppe oet 't noordooste weurt caatinga geneump.

Nao 't zuie touw weurt 't klimaot mèlder en minder heit, ieder subtropisch of zelfs gemaoteg (gróp C). Veur 't groetste deil betröf 't zieklimaote mèt gans 't jaor rege (Cfa, Cfb), dewijl me in 't Hoegland dèks vochtege klimaote mèt veural in de zomer rege aontröf (Cwa, Cwb).

Hydrografie

De kilometers brei Amazone en Rio negro bij Manaus.

Groetste en belaankriekste revier in Brazilië is de geneumde Amazone, mèt 6.400 km (gooddeils op Braziliaans groondgebeed) ein vaan de langste reviere op de wereld en mèt e gemiddeld debiet vaan 209.000 m³/s wiedoet de waterriekste; ze verwèrk mie water es de volgende zeve reviere bijein, bekans hoonderd kier zoeväöl wie de Rijn en 20% vaan alle revierwater op de wereld. De Amazone weurt geveujd door smeltwater oet de Andes en intense rege oet 't Amazonebekke. Diverse zijtek loupe in de Amazone euver; de belaankriekste zien de Japurá en de Rio Negro aon de linkerkant zoewie de Purús, Madeira, Tapajós en Xingu aon de rechterkant. (N.B.: Nog aander groete zijreviere veuje de Amazone boete de grenze vaan Brazilië; die zien hei neet aongegeve.) De Tocantins weurt soms ouch nog tot 't struimgebed gerekend, al loos dees revier häör mieste water direk in d'n Atlantischen Oceaon. In totaol is 't Amazonebassin oongeveer 7,05 mieljoen km² groet.

In 't zuie vint me reviere die neet mèt de Amazone in verbinding stoon. De veurnaomste zien de Paraguay en de Paraná, die allebei nao 't zuie door Paraguay en Argentinië wijer loupe.

Mere in Brazilië zien dèks kunsmaoteg en gemeind veur waterkrach op te wèkke. E groet deil vaan de energie in 't land (zoe'n 75%) kump vaan waterkrach en nog diverse damme zien gepland. D'n Itaipudam in de Paraná is de op ein nao groetste stouwdam t'r wereld. De stouwmere zien controversieel umtot ze waterkwaliteit (en biodiversiteit) sterk sjaoje, en umtot de plaotseleke bevolking deveur moot weure aofgeveurd.

Levende natuur

'n Femilie gouwe lieweepkes (Leontopithecus rosalia). Dees apesoort is, wie zoeväöl aandere, endemisch in Brazilië.

Brazilië is e zoegenaomp megadivers land. 't Land kint e zier groet aontal inheimse, dèks endemische soorte. Vaan de diverse biotope die 't land riek is - zuug ouch bove bij klimaot - is 't Amazonegebeed zeker 't belaankriekste. Dit oerwoud gelt es de rieksten habitat op de wereld. Vaan groet belaank is ouch de Mato Grosso mèt de Pantanal, e väöl minder bekind watergebeed (wetland) gedeild mèt Bolivia en Paraguay. Aon de Atlantische kös vint me reste vaan 't Atlantisch Regewoud, al is dao door de diechte bevolking väöl minder vaan euvergebleve. Oontbossing is 'n bedreiging veur gans 't land. Allewel tot Brazilië al jaorelaank wètte heet die de boumekap aon ban lègke, brenne boere op groete sjaol illegaol 't oerwoud plat. Ouch steit de regering oonder drök um de boswètte minder strik te make.

Zier divers zien de primaote: in 't land leve zoe'n 75 soorte ape. Nog diverse aander zoogdiere bevolke 't land, dao-oonder katechtege (jaguar (Panthera onca), ocelot (Leopardus pardalis) etc.), luiaarde, gordeldiere, de reuzenotter (Pteronura brasiliensis), de lieglandtapir (Tapirus terrestris), de capibara (Hydrochoerus hydrochaeris) en de reuzenaomzeikevreter (Myrmecophaga tridactyla). Wijer herberg 't land 55.000 plantesoorte (orchideeë, meh ouch de brazielboum, Caesalpinia echinata), boe-oonder ouch zier väöl endemische - 30% vaan alle bekinde plante is endemisch in Brazilië.

Demografie

Bij de lèste volkstèlling (in 2010) had Brazilië bekans 193 mieljoen inwoeners, de Braziliane. Me sjat tot dit aontal intösse (mei 2016) al is gegreujd tot zoeget 206 mieljoen. Heimèt is Brazilië 't viefde groetste land nao bevolking, achter China, India, de Vereinegde Staote en Indonesië. Dees bevolking is veural geconcentreerd aon de noordooskös, aon de zuidkös (in en um Rio en São Paulo) en in Brasília. Op de hoofstad nao weurt 't binneland vaanaof e paar hoonderd kilometer landinwaarts zier dunbevolk. 't Gief hei al-evel groete stei wie Manaus, Cuiabá en Rio Branco, meh ouch die zien dèks umgeve door kilometers bouwland of wèldernis.

Etnische groppe

De Braziliaanse bevolking umvat lui vaan diverse hoedskleure, wie dees ach bekinde Braziliaone tuine. Bove: Daiane dos Santos (turnster), Akyboro Kayapó (stamhoof), Gisele Bündchen (model) en Pelé (voetballer). Oonder: Ronaldo (voetballer), Marina Silva (politica), Peter II (keizer) en Carmen Miranda (zengeres-actries).

In 't bezej vaan de Braziliaanse bevolking zoewie in officieel statistieke weurt de bevolking verdeild in diverse rasse. Dat waor nog väöl mie zoe in de koloniaolen tied, wie Brazilië e klassestèlsel gebaseerd op hoedskleur kós. Toch höbbe lui vaan alle rasse ziech vaanaof 't begin vermingk. Dit heet ziene weerslaag in de bevolking. In 2010 woort 47,73% vaan de bevolking bij de blaanke ingedeild, 7,61% bij de zwarte/negers, 1,09% bij de Aziaote, 0,04% bij de Indiaone en 43,13% waor pardo. Dit lèste woord wèlt zoeväöl zègke es tot me ziechbaar blood vaan minstens twie hoedskleure heet, miestal blaank en zwart meh dèks genoog ouch Indiaons. Feitelek höbbe de mieste blaanke ouch wel örges zwarte veurawwers; de negers höbbe bekans ummer ouch blaank blood.

De europide bevolking vaan Brazilië stamp veur e groet deil vaan d'n awwe kolonisator, Portugal, meh sinds de negentienden iew zien ouch hiel väöl Duitsers, Pole en Italiaone hei koume woene. Dit verklaort boeveur me ouch lui mèt leechte haore en ouge in 't land vint.

De probleemloes verminging vaan diverse groppe zoewie e sterk assimilatiebeleid in d'n achtienden iew höbbe 't land rillatief homogeen gemaak. Ouch heet de inheimse bevolking, wie euveral in de Amerika's, te lije gehad oonder oetheimse krenkdes oet Europa en oonder oorloge mèt de koloniste. 't Indiaans elemint is in Brazilië daan ouch laank neet zoe sterk wie in Paraguay of Bolivia. Es Indiaon gelt veural nog wee de cultuur vaan zien veurawwers (taol, leefwijs, drach of aander aspekte) deils of gans in iere hèlt. 't Geit mer um tiendoezende lui, die veural deep in 't oerwoud woene. Sommege vaan die stamme zien nog koelek mèt de westerse wereld in contak getrooje, aandere höbbe mie umgaank mèt de res vaan de bevolking.

Taole

't Portugees domineert 't taollandsjap compleet: bekans de ganse bevolking sprik 't es ierste taol en de wienege lui die get aanders spreke, kinne gemeinelek ouch zier good Portugees es twiede taol. Me sprik hei Braziliaans Portugees, 'n grop dialekte die verwantsjap vertuint mèt de dialekte oet diverse deile vaan Portugal, zoewie soms mèt de Azore. Door hun isolatie höbbe de Braziliaone 'ne gans eige vörm oontwikkeld, dee oonder mie vaan 't Europees Portugees aofwiek door de helderder klinkers in neet-geaccentueerde syllabe, 't brouwe of oetvalle vaan de r en vocalisatie vaan de l. Brazilië is numeriek wiedoet 't belaankriekste Portugeestaoleg land.

Immigrantegemeinsjappe höbbe hei en dao nog hun eige taol gehawwe, veural op 't platteland. Vaan belaank zien oonder mie 't Hunsrückisch (gesproke in Rio Grande) en 't Talian, e Venetiaans dialek. Ouch gief 't nog e Ziews-Vlaoms dialek. Veur al dees taole gelt tot ze veural, soms allein, nog door de awwer generatie weure gebruuk.

Brazilië moot op 't memint vaan 't ierste contak mèt de Europeaone zoe'n doezend inheimse taole höbbe gehoesves; dit hingk aof vaan wat me veur 'n apaarte taol aonzuut. Toch waor 't land neet zoe divers wie dit (astronomisch) hoeg ciefer deit dinke: groete deile vaan 't land woorte gedomineerd door de Tupi-taole, 'n enorm dialekcluster vaan sterk verwante, dèks oonderein verstoonbaar variëteite. De jezuïete naome dees taol bij hun missiewerk euver en ouch de aander koloniste gónge ziech devaan bedene. De oontstande taolnorm neumde me lingua geral of 'gemein taol'. Tot deep in d'n achtienden iew spraok de ganse bevolking oonderein gooddeils Tupi (wie noe nog in Paraguay mèt 't Guaraní). Wie de jezuïete evels op las vaan de keuning woorte verdreve, verbooj me de mèt hun geassocieerde taol en lag me 't Portugees op. Restant vaan 't Klassiek Tupi is noe nog 't Nheengatu, wat nog door zoe'n 20.000 lui in 't grensgebeed mèt Colombia en Venezuela weurt gesproke. Sommege aander Tupi-taole zien evels wel bewoerd gebleve. Aander femilies zien de Arawakse taole, de Caribische taole (in 't noorde) en de Macro-Jêtaole. Daoneve zien sommege taole neet bij femilies ingedeild; 't Pirahá heet de lèste decennia de aondach gekrege umtot 't 'n aontal zier oongebrukeleke taolkinmerke sjijnt te höbbe.

Braziliaone zien euver 't algemein neet zier sterk in vreem taole, wat oet d'n umvaank en geïsoleerde ligking vaan 't land te verklaore vèlt. Wel liert me op sjaol Ingels praote, vreuger Frans. Ouch verstoon Braziliaone gemeinelek good Spaons, al zalle 't neet allemaol good kinne praote.

De Slevrouwebasiliek in Aparecida, ein vaan de groetste kèrke op de wereld.

Religie

De bevolking is vaanajds roems-katheliek; in 2010 hóng nog zoe'n 65% vaan de bevolking dees religie aon. Diverse protestantse kèrke winne evels sterk terrein; intösse geit 't al um mie es 20%. 't Zien dèks sektarisch ingestèlde kèrke mèt 'n inspirationeel karakter die de bevolking trèkke, wie de pinkstergemeintes en de zevendendaagsadventiste. Ouch binne de kathelieke kèrk wint de charismatische beweging aon populariteit. Ieder voont de erm bevolking aonsleting bij de Bevrijingstheologie, die in gans Zuid-Amerika väöl succes had. Oongeveer 2% vaan de bevolking is spiritis. Inheimse en Afrikaonse religies zien numeriek neet belaankriek.

Cultuur

Bouwkuns

Kathedraol mèt klokketorie in Brasília vaan Oscar Niemeyer.

Brazilië kint diverse aw stei, euverwegend aon de kös. Väöl vaan die stei stoon vol mèt koloniaolen arsjitectuur, veural barok en rococo meh soms nog renaissance. Umtot de kolonisatie vaan Brazilië deils sameveel mèt de Contrarifformatie, heet de Kèrk hei de missie ummer aon proonkvolle kèrkbouw gepaord. Gooj veurbeelder zien oonder mie de (aw) kathedraole vaan Salvador, São Luis en Rio de Janeiro en de Sint-Franciscuskèrk in São Paulo. Wereldleke bouwwerke vaan belaank zien beveurbeeld 't Keizerlek Paleis (oersprunkelek 't paleis vaan d'n oonderkeuning) in Rio en de goudzeukersstad Ouro Preto. Väöl stei (Rio en São Paulo, meh evegood Belém en Natal) vertuine hoezer in Portugese stijl, compleet mèt geglazuurde tegele. Ouch kin me op straot, zjus wie in Portugal, 't typisch gegolf trottoir vinde.

Zien groetste reputatie in de arsjitectuur haolde Brazilië evels in de modernistischen tied. Oscar Niemeyer, 'nen internationaol gerespecteerden arsjitek dee oonder mie al 't gebouw vaan de Vereinegde Naties in New York had oontworpe, kós in de jaore 1950 'n ganse hoofstad oontwerpe, boe väöl plaots zouw zien veur groets opgezatte monuminte. Zoe oontworp heer de Monumentaol As in Brasília, mèt oonder mie de kathedraol, 't Congrèsgebouw en 't presidentieel paleis.

Afrikaanse vrouw, gesjèlderd door Albert Eckhout in Nederlands Brazilië.

Beeldende kuns

Diverse veurbeelder vaan precolumbiaanse kuns zien in Brazilië oontdèk, sommege mie es tiendoezend jaor aajd (in Piauí), aandere vaan kort veur de koms vaan de blaanke. 't Geit hei um grotsjèlderinge en beeldsjes meh ouch um geogliefe: geometrische figure ('n soort landart) die op de groond woorte gemaak. In euzen tied zien zoe'n figure dèks weer bloet koume te ligke door oontbossing; ze tuine tot 't regewoud neet gans oongerep is en tot ouch vreuger al indianestamme 't veur landbouw höbbe oontbos um 't later weer achter te laote. De inheimse kuns weurt allewijl nog door versjèllende volker bedreve, neve teikeninge en beeldsjes ouch in de vörm vaan liefssjèlderinge.

De koms vaan de westerse beeldende kuns nao Brazilië is wie de arsjitectuur sterk verboonde mèt de kèrk en de contrariffermatie. De ierste sjèlder- en beeldhouwkuns riechde ziech naodrökkelek nao Europese veurbeelder. Börgerleke sjèlderkuns bleujde kortstoondeg in Hollands Brazilië, boe prins Maurits Nederlandse sjèlders wie Frans Post en Albert Eckhout nao zienen hoof deeg euverkoume. Later kaom in Brazilië de barokke kuns op, die veural in Minas Gerais 'n groete vlöch zouw numme. Kunstenere wie sjèlder Manuel da Costa Ataíde en beeldhouwer Aleijadinho zien ouch boete eige land bekind geraak. De barokke kuns bleef Brazilië tot nao 1800 dominere; hei-in leep 't land achter op Europa. In e groet deil vaan de negentienden iew domineerde de romantische sjèlderkuns.

De opkoms vaan modern bouwkuns in 't midde vaan d'n twintegsten iew beteikende ouch 'n opleving vaan modern beeldhouwkuns. Zoe zien in Brasília beelder vaan diverse meisters te zien (geine vaan allemaol zoe bekind wie Niemeyer). Ouch 't postmodernisme is aon Brazilië neet veurbij gegaange.

Meziek

Sambadanseres. De samba is zoonder mie de bekindste Braziliaanse volksmeziek.

De volksmeziek vaan Brazilië vertuint väöl euvereinkomste mèt de aander soorte volksmeziek oet de Amerika's, in dee zin tot 'r huurbaar trökgeit op diverse soorte Europese en Afrikaanse volksmeziek. D'n invlood vaan de inheimse Indiaanse meziek sjijnt beperk te zien. Brazilië is bezunder riek aon sterk ritmische dansmeziek mèt sensueel danspasse. Bekinde veurbeelder zien de samba, sinds jaor en daag zier sterk verboonde mèt 't wereldbekind carnaval in Rio de Janeiro, de carimbó en de lambada (allewijl veural in 'n gemoderniseerde versie bekind die euvereinkump mèt de Caribische zouk). Ouch bij capoeira, e tiedverdrief wat 't midde hèlt tösse 'n vechsport en 'ne grópsdans, weurt vaanajds ritmische meziek gemaak. Nog zoe ritueel is de coco oet 't noordooste. Rösteger mezieksoorte zien oonder mie de choro, de repente en de carantejo.

Väöl vaan de geneumde tradities höbbe ziech intösse oontwikkeld en geprofessionaliseerd tot populaire meziek. In dit verband moot ouch de bossa nova weure geneump, 'nen amusemintsmeziek boe-in de Braziliaonse ritmes d'n invlood vaan de jazz höbbe oondergaange. Wat aon Braziliaanse meziek de Europese hitlieste haolt, zien miestens zomerhits die um hun exotisch karakter 't publiek kortstoondeg aonspreke. Toch weurt in 't land ouch väöl popmeziek nao Amerikaans veurbeeld gemaak. 'ne Braziliaanse band dee in Europa bekindheid kraog is deathmetalband Sepultura.

Klassieke meziek weurt in Brazilië sinds iewe gemaak. De jezuïete lete in de kèrke die ze bouwde mèsse en motètte vaan oonder mie Palestrina oetveure. Die woorte door inheimse componiste naogevolg. Mèt de koms vaan de Portugesen hoof nao Brazilië (zuug oonder bij historie) kraog 't meziekleve in Brazilië 'nen impuls, doortot me hei noe Mozart en Haydn góng speule. Zij inspireerde José Maurício Nunes Garcia, d'n ierste groete componis vaan 't land. In de negentienden iew oontstoonte in Brazilië, wie ouch in Europa, euveral konzèrzaole en operagebouwe, meh die späölde veural nog Europees rippertoire. De groetste componis vaan 't land, Heitor Villa-Lobos, stoont pas in d'n twintegsten iew op. Heer leet ziech zier sterk beïnvleuje door de Braziliaanse volksmeziek, zeker ouch de ritmes. Sommege neet-Braziliaanse componiste dege dit ouch, in 't bezunder de Fransoos Darius Milhaud mèt zien Saudades do Brasil.

Literatuur

Paulo Coelho, de succesvolste Braziliaanse sjriever oets.

De productie vaan literair tekste is in de vreuge koloniaolen tied kwantitatief en kwalitatief nog neet hoegoontwikkeld, meh 't gief wel poëzie, zoewel in 't Portugees (oonder mie vaan Gregório de Matos) es in 't Tupi. Aon 't ind vaan d'n achtienden iew koume nationalistische diechters op. In e groet deil vaan de negentienden iew euverheersde de romantiek in de literatuur; ouch hei-in leep Brazilië achter op Europa: 't realisme woort hei pas in d'n twieden hèlf vaan d'n iew populair. Kinmerkend zien de beuk vaan Machado de Assis. Me riechde ziech veural op Franse veurbeelder, umtot väöl groetbörgerleke Braziliaone dees taol mechteg waore. 't Modernisme in de literatuur kaom in 1922 op mèt sjrievers wie Mário de Andrade. Later in d'n twintegsten iew had me väöl lof veur de beuk vaan João Guimarães Rosa. Paulo Coelho, sjriever vaan touwgenkeleke beuk mèt esoterischen inhaajd, woort mèt dit werk de bès verkochte Portugeestaolege sjriever oets en de mies vertaolde levenden oteur.

Media

Brazilië kint e paar groete gezètte mèt lendeleke beteikenis. Door d'n umvaank vaan 't land zien die evels nog ummer wel aon ein stad of eine staot geboonde (of demèt geassocieerd) - me kin de pepèrre versie jummers neet in einen daag gans 't land door bringe. Groetste gezètte zien O Globo (Rio de Janeiero), Folha de São Paulo, O Estado de São Paulo en Super Notícia (Minas Gerais).

Televisie, e zier populair medium in Brazilië, heet in dit land d'n umgekierde weeg bewandeld es in Nederland en 't Belsj. Al in 1950 oontstoont d'n ierste commerciële zender, TV Tupi, dewijl de lendeleke euverheid ziech pas sinds e paar jaor structureel mèt publieke tv bezeghèlt. (Nuits en propaganda zien langen tied in bioscope vertuind.) Wie in gans Zuid-Amerika is de soap (hei bekind es telenovela) zier populair.

Oonderwies

Oonderwies is verpliech veur alle kinder tösse 6 en 14 jaor. In deen tied geit 't keend nao d'n ensino fundamental, dee oet 9 klasse besteit. Dao-op volge drei jaor ensino médio. Ensino fundamental en medio hete same ensino básico, ouch de 'middesjaol' veur adolescente weurt dus, allewel facultatief, nog es basaol oonderwies gezeen. 't Hoeger oonderwies (ensino superior) is op Angelsaksische maot gemaak, mèt apaarte bachelor- en masterfases.

Analfabetisme is nog ummertouw e wezelek probleem in 't land. In 2011 waor nog ummer 9,6% vaan de bevolking analfabeet, veural in 't noordooste. 't Functioneel analfabetisme laog zelfs op 1/5 vaan de bevolking.

Sport

't Maracanã-stadion in Rio de Janeiro, vaanoet de loch.

Mèt aofstand de populairste sport in Brazilië is 't voetbal. De sport kaom pas rillatief laat vaan de groond ('t nationaol èlftal besteit pas sinds 1914), meh heet ziech in dit land tot groete huugde verluf. 't Èlftal heet (es insegste) aon alle WK's voetbal tot nog touw deilgenome en woort vief kier wereldkampioen. De opkoms vaan Pelé en 't gooddeils mèt häöm geassocieerd 'sambavoetbal' (aonvallend speul in hoeg tempo mèt hiel väöl sjijnbeweginge) trok op 't WK vaan 1958 de aondach vaan de ganse wereld. 't Land heet twie kier zelf 't WK georganiseerd, in 1950 en 2014.

Ouch volleybal, otorace, basketbal en vechsporte (jiu-jitsu en hun eige capoeira) höbbe in Brazilië vrij groeten aonhaank. Versjèllende Braziliaone wonne e kampioensjap Grand Prix. In 2016 woorte de Olympische Zomerspeule in Rio de Janeiro gehawwe, boemèt dit evenemint veur d'n ierste kier in Zuid-Amerika plaotsvoont.

Historie

Prehistorie

Op 't memint tot de Europeaone Amerika oontdèkde en gónge verkinne, woende in 't huieg Brazilië gein volker die kóste sjrieve of aanderszins besjaving hadde wie veer dat verstoon. De precolumbiaansen tied is daorum veur Brazilië geliek aon de prehistorie. Veur Brazilië specifiek sprik me ouch wel vaan de pre-Cabralijnsen tied (zuug wijerop).

De Amerika's zien rillatief laat door de mins gekoloniseerd; Zuid-Amerika nog later umtot de koloniste euver de Beringstraot of -landbrögk vaanoet 't noorde zien gekoume. Wienie de mins hei wel of neet is gekoume, is oonderwerp vaan controverse. In eder geval zien minseleke reste vaan èlfdoezend jaor aajd gevoonde in de staot Minas Gerais, en potsjervele vaan 8.000 jaar geleie in 't Amazonebassin. Zoe'n voondste, wie ouch de geneumde geogliefe, tuine aon tot 't Amazonegebeed neet ummer de wèldernis is gewees die 't in 1500 waor en tot 't ouch diverse landbouwculture heet gehoesvès.

Neve archeologie geve ouch de diverse inheimse taole inziech in de Braziliaanse prehistorie: Op 't memint vaan contak waore de Tupi sprekende volker dominant in 't gebeed en zij sjijne ziech nog vrij kort teväöre ten koste vaan aander volker te höbbe oetgebreid. De naom die dees volker veur 't land hadde waor Pindorama, wat wèlt zègke 'land vaan de palmbuim'. In 't Guaraní is dit nog ummer de naom veur Brazilië. 't Land had op dat memint nao sjatting zoe'n zeve mieljoen inwoeners.

Koloniaolen tied

De landing vaan Pedro Álvaras Cabral in Porto Seguro, gesjèlderd door Oscar Pereira da Silva.

Brazilië woort op 22 aprèl 1500 door 'n Portugese expeditie oonder leiing vaan Pedro Álvares Cabral aongedoon. De sjeislijn die op 't Verdraag vaan Tordesillas oet 1494 waor vasgestèld laog nog zjus westelek vaan dit punt; daorum eisde Cabral dit land veur Portugal op. Pas in 1532 woort hei de ierste Portugese nederzètting gestiech (Saõ Vicente) en in 1534 verdeilde de keuning 't gebeed in vieftien kapiteinsjappe, gooddeils mèt particulier geld gefinanceerd. De mieste vaan die kolonies mislökde, meh Saõ Vicente en Pernambuco helen 't wel oet. In dees kolonies woort al sokkerreet verbouwd, wat de Braziliaanse economie iewelaank zouw dominere. Op de plantages gebruukde me soms inheimse slave, meh al hiel gaw veural Afrikaanse, die daoveur en masse euver d'n Atlantischen Oceaon móste weure versjeep.

De naom Brasil/Brazilië kump zier woersjijnelek vaan 't brazielhout, aofkumsteg vaan de brazielboum dee hei oets euvervleujeteg aon de kös greujde meh um ziene roeje kleurstof intensief woort gekap. 't Vèlt evels neet oet te slete tot ouch 't legendarisch eiland Bresil, volgens ziemaansverhaole westelek vaan Ierland gelege, 'n rol in de naomgeving heet gespäöld. De ierste Portugeze die 't land aondege meinde mèt 'n eiland te make te höbbe, en d'n officiële naom waor aonvenkelek Ilha da Vera Cruz ('eiland vaan 't Woer Kruus'; later nog veraanderd in Terra da Santa Cruz wie me verstoont tot 't land deil vaan e continent waor).

In 1549 besloot keuning Jan III de zaak in eige haand te numme, de vloot drop aof te sjikke en 'ne gouvernäör-generaol aon te stèlle. De leeg plaotse aon de Braziliaanse kös hadde naomelek de aondach vaan de Fransoze getrokke, die ziech hei in dezen tied (oetindelek zoonder succes) perbeerde te vestege. Salvador woort de ierste hoofstad vaan de kolonie, die ziech de koumenden iew gestiedeg oetbreide. Zoe woort in 1554 São Paulo gestiech, en in 1565 Rio de Janeiro. Umtot de inheimse bevolking bekierd mós weure, kaome de Jezuïete nao de kolonie, die neet allein de Indiane oonderweze meh ziech ouch intensief bezeghele mèt de ganse kolonisatie. 't Waor ouch door d'n invlood vaan de Jezuïete tot me opheel de inheimse bevolking tot slaaf te make.

In 1580 waor Portugal in personeel unie mèt Spaanje gekoume. Allewel tot 't formeel neet woort ingelief, en Brazilië dus ouch gein Spaonse kolonie waor gewore, brach dit Brazilië wel in oorlog mèt de Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen, 'ne jonge staot dee ziech zjus vaan Spaanje perbeerde los te make. Nederlandse handelere hadde aonzeenleke somme in de sokkerplantages gestop en kóste hun dividend noe neet mie ophole. De sterk opkoumende vloot vaan de Rippubliek góng op kaapvaart aon de Braziliaanse kös, en wis in 1604 Salvador te plundere. In 1630 stiechde ze zelfs 'n eige kolonie in noordoos-Brazilië, mèt Recife es hoofstad. Prins Maurits vaan Nassau naom in 1637 't bestuur op ziech en heel hei hof wie 'ne voors. Heer haolde Nederlandse sjèlders nao Brazilië, die de diverse bevolkingsgróppe vaslagte, zoewie wetensjappers die de natuur gónge oonderzeuke. De Nederlandse bezittinge in dit gebeed stoonte bekind es Nui Holland; allewijl sprik me ieder vaan Nederlands of Hollands Brazilië. Wie in 1640 Portugal weer oonder de kroen vaan Spaanje vaandan kaom, góng dit land 't gebeed trökeise; de Nederlanders oontruimde 't nao jaore vaan oorlog in 1654.

Tot en mèt de zeventienden iew bleef dit de gaank vaan zake in 't land: koloniste hele ziech veural mèt sokker bezeg en trokke neet wied nao 't binneland, dewijl de Jezuïete väöl te zègke hadde euver de gaank vaan zake. 't Ideaol vaan rillatief geliekheid dat de Jezuïete aonhele zoewie de isolatie vaan 't mojerland maakde tot de bevolking väöl inheimse gewoentes euvernaom. Zoe woort de daogeleksen umgaankstaol neet Portugees meh Tupi. Expedities nao 't binneland um beveurbeeld zèlver of goud te vinde lieverde wieneg op. Deep in 't binneland gaof 't hei en dao dörpkes (zoegeneumde quilombos) vaan weggeloupe slave.

Ouro Preto, de stad vaan de goudzeukers.

Dit alles veranderde wie begin achtienden iew in Minas Gerais goud woort gevoonde. Dit brach 'nen enormen touwstruim vaan nui koloniste op gaank, die noe deper 't binneland introkke es veurheer. Ouro Preto, de groete stad vaan de goudzeukers, had op zie huugdepunt wel 80.000 inwoeners en waor daomèt de groetste stad vaan de Nuie Wereld. De residentie woort noe ouch nao Rio de Janeiro verplaots, wat zuieleker laog en daorum praktischer waor veur d'n doorveur vaan goud. In totaol is in dezen tied zoe'n 800 ton aon goud nao Portugal gebrach, dewijl zoonder twievel nog mie verdoonkeremaond is. De nui bevolking kaom in conflik mèt de aw koloniste en de Jezuïete, die in 1767 vaan 't continent woorte verjaog. Oonder de Sebastião José de Carvalho e Melo, markies vaan Pombal, woort 't gebruuk vaan 't Tupi verboje. Zoe woort 't Portugees de dominante taol in 't land.

Wie in 1776 de Vereinegde Staote ziech oonaofhenkelek vaan 't Vereineg Keuninkriek verklaorde, kaom 't in Latiens Amerika ouch tot oonras. Die oonras woort ouch geveujd door de trökloupende goudproductie in Minas Gerais, die de bovelaog vaan de bevolking sterk verermde en daorum veur liberaol ideale vatbaar maakde. In 1788 begós de hei de Inconfidência Mineira. Aon d'n aandere kant vaan 't land, in Salvador, kaom 't in 1798 nog tot de Inconfidência Baiana. Ouch braoke hei slave-opsten oet, geïnspireerd op de aofsjeiing vaan Haïti, meh die waore neet bezunder groet in umvaank.

Geliekweerdegheid en breuk mèt Portugal

De echte verandering kaom wie Napoleon in 1807 Portugal oonder de voot leep. Keuningin Maria I en prins-rezjènt Jan zaoge ziech verpliech um nao Brazilië te vlöchte en hun domicilie in Rio te keze. Dit beteikende 'ne greuj in 't zelfbeeld vaan Brazilië en 'ne groeten impuls aon 't cultureel en wetensjappelek leve dao. Wie Portugal in 1814 bevrijd raakde, wouwe de keuningin en de prins neet trök nao Europa en duipde ze 't riek um tot 't Vereineg Keuninkriek vaan Portugal, de Algarve en Brazilië, mèt Rio de Janeiro es hoofstad. Dit waor neet nao de zin vaan de intellectuele en edele in Portugal, die bleve eise tot de keuning trökkaom. Tegeliek hoort me in Brazilië de roop um echte oonaofhenkelekheid. In 1821 góng Jan noe es keuning nao Porto, dewijl ziene zoon, prins Peter, in Rio es oonderkeuning achterbleef.

Staatsieportrèt vaan Peter II, keizer vaan 1831 tot 1889.

Keizerriek

De oonras in Brazilië waor neet geïndeg, en in 1822 verklaorde 't land ziech oonaofhenkelek. Prins Peter koos de kant vaan d'n opstand en woort tot keizer gekroend. Nao 'ne rillatief korte börgeroorlog gaove de lèste Portugese troppe ziech in 1824 euver; e jaor later erkós 't land de oonaofhenkelekheid vaan zien aw kolonie.

't Keizersjap waor nog neet nao edereinde ziene zin; sommege liberaol eleminte in 't land wouwe liever 'n rippubliek. Daobij deeg de keizer in 1831 aofstand vaan d'n troon um ziech in Portugal mèt opvolgingszakes te goon meuje; zie zäönsje Peter II waor pas vief jaor en de aofwezegheid vaan 'ne leier zörgde veur väöl oonras in 't land. Naotot Peter II esnog woort gekroend, kaom 't land in 'n fase vaan groete stabiliteit, veurspood en rillatieve vrijheid, boemèt 't bezunder good aofstook tege de Spaonssprekende militair dictature op de res vaan 't continent. Wel bleef de slavernij nog oetzunderlek lang in stand, tot 1888, veural umtot de landbouw, noe veural op koffie geriech, dao sterk op leunde. Ouch waor 't land nog bij diverse oorloge betrokke: tege Uruguay, wat ziech in 1828 aofsjeide nao kort bij Brazilië te höbbe gehuurd meh claims op wijer Braziliaans gebeed neet kós doorzètte, en tege Paraguay, wat in 1870 nao 'ne zier bleujetegen oorlog finaol woort verslage.

't Keizerriek kaom oetindelek op z'n ind wie Peter II nao 'n regering vaan mie es viefteg jaor geine manneleken opvolger naoleet. Opvolging door prinses Isabella, die de lèste jaore es competente regentès optraoj, woort neet breid geaccepteerd, zoewel um häör geslach es um häör opvattinge. Diverse mechtege planters waore daobij nog koed um 't aofsjaffe vaan de slavernij, 'n wèt die Isabella zelf had geteikend. Zoe kaom 't op 15 november 1889 tot 'n republikeinse staotsgreep, die zier tege de zin vaan de mierderheid vaan de bevolking waor.

Rippubliek

In de ierste jaore vaan de rippubliek woort Brazilië 'n oonversnoje militair dictatuur, mèt hendeg ingeperkde vrijheid en 'nen economische crisis es gevolg. 't Leger mós daorum in 1894 e börgerlek bewind instèlle. Zier stabiel waor dees regering evels neet. In 1930 greep 't leger obbenuits de mach, aon de haand vaan de verslage presidentskandidaot Getúlio Vargas. Oondaanks zien bedoeling veur tijdelek te regere, oontboond heer al gaw 't parlemint en zat heer op alle posities getrouwe neer. Rösteg zouw 't neet weure: nao 'ne mislökde coup vaan democraote in 1932 volgde in 1935 nog eine vaan communiste en in 1938 nog eine vaan fasciste. In 1942 sloot Brazilië, tot daan touw neutraol in d'n Twiede Wereldoorlog, ziech bij de Geallieerde aon. Kort nao d'n oorlog leet 't leger Vargas valle en herstèlde 't de democratie.

't Land bleef instabiel tot 1956, wie Juscelino Kubitschek aon de mach kaom. Heer weurt geïerd es eine vaan de belaankriekste Braziliaanse presidente. Heer brach 't land rös en economische veurspood, meh is veural bekind es de stiechter vaan Brasília, wat in 1960 woort ingewijd. Zien opvolgers - Kubitschek stopde in 1960 - waore minder sterk en in 1964 pakde 't leger obbenuits de mach. Umtot 't 't land oonder 't militair regime veur de wind góng, had dit bewind vrij väöl steun, meh de oppositie waor aonzeenlek. Op diverse plaotse kaom 't tot guerillagevechte en väöl intellectuele verzatte ziech. De militair regering wèrkde ing same mèt aander dictature op 't continent, beveurbeeld in de zier beröchte Operatie Condor, geriech tege critici vaan de diverse regimes. 't Waor ouch in de jaore 1970 tot d'n economische greuj massa's lui vaan 't platteland aontrok, en veural Rio en São Paulo tot gigantische metropole mèt väöl sloppewieke oetgreujde.

Ulysses Guimarães mèt de groondwèt vaan 1988 in zien han.

Wie ind jaore '70 op väöl plaotse in de Iberische wereld de dictature verzwaakde, besloot 't leger 'ne gestiedegen euvergaank nao democratie in te zètte. Mèt 't ingoon vaan de Amnestiewèt in 1979 waor de weeg daoveur vrij. De ierste vrij verkezinge in 't land woorte gehawwe in 1985. Ech stabiel woort 't land nog neet; politieke crises bleve in de jaore 1990 aon de orde vaan d'n daag. Pas mèt de verkezing vaan Luís Inácio Lula da Silva in 2002 tuinde 't land 'n laankdorege stabiliteit. In 2010, naotot Lula twie termijne had oetgedeend, kraog Brazilië mèt Dilma Rousseff zien ierste vrouweleke president. Umtot häör regering sameveel mèt e groet corruptiesjendaol, verveel 't land in de jaore 2010 obbenuits in instabiliteit. Rousseff, in 2014 nog herkoze, kaom noe ouch oonder verdinking vaan machsmisbruuk en woort in 2016 aofgezat.

Bronne

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan en:Brasil en diverse verboonde artikele, zoonder eint of aandert te vertaole.