Pernambuco

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Pernambuco Sjtaot van Brazilië
Code	PE
Regio	Noordoos
Hoofsjtad	Recife
Gouvernäör	Paulo Câmara
Aantal gemeintes	185 (lies)
Opperflaakde	98.149 km²
Inwoeners – Deechde:	9.496.294 (2018) 97/km²
Tiedzaone	UTC -3 en -2

Pernambuco is 'ne staot vaan Brazilië, dee deil oetmaak vaan de regio Noordoos. Heer grens mèt de klok mèt aon Ceará, Paraíba, d'n Atlantischen Oceaon, Alagoas, Bahia en Piauí. Hoofstad is Recife. Pernambuco, en daan veural zien hoofstad, vörmp vaanajds 't cultureel centrum vaan de ganse regio; vreuger, wie 't noorde vaan 't land belaankrieker waor es 't zuie, gol 't ouch es 't centrum vaan gans Brazilië. De koloniaol arsjitectuur en de vastelaovend make vaan Pernambuco 'ne zier karakteristieke staot.

Fysische geografie

E stökske Atlantisch bos in Pernambuco. De euvergroete mierderheid vaan dit bos is al iewe geleie gekap, veural veur sókkerreet (op de veurgroond).

Mèt zjus gein 100.000 veerkentege kilometer is Pernambuco de 19e staot vaan Brazilië en in oppervlaakde vergeliekbaar mèt Zuid-Korea. De staot strèk z'ch vaanaof de kös (die 187 km laank is) 'ne kilometer of zèshoonderd 't binneland in, get wijer es zien naoberstaote. Daoneve umvat Pernambuco ouch nog Fernando de Noronha, wat e paar hoonderd kilometer vaan 't vasteland in de oceaon ligk, en de Sint-Pieter-en-Paulsrotse, die zelfs 900 kilometer oet de kös (op e daarde vaan de weeg nao Afrika) ligke. Opmerkelek is tot dees eilen allemaol väöl noordeleker te vinde zien, korter bij Rio Grande do Norte es bij 't vasteland vaan Pernambuco.

In 't rillatief vlaak kösgebeed heers e tropisch klimaot (As nao Köppen). Hei is de oersprunkeleke plantegreuj Atlantisch bos, wat evels, wie euveral in Brazilië, al iewelaank gooddeils is verdwene. Dao-achter lig e hoeger gebeed, 't zoegeneump Bomborema-hoegland. De hoegste toppe vaan dit land koume bove de 1.000 kilometer; in dees zone gief 't e tropisch hoeglandklimaot (Cwa). 't Hoegland deent es watersjeiing veur 't achterland, wat hendeg druug is en tot de caatinga (Braziliaanse steppe, dus BSh) huurt. Umtot Pernambuco ziech vrij wied nao 't binneland oetstrèk, besleit de caatinga-zone mie es de hèlf vaan de staot.

Pernambuco heet 'n rieke en gedifferentieerde natuur. Fernando de Noronha kint diverse endemische biestesoorte.

Politiek

Pernambuco sjik 25 parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotsparlemint besteit oet 49 leie.

Gouverneur is anno 2018 Paulo Câmara vaan de sociaol-democratische PSB.

Bevolking

Mèt 'n gesjatde bevolking vaan oongeveer 9,5 mieljoen lui in 2018 is Pernambuco de zevende staot vaan 't land. De bevolkingsdiechheid is vrij hoeg (zèsde vaan 't land, 't Federaol Distrik mètgerekend).

Etnische gróppe

Bevolkingsdiechheid in Pernambuco. Veural 't kösgebeed is diechbevolk.

Volgens gegeves oet 2009 besteit de bevolking vaan Pernambuco veur 57,6% oet pardos (lui vaan gemingk blood), veur 36,6% oet blaanke en veur 5,4% oet zwarte; Aziaote en inheimse numme allebei mer 0,3% veur hun rekening. Wie euveral in de regio Noordoos heet de slavernij gezörg veur 'n groete zwarte bevolking, die ziech tenao weer sterk mèt aander gróppe heet vermingk. De inheimse zien bekaans allemaol mèt blaanke en zwarte vermingk en gooddeils geassimileerd. Allein de Iatê höbbe nog get mie vaan hun cultuur bewoerd (zuug oonder).

Volgens e genetisch oonderzeuk oet 2013 stamp de bevolking vaan de staot veur 56,8% vaan Europeaone, veur 27,9% vaan Afrikaone en veur 15,3% vaan inheimse aof. Väöl lui bewere Nederlands blood te höbbe en dus aof te stamme vaan de Nederlanders die in de zeventienden iew de staot regeerde; in de praktijk bliek hun aondeil in de genetische compositie tege te valle.

Taole

't Noordoostelek dialek vaan 't Braziliaans Portugees weurt geach in Pernambuco zienen oersprunk te höbbe. Door de prestiesj vaan Recife moot 't ziech euver alle noordoosteleke kolonies höbbe verspreid. In Recife zelf sprik me nog e liechtelek aofwiekend dialek. Dit weurt gekinmerk door de palatalisatie vaan de /s/, neet allein veur dentaole (wie algemein in 't noordooste) meh ouch op 't ind vaan e woord. Dit huurt me ouch in Rio de Janeiro en in 't Europees Portugees, meh neet in de wij umgeving (dus ouch neet in de res vaan Pernambuco).

De mieste inheimse volker, ouch die es etniciteit nog bestoon, höbbe hun taole al laank opgegeve; vaan diverse is zelfs zoe wieneg bekind tot ze neet kinne weure geclassificeerd. De insegste oetzundering is 't Iatê, wat in de gemeinte Águas Belas en get aonligkend terrein in Alagoas nog door zoe'n 1.000 lui (e daarde vaan de stam) weurt gesproke. Dees taol weurt wel bij de Macro-Jêtaole ingedeild, meh door modern specialiste gemeinelek es 'n isolaot gezeen.

Vastelaovend in Olinda

Volkscultuur

Wie in gans Brazilië weurt ouch in Pernambuco mèt de vastelaovend carnaval geveerd. Boe internationaol 't carnaval vaan Rio de Janeiro väöl bekinder is, genete binnelands de festiviteite in Recife en Olinda groete bekindheid. 't Gief hei geine betaolden optoch door e stadion meh alle festiviteite zien gratis op straot. Bij de vastelaovend in deze staot späölt en dans me de frevo. In de stad Caruaru kin me 'n aander volksfies: dao veert me Sint-Jan, eint vaan de zoegenaomde Braziliaanse junifieste. Dees stad en dit fies weurt mèt 'ne aandere, röstegere meziek geassocieerd: de forró. Oonder de Afro-Braziliaanse bevolking vaan de staot praktiseert me de Maracatu, e ritueel spektakel wat stamp oet d'n tied vaan de slavernij en eleminte vaan meziek, dans en theater combineert.

Economie

Diagram vaan exportprodukte oet Pernambuco.

Pernambuco heet 'n veur 't noordooste sterk gedifferentieerde economie, die allaank neet mie allein op de landbouw steunt. Al-evel wèrk nog ummer väöl lui in de bouw vaan sókkerreet (wat zoewel veur productie vaan sókker op ziech es veur 't steuke vaan alcohol weurt gebruuk) en vaan vröchtebuim (droeve, kokosnoete, mango's, citrusvröchte etc.), allewijl geit ouch väöl geld en werk um in de industrie. 't Gief in Pernambuco oonder mie (petro-)sjemische industrie, metaalindustrie (oonder mie de productie vaan lochpoompe, ginneratore en accu's), sjeepsbouw, oto-indutsrie, glaasindustrie en elektronische industrie. Die lèste bedriefstak bedeent ouch de groete ict-sector vaan de staot, dee veural geconcentreerd is in Porto Digital, 't groetste ict-park vaan 't land. In dit park, wat gevetseg is in Recife, wèrke zoe'n 6000 lui en geit 3,9% vaan 't bruto staotsproduk um. Daoneve blijf 't toerisme vaan groet belaank. Toeriste koume zoewel aof op de stran es op de natuur, de historische gebouwe en 't carnaval.

Oondaanks de gedifferentieerde economie is de minseleke oontwikkelingsindex (HDI) oongeveer eve lieg wie in de aander noordoosteleke staote: bij de volkstèlling vaan 2010 stoont dee op 0,673 (gemiddeld), ofwel de 19e plaots vaan alle 27 fidderaol einhede vaan 't land.

Historie

Rotsteikeninge in de Catimbauvallei. De Catimbauvallei, veural bekind es natuurpark, herberg ouch belaankrieke pre-cabralijnse voondste.

De ajdste prehistorische voondste datere vaan 11.000 jaore geleie. Belaankwèkkende rotsteikeninge zien te vinde in de Catimbauvallei. Pernambuco woort in deen tied bewoend door 'n aontal volker, oonder wee de Pancararu's en de Atikum. De inheimse volker vertuinde 'n veur de regio get oongewoen diversiteit: ze spraoke diverse taole en hoorte neet allemaol tot de Tupi's. De naom Pernambuco is lesteg te verstoon, meh de mieste verklaoringe goon toch vaan 't Klassiek Tupi oet. Pernambuco zouw beveurbeeld 'look in de zie' kinne beteikene (para’nã buka).

't Franciscaonekloester in Olinda, 't ajdste kloester vaan 't land.

Wienie Pernambuco es ierste door Europeaone is aongedoon, is umstrejje. Meugelek gebäörde dat al op 26 jannewarie 1500 door de Spanjool Vicente Yáñez Pinzón. In 1501 woort de kös in eder geval verkind door Gaspar de Lemos. In de jaore die volgde bezochte de Portugeze 't gebeed noe en daan veur 't kappe vaan brazielhout, wat hei vaan 'n superieur kwaliteit waor. Ouch woort mèt de inheimse gehandeld in jaguarvelle. In 1516 woort hei de ierste engenho (plantaasj mèt verwèrkingsinstallatie) veur reetsókker gebouwd; 't begin vaan 'n bleujende industrie. Ouch de bouw vaan katoen kaom al vreug op. Neet allein de Portugeze perbeerde ziech hei te vestege. In 1532 deeg de Franse baron Bertrand d'Ornesan hei 'nen inval, boebij heer 'n plantaasj wis te bezètte.

Naotot 't Frans sjeep, zwoer belaoje en rouf- en handelsgeujer, op d'n trökweeg nao Europa woort oondersjöp, besloot keuning Jan III vaan Portugal 'n vaste kolonie te vestege. In 1534 sjreef heer de ierste kapteinsjappe oet; op 't groondgebeed vaan 't huieg Pernambuco gaof 't de kapteinsjappe Pernambuco en Itamaracá. De grenze höbbe door de iewe heer sterk gevarieerd; Itamaracá en aander klein kapteinsjappe woorte mie es eine kier opgeluf, bij Pernambuco geveug en weer ingestèld. Op bepaolde meminte umvate Pernambuco zelfs 't mierendeil vaan de huiege regio Noordoos. In de nui gevestegde kolonie woorte Igarassu en Olinda gestiech, de twie ajdste stei vaan Brazilië (stadsrechte sinds 1537). Olinda, de ierste hoofstad vaan de kolonie had 'n apaarte have, te zuie vaan de stadskern; hei-oet oontstoont Recife.

Geziech op Olinda, mèt de nui stad vaan Recife op d'n achtergroond.

In de iewe die volgde bleujde de sókker-economie vaan Pernambuco sterk op. Nao aonvenkelek inheimse es (dwang)arbeiers te höbbe gebruuk, begós me in touwnummende maote slave oet Afrika te importere. Dees slave wiste soms te vlöchte en stiechde in 't achterland vrijplaotse, zoegenaomde quilombo's, boe ze 't soms decennialaank oethele. De bekindste daovaan, Palmares, bestoont al zeker in 1580 en bleef tot 1710 weerstand beeje aon 't koloniaol bewind. 't Tropisch klimaot liende ziech good veur de sókkerbouw, en door zien noordoosteleke ligking, rillatief kortbij Portugal, waor de sókker noets laank nao 't moojerland oonderweeg. De riekdom vaan 't gebeed trok concurrerende naties aon. In 1595 wiste de Ingelse oonder admiraol James Lancaster kortstundeg Recife te pakke. De Franse perbeerde 't in 1612 vaanoet 't huieg Maranhão mèt hun kolonie France Équinoxale, meh woorte nao korten tied verjaog en kaome neet in de buurt vaan Pernambuco.

Mauritsstad, gravuur oet 1645 vaan Petrus Schenk.

Vaanaof 1624 perbeerde de Nederlanders Noordoos-Brazilië in han te kriege. Dat jaor pakde de W.I.C. de stad Salvador in Bahia, die ze neet laank kós vashawwe. In 1630 evels woort Maranhão aongevalle, en mèt mie succes. Tot 1654 waor de kolonie in Nederlandse han, en waor Recife de hoofstad vaan Nederlands-Brazilië. De stad woort oetgebreid mèt e nui stadsdeil genaomp Mauritsstad, nao gouverneur Johan Maurits vaan Nassau-Siegen. Maurits regeerde 't gebeed wie 'ne voors en Pernambuco kós 'nen tied vaan groete culturele bleuj. Door de Hollandse tollerantie vestegde ziech hei ouch väöl joede, wat oonder Portugees bewind neet meugelek waor gewees. Ouch economisch góng 't beter es oets: jaorleks woort mie es 24.000 ton sókker allein al nao Amsterdam geëxporteerd (tegeneuver 14.000 in 1612). Al vaanaof 't midde vaan de jaore veerteg gaof 't opsten tegen 't Nederlands bewind. Umtot de Rippubliek in oorlog waor mèt Ingeland, kós me de kolonie neet te hölp sjete. Oetindelek deeg Nederland in 1661, bij de Vrei vaan D'n Haag, de kolonie euver aon Portugal in ruil veur Ceylon, de Molukke en 4 mieljoen cruzado.

Nao 't herstèl vaan 't Portugees gezag raakde väöl koloniaole oontevreie euver 't moojerland. 't Bewind woort gezeen es te repressief, en de verlore tollerantie had ouch e slech effek op de economie. In 1666 veurde dat tot 't Onze Vader-Complot, 'nen opstand in Recife en Olinda dee al gaw woort gesmaord. Ouch in 1710 kaom de bevolking in opstand; de zoegeneumde Mascate-oorlog waor bleujeteg en kaom pas in 1711 tot 'n ind. Dezen opstand weurt dèks gezeen es 'n belaankrieke veurgenger vaan de oonaofhenkelekheidsstrijd dee 'nen iew later zouw weuje.

Exercitie vaan 't keizerlek leger in Pernambuco, in de conteks vaan d'n opstand vaan 1824.

Ouch in de negentienden iew kaome deile vaan de bevolking nog dèks in opstand. De Pernambucaanse Revolutie vaan 1817 mislökde, meh de regering in Rio de Janeiro had hiel väöl geweld nujeg um de oonlöste de kop in te duie. Dezen opstand woort geveujd door economischen tegespood, meh leefde veural in liberaol kring wie de vrijmetselere. Dit waor 'nen opmaot nao de Braziliaansen oonaofhenkelekheidsoorlog: in 1821 woort kaptein-ginneraol Luís do Rego Barreto, dee de revolutie vaan 1817 hel had neergeslage, door 't volk verjaog. Nao de oonaofhenkelekheid woort 't nog neet rösteg in Pernambuco. In 1824 stiechde Pernambuco de Confidderatie vaan d'n Equator, boe diverse aander provincies ziech bij aonslete. Dees beweging waor geriech tege 't bewind vaan keizer Peter I, dee es bloodverwant vaan de Portugese keuning es oongewuns woort gezeen en in hun ouge te väöl mach nao ziech touw haolde. Deils es straof veur dezen opstand woort e deil vaan 't binneland vaan Pernambuco aon Minas Gerais euvergedrage (allewijl is dit gebeed deil vaan Bahia). In 1848 oontstoont, geïnspireerd door de diverse revoluties in Europa, nog ins 'n rippublikeinse aofsjeiingsbeweging, de Praieirarevolte, die 't tot 1850 oetheel meh oetindelek ouch woort gepacificeerd. Dees beweginge moot me deils verstoon in 'ne regionaole conteks: dewijl iewelaank 't economisch en politiek centrum vaan 't land in en roond Recife had gelege, verplaotsde ziech dat sinds d'n achtienden iew ummer mie nao 't zuie, nao Rio de Janeiro.

Ouch de aofsjaffing vaan de slavernij in 1888 had Pernambuco, wie de aander noordoosteleke provincies, hel geraak. Deils es reactie dao-op kaom 't in 1889 tot 'n revolutie, die evels neet tot herinveuring vaan de slavernij leide. Sindsdeen is Pernambuco economisch achtergebleve op de res vaan Brazilië; pas sinds ca. 1990 oontwikkelt 't ziech in hoeg tempo.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, de corresponderende Portugeestaolege (in dees versie) en Ingelstaolege (in dees versie) artikele.

Extern links

• Officieel website