Conscriptie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Conscriptie of deenspliech is 't verpliechte vaan börgers door 'ne staot um in 't leger te goon. Dees verpliechting weurt miestens allein aon manslui opgelag; ouch liefelek en geistelek gehandicapde zien devaan oetgeslote. Wienie e land gei conscriptie kint en e leger gans oet betaolde soldaote besteit, sprik me vaan e beroopsleger.

Conscriptie kaom de facto al veur in 't China vaan de Qindynastie. Ouch de aw Spartane en Romeine lagte hun manneleke bevolking jaorelangen deens in d'n oorlog op. In de middeliewe evels woorte beroopslegers de norm: oonder 'n èrfeleke oorlogselite (de ridders) vochte miestal huurlinge, dee ziech in loendeens door n'importe welken hier lete betaole um te vechte. Wel kós 'nen hier vaan zien hurege eise um veur häöm te vechte. 't Systeem vaan huurlingelegers bleef in de Vreugmodernen Tied in stand.

In de jaore 1790 veraandede dit evels. De Franse Rippubliek góng zien börgers verpliechte deens te numme in 't leger. Heimèt kreeg Fraankriek e zier groet en mechteg leger, wat groete deile vaan Wes- en Midde-Europa oonder de voot leep. De inveuring vaan de conscriptie hingk same mèt de opkoms vaan 't nationalisme: de staot góng vaan zien börgers eise tot ze ziech verboonde voolte mèt 't vaajerland en ouch deveur wouwe vechte. Um dees rei naome de mieste Europese len later de deenspliech euver, ouch in vreidestied. Soms had me neet edere jongemaan in 't leger nujeg; daan bepaolde 'n loting wee 't leger in mós en wee neet. Es me zien pliech had oetgedeend, kós me esnog vrijwèlleg zienen deens verlenge (aajdgedeende; daoveur woort me betaold) of betaolde militair weure (mèt meugelekhede tot promotie).

Dit systeem bleef de ganse negentienden iew en e groet deil vaan d'n twintegsten in stand. E deil vaan 't volk had evels ethische bezwoere: pacifisme, beperking vaan keuzevrijheid, 't risico um es soldaot te sterve en aofwezegheid vaan 't werk boe me ouch nujeg kós zien. Doorgoonde oorloge maakde evels tot oontwaopening of aofsjaffing vaan de conscriptie veur de mieste regeringe gein opties waore. Pas in de jaore 1990, wie de Kawwen Oorlog veurbij waor en gevechte in de westerse wereld wied eweg leke, sjafde 't ein nao 't aander land de deenspliech aof. Väöl len wèrke noe mèt e beroopsleger, boe-in betaolde soldaote oetgebreid weure opgeleid veur specifiek werk. In zoe'n len besteit miestal nog wel 'n wèt boemèt de regering op eder memint de bevolking weer veur deens kin oprope (veural bij mobilisatie). Dèks sprik me daorum officieel neet vaan aofsjaffing, meh vaan opsjorting vaan de conscriptie. In 't Belsj gebäörde dit in 1994, in Nederland in 1997.