Mès (meziek)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Mès is 'n mierdeilege, vocaol compositie die (in princiep) alle tekste vaan 't ordinarium (wat in alle of de mieste mèsse weurt gezoonge) bevat. De diverse deile vaan de mès zien bedoeld um op diverse plaotse vaan 'n mès gezoonge te weure. De versjèllende deile zien Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei; gans in 't begin woort ouch 't Ite missa est getoenzat, meh dat woort al vrij snel oongewoen. 't Gief diverse subtypes, wie missa brevis ('korte mès') en missa solemnis ('plechtege mès'); veur d'n inhaajd vaan de teks en plaots in de liturgie maak dat neet oet, al zal de missa solemnis dèks bij fiesteleke veringe weure gebruuk. 't Requiem is e gans bezunder typ: hei-in weurt neve 't ordinarium ouch 't proprium vaan de doejemès gezat.
Langen tied woorte de deile vaan 't ordinarium zelde of noets polyfoon gezat; me maakde allein organums vaan de bezunder mèsdeile (proprium) en deeg de gewoen mèsdeile gregoriaans. In de veertienden iew kaom dao verandering in: de meisters vaan de ars nova beveurbeeld (meh neet allein zij!) gónge ummer mie deile vaan 't ordinarium - die me jummers edersweek kós oetveure - mierstummeg te zètte. Oet dezen iew stamme ouch al complete mèsse (boe-oonder ein vaan Guillaume de Machaut), meh gebrukelek waor dat toen nog neet. Dat veranderde in de vieftienden iew. 't Groetste deil vaan de renaissance (te beginne mèt de Twiede Nederlandse Sjaol) waor de mès de belaankriekste vörm vaan compositie, boe 'n väölvoud aon componiste ziech mèt bezeghele. 't Woort noe ouch gebrukelek veur mèsdeile thematisch same te binde door 't gebruuk vaan 'tzelfde thematisch materiaol door de deile heer. De ierste generaties dege dit mèt de cantusfirmustechniek; later gaof 't parodiemèsse (mèsse die de meziek vaan 'n aander werk, dèks e wereldlek chanson, mèt alle stumme euvernaome en neet allein ein stum) en mèsse mèt doorgeïmiteerd contrapunt. Dat lèste typ woort de norm bij Giovanni da Palestrina, die ziene stijl door de kèrk es ars perfecta woort erkind en iewelaank es veurbeeld gol.
Boete de kèrk evels raakde de polyfonie nao 1600 in oongenao. Al gaw besloot me um ouch in de nui monodische stijl mèsse (en aander kèrkmeziek) te make. Zoe oontstoont de barokke mès mèt orkes (dèks mèt väöl blozers), soliste en koer. Polyfoon passages (fuga's) bleve veur sommege teksdeile de norm (Cum sancti Spiritu). Dit bleef ouch zoe in de klassieken tied, wie boete de kèrkmeziek polyfonie gans in oonbruuk raakde. Ouch diverse romantische en e klein aontal modern componiste höbbe mèsse gesjreve.