Zuudoes-Limburgs
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Heëlesj, es te dit dialek sjpriks.
't Zuidoos-Limbörgs is 'n (oonder)dialek vaan 't Limbörgs in de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten. De dialekte weure gesproke in 't ooste vaan 't Heuvelland, meh neet in 't uterste (zuid)ooste daovaan. 't Maak deil oet vaan 't Ripuarisch-Limbörgs, 'n euvergaanksgebeed vaan Limbörgs nao Ripuarisch. Verwante dialekte op 't Belsj weure Platdiets geneump.
Me moot 't Zuidoos-Limbörgs neet verwarre mèt 't Zuielek Oos-Limbörgs. Dat is 'n aander dialek, wat oondóbbelzinneg Limbörgs is en neet bij 'n euvergaanksgebeed huurt.
Umvaank bewirk
't WLD rekent de volgende plaotse daan wel tongvel tot 't Zuidoos-Limbörgs:[1]
N.B.:
- Allein plaotse mèt 'n Kloekecode zien op de kaart ingeteikend. Dit verklaort boeveur sommege gehuchte wel, aandere weer neet apaart weure geneump.
- 't Perceis verluip vaan de Benrather Linie, normaal gezeen de grens tösse Limbörgs en Ripuarisch en dus ouch 'n grens vaan dit taolgebeed, is nogal ins oonderdeil vaan verwarring gewees. Egelze, door 't WLD tot 't Ripuarisch gerekend, ligk vaanajds bove die grens en zouw daonao dus oonder 't Zuidoos-Limbörgs mote valle. In Zumpelveld weurt volgens Notten make zoe good wie maache gezag; ouch dit dörp kin me dus in allebei oonderbringe.
Kinmerke bewirk
't Zuidoos-Limbörgs maak deil oet vaan 'ne reifel zjus noordwestelek vaan de Benrather Linie, dee in 't Belsj begint bij 't Pladiets en op Duitse groond zien voortzètting heet. De grens tösse Platdiets en Zuidoos-Limbörgs vèlt same mèt de landsgrens; mèt de dialekte in Duitsland hèlt 't WLD ziech neet bezeg.
Bij definitie zeet me in dit gebeed nog zjus make, en neet maache wie aon d'n aandere kant van de Benrather Linie. 't Zuidoos-Limbörgs heet evels wel de -ch in väöl aander wäörd. Alleriers in de wäörd ich, mich, dich, uch en ooch, boe bekaans alle soorte Limbörgs ze höbbe, wijer ouch in wäörd die op -lich indege (herlich, gluklich, endlich). Dat lèste is mie nao 't weste neet zoe.
Ouch in aander wäörd vertuint 't dialek binnelandse (Ripuarische) vörm, dewijl de res vaan 't Limbörgs dao Ingweoonse (Salische) vörm kint: baak, dórch, habe, uur, vunnef, zage in plaots vaan baek, door, höbbe, geer, vief en zègke wie me dat in aander Limbörgs kint. Dat hoof evels neet te beteikene tot me dao al sinds de Groete Volksverhuizinge zoe praot; 't kin ouch tot die wäörd oonder invlood vaan 't Aokes zien ingeveurd.
De combinatie sj kump in 't Zuidoos-Limbörgs dèkser veur es in aander Limbörgse dialekte. 't Kump veur in alle posities boe oets sk stoont. Um te beginne aon 't begin vaan 't woord, wie in de mieste soorte Limbörgs (sjaop, sjink). Wijer middenin (tösje, vösjer) en aon 't ind vaan e woord (flesj, vösj), wat ouch in 't Zuielek Oos-Limbörgs en sommege Centraol-Limbörgse dialekte zoe is. 't Zuidoos-Limbörgs maak gein oetzundering veur 't achterveugsel -s(j) bij aofleiinge vaan aard en aofkums: leupsj, gruuetsj, Heëlesj. Allein 't Sjins (!) deit hei-in mèt 't Zuielek Oos-Limbörgs mèt en heet in dees wäörd -s. Euveregens heet me nao 'n historische -r- ummer -sj, wie de etymologie ouch is: boesj, woosj, veësj.
't Lidwoord mannelek inkelvoud is d'r. Dat zeet me ouch nog in e paar westeleker dörper (beveurbeeld Norbik). 't Is ouch neet zoe laank geleie tot me dat ouch in en um Valkeberg nog deeg. De aw lidwäörd g'ne, g'n en ge weure nog mèt regelmaot gebruuk, in versteinde oetdrökkinge en in sommege verbindinge mèt veurzètsele.
Athematische (einlèttergrepege) wèrkwoord höbbe de ierste en daarde persoen miervoud op -nt: vier dunt, vier gunt, ze zint. Dit is ouch oetgebreid nao 't werkwoord habe: vier hant. Zoe'n vörm huurt me in väöl Zuielek Oos-Limbörgse dialekte ouch, meh neet op zoe'ne groete sjaol.
Kinmerkend veur dit gebeed is tot me ee en oo kint veur de aw Germaonse *ai en *au, op plaotse boe väöl aander dialekte ei en ou höbbe: been, vleesj; boom, oog. 't Zuidoos-Limbörgs is dao ouch consequenter in es 't Nederlands, wat in sommege vaan die wäörd nog ei heet (ege, eek, geet, klee). Ouch hei deit Sjin neet mèt.
R-sjouw is algemein in dit gebeed. Neet allein kump 't veur -sj veur, wie bove aon e veurbeeld wie woosj al dujelek woort gemaak, ouch veur aander lètters kin de -r- gemekelek oetvalle (Heële veur 'Heerle').
De sjerplang ee en oo zien bekaans euveral ieë en oeë, mèt uuë es umlaut vaan de lèste: zieë, groeët, druuëg. Allein in Sjin kint me de Valkebergse klaanke ziè, groat en druèg.
Veur 'n [t] weure de historische ee en oo dèks verkort: gód en nit tegeneuver good en neet. Dit is evels neet universeel in dit gebeed.
De mieste Zuidoos-Limbörgse dialekte doen aon gutturalisering vaan de historische -nd(-) en -nt: hónk, hung; kink, kinger. De Zuielek Oos-Limbörgse dialekte doen dat allein tösse twie historische klinkers (hung, kinger meh hónd, kind); dit gelt obbenuits ouch veur 't Sjins. Mouillering kump veur in 't gehuch Wintjhage (!), wat dao-in 'n enclaaf op de dialekkaart vörmp.
De g- is nog euveral in dit gebeed g-, neet j- wie wijer nao 't ooste. Zoe stoon Heerles gank, gód en groeët tegeneuver Kèrkraojs jank, jód en jroeës. Op Nederlands groondgebeed kump die j- allein oostelek vaan de Benrather Linie veur; op Duitse groond evels höbbe väöl Limbörgse dialekte dee klaank wel.