Sleiptoean

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De sleiptoean in 't Mofers waord "ka~n", 'n vorm van 't wirkwaord "kónne".

De sleiptoean (döks aangegaove mit "~", 'n accent aigu of ouch accent 2) is eine vanne twieë kóntrasterendje toeanen in 't Limbörgs, naeve de stoeattoean enne neet-kóntrasterendje neutralen toean. De sleiptoean kump allein veur op beklemtoeandje littergrepe.

Op gróndj vannen oearsprónk vanne sleiptoean, dae hie-ónger wiejer wuuertj oetgelag, kómme sleiptoeanen allein veur in littergrepe mit lang klinkers, diftongen of kórte klinkers die waere gevolg door tautosyllabische sonorante, det wil zègke wäörd die ènjigen op 'nen inkele, zingbare klank (wie [m], [n], [ŋ] ng, /r/ r, [l], [ɲ] nj of [ʎ] lj) of 'n kómbinaasje mit ieës 'ne sonorant en vervölges 'nen angere mitklinker, wie mp, ns, ldj en zo wiejer. De euverige littergreepvörm, dus kórte klinkers zónger tautosyllabische sonorante (littergrepe die ènjigen op 'nen inkele neet-sonorant of mieëder neet-sonorante, wie in kat, lup of ech), kriegen autematis 'ne neutralen toean.

Oearsprónk

Bieje wersjienlikste theorie euver 't óntstaon vanne toeanen op 't Limbörgs geit 't óm 'n kómbinaasje van verlinging van kórte klinkers, versjillige klinkerhuuegdjes en apokope ('t ewegvalle van klenk, veurnamelik, meh neet oetsloetendj, ónbeklemtoeandje (ènj)klinkers). Hiebie zeen de toeanen in drie versjillige fase óntstange: 1. neet-hoeag lang klinkers (wie "ao", "ee" en "oo") en neet-hoeag-sloetendje diftonge (de óneigelike diftonge wie "ieë" en "oea") kriege stoeattoean; 2. hoeag lang klinkers (wie lang "ie" en "oe") en hoeag-sloetendje diftonge (wie "ei" en "ou"), verlingdje klinkers oet VC-clusters (kórte klinker gevolg door 'ne korte mitklinker) en kórte klinkers mit tautosyllabische sonorante (wobie 'ne sonorant drek oppe klinker volg en bie dezelvendje littergreep huuertj, wie in 't waord "handj") kriege sleiptoean; 3. apokope van -ə en sómmige mitklinkers, es ouch synkope (sameval van littergrepe) binnen e waord verangertj wäörd mit 'nen euvergeórve sleiptoean in wäörd mit stoeattoean.

Paradigmawusselinge

Es 'ne stam van e waord 'ne sleiptoean haet wiltj det neet automatisch zègke det deze sleiptoean blief behajen in verbugingen of verveuginge; sterker nag, in 't euverdeil vanne wäörd höbbe toeanwusselinge plaats. Verangeringe van sleiptoean nao stoeattoean zeen väöl-veurkómmendj inne volgendje vel:

1. Einlittergrepige verveuginge van wirkwäörd mitte stam op 'ne sonorant of fricatief, wie "zich sja~me - ich sjaa\m mich" en "lae~ve - ich lae\f", mer "ma~ke - ich maa~k";
2. Verveuginge van wirkwäörd inne vergangen tied mitte stam op 'ne sonorant of fricatief, wie "lae~ve - lae\fdje - gelae\f";
3. Verbuginge van adjektieve, wie "broe~n (ónziejig) - broe\n (vrouwelik, mieëvaad) - broe\ne - broe\nder - broe\nste";
4. Mieëvaadsvörm en diminutieve van zelfstenjige naamwäörd, wie "einen daa~g - twieë daa\g - dae\gske", döks mit umlaut: "ba~ndj - be\nj - be\ndje";
5. Aafleijinge, wie "wo~ne - inwoo\nder", "blaa~d - bla\je", "spao~r - (op)späö\re", "we~rm - verwu\rme", "la~nk - li\ngdje".

Wiejer is in väöl Midde-Limbörgse dialekte d'n inherente sleiptoean in codapositie veur korte klinkers versjaove nao 'ne stoeatoean: "ki~ndj - "ki~njer" > "ki\njer". In 't Zittesj haet me hie de sleiptoean nag good bewaardj; in 't Mofers is det róndj 1900 d'roet gegange.

Wiejer guuef 't in 't Mofers nag ingewikkeldje procèsse die te maken höbbe mit liaison, sandhi's en auslautverhärtung wodoor inherente sleiptoeane versjuve nao stoeattoeane, wie "pa~k > pa\kdje"; aangezeen dees toeanen inherent zeen ane consonantclusters die volgen oppe klinker, is hie aevel noeatj spraok van minimaal paren en kan me dus gerös spraeke van e neutraol accent: "pa*k > pa*kdje".

Regionaal variaasje

't Exak verloup vanne sleiptoean versjiltj van plaats toet plaats. Euver 't algemeint geldj det de sleiptoean of 'nen twieëdje piek haet of in eder val op 't lits (lichtelik) stieg:

• Op 't Hessels blief d'n toean ieës stabiel toet lichtelik dalendj, wonao d'r hieël snel ómhoeag geit en vervölges weer stabiel toet lichtelik dalendj blief;
• Op 't Loeëners (Borgloean) krieg t'r ieës 'ne lieëge piek, wonao d'r daaltj en vervölges 'nen hoeage piek krieg dae kórt, meh sjerp daaltj;
• Op 't Mofers blief t'r ieës betrèkkelik lang stabiel en geit t'r den stendig hoger, sómtieds mit 'n sterke stieging gans op 't lits;
• Op 't Remunjs krieg t'r ieës 'nen hoeage piek, wonao d'r sjerp daaltj en vervölges trögk ómhoeag vaertj;
• Op 't Vinloos krieg t'r ieës 'nen hoeage piek, wonao d'r sjerp daaltj en vervölges stabiel toet lichtelik stiegendj ènjig.

De veurbiljer hiebaove gelje veur 'n posiesje anen ènj vanne zats; inne midde vanne zats gelje anger regele:

• Op 't Hessels blief t'r ieës betrèkkelik lang stabiel, wonao d'r stendig stieg, vervölges betrèkkelik sjerp daaltj en den zich oetvlak nao 'n lankzem wiejer daling;
• Op 't Loeëners krieg t'r ieës 'ne lieëge piek, wonao d'r daaltj en vervölges stendig stieg nao 'nen hoeage piek, dae daonao sjerp vèltj en zich oetvlak nao 'n lankzem wiejer daling;
• Op 't Mofers blief t'r kórt stabiel waonao d'r stendig stieg nao 'nen hoeage piek, den sjerp daaltj en zich vervölges oetvlak nao 'n lankzem wiejer daling;
• Op 't Remunjs stieg t'r ieës stendig nao 'nen hoeage piek, wonao d'r get sjerper daaltj en vervölges zich oetvlak nao 'n lankzem wiejer daling;
• Op 't Vinloos stieg t'r betrèkkelik snel nao 'nen hoeagen toean dae get langer wuuertj aangehaje en vervölges sjerp daaltj en zich op 't lits oetvlak nao 'n lankzem wiejer daling.

Veur 't Brachs (Maasbrach) en 't Zitterds geldj in groeate liene 'tzelvendje es veur 't Remunjs.

In wèsteliker Limbörgse dialekte, wie 't Tungers en 't Mestreechs maak wiejer d'n doer van de toeane väöl oet waat betruf 't kóntras tösse sleip- en stoeattoean. Dit liek absoluut neet te gelje veur Oeas-Limbörgse dialekte, al zeen de sleiptoeane väöl ummer (get) langer kwa doer es de stoeattoeane.

In 't Mestreechs geldj wiejer det diftonge bie 'ne stoeattoean waal dudelik diftonge zeen, wie bij [bɛi̯] bei "insek", lui [lœy̯] löu "miense" en [dɔu̯f] dowf "vogel" mit stoeattoean taengeneuver bij /bɛ:/ bèè "inne buurt van", lui /lœ:/ lèù "wirksjoew" en douf /dɔ:f/ dòòf "neet-huuerendj" mit 'ne sleiptoean.

Brónne

• Gussenhoven, Carlos. "A vowel height split explained: Compensatory listening and speaker control." Laboratory phonology 9 (2007): 145-172.
• Gussenhoven, Carlos en Jörg Peters. "De tonen van het Limburgs." Nederlandse taalkunde 13 (2008): 87-114.
• Kortlandt, Frederik. "The origin of the Franconian tone accents." Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 63.1 (2007): 1-3.
• Notten, Jan GM. "De chinezen van Nederland." (1988).
• Pützer, Manfred. "Die Wortakzente von Beuren. Ein Beitrag zu wortprosodischen Strukturen in einer moselfränkischen Mundart." Phonus 1 (1995): 65-105.
• Verheijden, A.M.H.H. Relationen mellan vokallängd i älvdalska och ordaccent i limburgiska. Universiteit van Amsterdam. 2015.