Sallands

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Sallands is 'n Nedersaksische dialekgróp die gesproke weurt in 't Salland, dit is rouw-eweg 't westelek deil vaan Euverijssel. 't Heet veural väöl euvereinkómste mèt 't Oos-Veluws en 't Drents en in minder maote mèt 't Stellingwerfs, Urkers en Wes-Veluws. 't Sallands is aonzeenlik door 't Hollands beïnvleujd, 'nen invlood dee nao 't ooste touw dudelek minder weurt. Dao ligk 't groete versjèl mèt 't väöl conservatiever Twents. 't Sallands dialek mèt absoluut gerekend de mieste sprekers is 't Zwols (gesproke in Zwolle).

Ethnologue erkint 't Sallands es 'n apaarte taol. De ISO 639-3 code is sdz.

Taolgebeed

't Sallands besleit, wie gezag, oongeveer 't weste van de provincie Euverijssel. De grens mèt 't Twents löp tösse Holten (Sallands) en Rijssen (Twents), tösse Nijverdal en Wierden en tösse Den Ham en Vriezenveen ('t Vriezenveens is feitelek e dialek apaart). In sommege definities löp 't Sallands door euver Duits groondgebeed (in 't graofsjap Bentheim) tot in Drente, bij Schoonebeek. De grens mèt 't Oos-Veluws weurt gevörmp door d'n IJssel, dit is nogal 'n willekäörege grens. 't Stellingwerfs taolgebeed in Euverijssel kump bij benaodering euverein mèt de gemeinte Steenwijkerland (ouch wel de "kop vaan Euverijssel" geneump); allein 't dialek vaan Vollenhove weurt es enclaaf ouch wel bij 't Sallands gerekend. Teslotte zien de Wes-Euverijsselse dörper Staphorst-Rouveen, Nieuwleusen, Dedemsvaart en Slagharen en 'n aontal kleinder plaotse dao in de umgeving Drentstaoleg.

De dialekte vaan Kampen e.u. en Genemuiden weure soms neet bij 't Sallands gerekend, umtot ze westeleker vaan karakter zien (zuug oonder). Harrie Scholtmeier deilt ouch de dialekte vaan roond Zwolle neet bij 't Sallands in meh rekent ze tot 'n nui gróp: 't Noord-Euverijssels. De dialekte vaan tege de grens mèt Twente (in d'n dreihook Ommen - Gramsbergen - Vroomshoop), die al get nao 't Twents touwgoon, neump 'r Vechtdals.

Karakteristieke

Klaanklier

't Sallands kint de korte vocaole a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kinne ouch laank zien (zuug oonder). De ä klink oongeveer wie de Limburgse è.

Lang vocaole zien aa, ae (ouch ää of ae gesjreve), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.

Diftonge zien au en ei. Ui kint optrejje in Nederlandse lienwäörd.

Wat betref de consonante vèlt de syllabedraogende nasaol op: vaan d'n oetgaank -en weurt allein de n oetgesproke. Zoe is 't heetn, loopm, wärkng. Dit weurt in de mieste spellingssysteme neet oetgesjreve. De h weurt in 't weste vaan 't taolgebeed (in en roond Zwolle en Kampen) neet oetgesproke (dit is ouch nog zoe in 't Urks). De r weurt in de stei Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" gerealiseerd (wie in 't Nederlands-Limburgs), meh daoboete altied gerold.

Processe in de klaanklier

Wie bove opgemerk heet 't Sallands invlood oondervoonte vaan 't Hollands. Dit weurt in de Sallandse klinkers mètein dudelek. Wäörd mèt in 't Limburgs en in 't Achterhooks en Twents 'n oo kriege in 't Sallands 'n oe: goed "good", bloed "blood". De oe in e woord wie hoes veranderde hei dèks in uu, meh dat is laank neet in alle wäörd 't geval. Zoe kinne haos alle Sallandse dialekte huus en uut neve moes. Dit is ouch 't geval in 't Oos-Veluws en in sommege Drentse dialekte (en kump ouch boete 't Nedersaksisch taolgebeed veur, beveurbeeld in 't Venrojs). De aw korte e, die in 't Nederlands tot e is gewore, kin in 't Sallands op drei menere weure oetgesproke. Roond Kampen zeet me dao 'n ee veur (eten), roond Zwolle en Deventer 'n ae/è (èten) en in de res vaan 't Salland 'n korte e (etten). De clusters old en olt bleve in 't Sallands behawwe: old "aajd" en gold "goud". De Oergermaanse ô kreeg in 't Sallands, wie in alle oosteleke dialekte, umlaut: daodoor klink "greun" es gruun en neet es groen wie in 't Hollands. Ouch in wäörd mèt in 't Standerdnederlands 'n oo kump umlaut veur: veur, eulie etc.

Grammair

De grammair vaan 't Sallands heet väöl typisch Nedersaksische kinmerke. In 't groetste deil vaan 't Salland kint me 't einheidsmiervoud op -t veur werkwäörd in de tegewäördegen tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allein in en roond Kampen hiers 't (aajd-)Hollands einheidsmiervoud op -en: wiej, ieluu, zie lopen. Verkleinwäörd weure gevörmp mèt achtervoogsels wie -ien, -gien, -pien en -tien en mèt umlaut in 't groondwoord. Miervoud weurt gemeinlik gevörmp op -en en -s, bij benaodering wie in 't Nederlands. Allein in 't ooste koume miervoude op -e veur (huus - huze), wie ouch umlaut in de miervoudsvörm (bak - bäkke). 'n Wijer eigenheid vaan de dialekte vaan oostelek Salland is 't behaajd vaan de drei geslachte. De meiste Sallandse dialekte kinne, wie 't Hollands, allein geslachteleke en oonzijege wäörd.

Dialekverluus en cultivatie

Exacte ciefers euver wieväöl Sallanders nog dialek praote zien neet bekind. 't Steit evels vas tot dat 't dialek hendeg achteroet geit meh aon d'n andere kant nog neet bedreig raak, umtot ouch jóngere 't nog wel mètkriege. De stadsdialekte, 't Zwols veurop, verdwijne 't snelste. 't Gief vrij väöl plaotseleke zengers en bands, es ouch dialekdiechters, die evels neet wied boete de grenze bekind zien. Diechteres Johanna van Buren oet Hellendoorn spraok wel Sallands meh häör gediechter woorte in 't Twents gepubliceerd, umtot ze in 'n Twentse gezèt versjene.