Urks

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Urks (autoniem Urkers, ouch daoboete wel gebruuk) is 't Nedersaksisch dialek wat me sprik op 't veurmaoleg eiland Urk (provincie Flevoland). De isolatie vaan Urk en invlode vaan versjèllende kante höbbe vaan 't Urks e volstrek uniek dialek gemaak, wat door väöl taolwetensjappers bestudeerd is. 't Urks weurt nog altied door zoe good es de ganse bevolking gesproke en is daomèt ei vaan de vitaolste dialekte in gans Nederland.

Karakteristieke

Väöl veurbeelde zien aon ander werke oontliend. Zuug veur 'n bronvermelding heioonder.

Klaanklier

't Urks heet 'n groete klaankinventaris, boe-in structureel versjèl weurt gemaakt tösse korte en lang vocaole.

Korte vocaole zien a, e, i, ie, o, ó, ö/ù, oe en uu.

Lang vocaole zien aa, ao, ea, ee, eu, îe, oo, ôe, uì en ûu. De ea weurt oetgesproke es ae, de uì klink es äö.

Diftonge zien, wie in 't Standerdnederlands au/ou, ei/ij en ui.

De väöl versjèllende klaanke weure neet ummer weergegeve op sjrif. 't Versjèl tösse lang en korte vocaole kin beteikenisoondersjeiend wèrke: ik kiek is "iech kiek", ik kîek beteikent "iech keek". 'n Ander veurbeeld: kuken beteikent "kuke", kûuken is "keuke".

Wat de consonante betref vèlt op tot de h consequint oetvèlt. Es ze incidenteel veurkump (soms zelf veur wäörd die ze in 't Nederlands neet höbbe, 'n hypercorrectie), daan kump dat door invlood vaan de standaardtaol. De cluster sk- is in 't Urks, zjus wie in 't Fries, 't Wesfries en ander Noord-Hollandse dialekte, 't Oos-Braobants en versjèllende ander dialekte, bewaord gebleve, en neet in sch- of sj- veranderd: skaol, skilder.

Processe in de klaanklier

't Urks is nog mie door 't Hollands beïnvleujd es 't Sallands en 't Wes- en Oos-Veluws. Dees Hollandse expansie kump hiel dudelek tot uting in de Urkse klaanke.

Naotot de oorsproonkeleke oe in wäörd wie hoes in 'n uu veranderde, deende ziech 'n volgende verandering aon: de ii veranderde in ij en de uu in ui. Die klaanke zien gedeiltelek in 't Urks terechgekoume. De Hollandse ij kin in 't Urks op veer menere trökkoume: es de oorsprunkeleke ie (iesen "hiese"), es i (lik "liek"), es ee (kregen "kriege") of es ij (ij "heer"). De Hollandse ui kin op dezelfde meneer mèt uu correspondere (duvel), mèt uì (fluìt "fluit"), mèt ù/ö (ij flùt "heer flöt"), mèt eu (beugen "buge") en mèt ui (lui). Veural de ee en eu, die gezeen weure es tössefases tösse ie-ij resp. uu-ui, zien opvallend. Me meint, tot die zien euvergenómme oet 't zeventiende-iews Amsterdams, wat toen waorsjijnlik zjus ouch de klaanke ij en ui oet de zuideleker dialekte aon 't euvernumme waor.

De clusters old en olt zien, ouch oonder westeleken invlood, in ou(t) veranderd. Vaandao tot me hei oud "aajd" en goud kint. Dit is ouch in 't Wes-Veluws zoe.

'n Typisch Hollandse verandering is ouch 't samevalle vaan de vreuger oondersjeie combinaties eer en aar. Dit proces is in 't Urks zelfs rigoureuzer en consequinter touwgepas es in 't Hollands. Neet allein kint me hei paard "peerd" en waard "weerd", meh ouch laren "liere" en griffermaard "gereformeerd".

De Oergermaanse lang ô heet in 't Urks, wie in alle oosteleke dialekte (Limbörgs, Oos-Braobants en Nedersaksisch), in väöl wäörd umlaut gekrege. Daodoor zeet me hei gruun, neet groen, veur "greun". Gruun is ouch de gebrukeleke vörm op 't vasteland. Ouch wäörd wie olie höbbe dat proces oondergange: eulie.

De h-deletie (zuug heibove) is dinkelek in de achtiende iew vaanoet Kampen en Zwolle koume euverwejje. In die stei begos de bovelaog in deen tied 't eige dialek te vervange door 'n Fraansechtige taol. De h-deletie voont me erg sjiek klinke.

Grammair

Substantieve

't Urks heet twie woordgeslachte, geslachtelek en oonzijeg. Dao is gei versjèl in miervoud tösse de twie geslachte. Miervoude weure bij benaodering wie in 't Nederlands gemaak. Miervoud op -s kump dèkker veur es in 't Nederlands (ketting - kettings, maot "vrund" - maos). Bij wäörd op -d verdwijnt de d en is de miervoudsoetgaank -n (brood - broon, gebod - geboon). E paar wäörd höbbe dóbbel miervoud (draod - droons, koe - koenen).

Verkleinwäörd weure gevörmp mèt achtervoogsels -(e)tjen, -jen, -ien of -pien. Dees achtervoogsels herinnere aon die op 't vasteland, beveurbeeld in 't Sallands, Veluws en Stellingwerfs. In 't Urks gief 't ouch umlaut in verkleinwäörd (bak - bekkien, kop - köppien), al gebäört dat zeker neet consequint. Urk is mèt Vollenhove ein vaan de noordelekste plaotse boe dit veurkump. Ouch vocaolverkorting kump bij verkleinwäörd veur (eus "hoes" - ussien).

Veurnaomwäörd

De persoenlike veurnaomwäörd herinnere sterker aon 't Wes-Veluws en 't aajd-Hollands es aon beveurbeeld 't Sallands of Stellingwerfs. De wäörd jie en julie mèt j- valle in dat kader op.

Wèrkwäörd

Urkse wèrkwäörd höbbe 'n einheidsmiervoud op -en: wij, julie, zulie wareken. Ouch jie heet deen oetgaank. Dit einheidsmiervoud is e belangriek versjèl mèt 't normaol Nedersaksisch miervoud op -t. Behave in 't Urks en 't Wes-Veluws kump dit ouch roond Kampen veur. In de daarde persoen inkelvoud kump, boete d'n oetgaank -t, in sterke wèrkwäörd ouch klinkerverkorting veur: laoten - ij lot. Voltoejde deilwäörd weure gevörmp mèt de prefix e-: wareken - ewarrekt.

Vocabulair

In 't Urks kump 'n aontal typische wäörd veur. Meistal zien dat wäörd die ouch in de ander dialekte roond de aw Zuiderzie veurkoume. Veurbilde zien wäörd veur familiebetrèkkinge wie mimme, taot, bessien en beabe veur mojer, vaajer, ama en ampa. De ierste twie raoke lankzaamaon wel in oonbruuk. Toch blijf de woordesjat vaan 't Urks euver 't algemein redelek intak, zeker in verglieking mèt ander dialekte, boe 't vocabulair 't mieste vaan alles nao 't Nederlands touw verandert.

Oonderzeuk

Door 't bezoonder karakter vaan 't Urker dialek is 't dèks oonderwerp vaan wetensjappeleke studie gewees. D'n ierste dee ziech demèt bezeghoolt waor d'n dokter en amateur-dialectoloog Johan Winkler, dee in 1874 zie Dialecticon publiceerde. Hei-in stoont 't verhaol vaan de Verlore Zoon (Lucas 15:11-32) in twiehoonderd Nederduitse en Friese dialekte, boe-oonder 't Urks. Winkler verbaosde ziech veural euver de heibove besjreve klaanke ee en eu. Volges haöm waore die oeraajd en stamde ze nog oet de aajd-Germaonsen tied. De bewoeners vaan 't eiland in 't Flevo (de later Zuiderzie) hadde die klaanke volges häöm al gekind en oetindelek waore ze in de dialekte vaan Urk en Schokland ('t Schokkers) terechgekómme. Dees romantische, typsich negentiende-iewse theorie woort door väöl professioneel taolgelierde aongenómme, oonder aandere door de Nimweegse professor Jac. van Ginneken, dee dat aajd dialek Flevisch neumde.

Later inziechte maakde dudelek tot dialekte in de loup vaan de iewe väöl mier verandere en zeker neet sinds d'n oertied oonveranderd dezelfde klaanke hadde. In 1927 oontwikkelde G.G. Kloeke 'n väöl moderner theorie: de Urkse klaanke zouwe in de Gawwe Iew oet 't gewes Holland, en in 't bezoonder oet Amsterdam, zien euvergenómme. Dat nump me noe nog aon. Later oonderzeuke benaodrökde nog tot 't Urkers neet allein westeleke, meh ouch oosteleken invlood gehad had, en tot 't Urkers zeker neet gliek waor aon zeventiende-iews Amsterdams (Kloeke zien werke leke dit te suggerere).

In 't leech vaan de invlode vaan alle kante is ouch dèks de discussie geveurd bij welke gróp 't Urks mós weure ingedeild. De allewijl gebrukelekste visie is tot 't Urks e Nedersaksisch dialek mèt väöl Hollandsen invlood is, meh de umgekierde visie kump ouch veur: 't Urks weurt daan gezeen es e Hollands (of get rojmer: Nederfrankisch) dialek op e Nedersaksisch substraot. Dit hingk natuurlek veur e groet deil devaan aof welke kinmerke me belangrieker vint. Op groond vaan recint oonderzeuk nao de aofstande in klaank tösse dialekte heet me gesuggereerd 't Urks in te deile in 'n eige dialekgróp 't "Urks", die noch Nederfrankisch, noch Nedersaksisch zouw zien. Dit zouw kinne beteikene tot 't Urks es apaarte taol zouw mote gezeen, aongezeen 't Nedersaksisch en 't Nederlands dèks es twie versjèllende taole gelle. D'n indeiling vaan 't Urks bij noch 'n westeleke, noch 'n oosteleke gróp deit dinke aon 't werk Geschichte der niederländischen Sprache vaan Lammerd Allard te Winkel: dee spraok vaan Süderseeisch, en deilde daobij 't Urks en 't Wes-Veluws in.

Dialekgebruuk

Urk is 'n geslote gemeinsjap (in feite nog ummer 'n eiland) mèt mer e klein bitteke immigratie. Bovedeen hech d'n Urker euver 't algemein hiel väöl aon zie dialek. Dit zörg deveur tot nog 97% vaan de Urker bevolking 't Urks sprik, awwere eveväöl es jóngere. Bovedeen gebruuk me 't in alle informeel situaties: toes, op 't werk, op straot en bij 't recreëre. Soms weurt 't zelf tege vreemde gebruuk. Ouch Urkse gemeinsjappe boete 't dörp, beveurbeeld in Emmeloord (gemeinte Noordoospolder) blieve 't Urkers gebruke. Allein in formeel situaties (op sjaol, in de kèrk) heers 't Nederlands. 'n Aontal Urkers kinne hun dialek ouch sjrieve; dit doen veural jóngere in chatboxe.

Wie alle streektaole en dialekte blijf ouch 't Urks neet vrij vaan invlood oet de standerdtaol. Neve gevalle vaan vernederlandsing is in 't Urks evels ouch nog spraoke vaan dialekvörming: veranderinge oonaofhenkelek vaan 't Standerdnederlands, en dèks devaanaof. Zoe sjijnt oonder jóngere ummer dèkker ik kuun veur ik kan gezag te weure, en is 't woord kukebessien, vreuger e sjelwoord veur "aajd wief", recintelek in gebruuk gekómme veur "euvergrameer".

Cultivatie

't Dialek weurt aof en touw opgesjreve. De volksdiechteres Mariap van Urk sjreef veur de plaotseleke gezèt aof en touw e gediechke in 't Urks (miestal evels in 't Nederlands). Recintere sjrievers zien Tromp de Vries en Klaas Jan Romkes, welke lèste in 1995 d'n Dialekkrink op Urk opriechde. Deze krink heet versjèllende bundele mèt verhaole en gediechter oetgegeve en ouch mètgewèrk aon bundelinge vaan verhaole in mierder Nedersaksische dialekte. Ouch zien e paar biebeltekste in Urkse vertaoling versjene. In 't orthodox-christelek dörp zuut me evels devaanaof die ouch in de kèrk te gebruke: dit zouwe väöl lui es blasfemie opvatte.

Extern links

• Urkse artikele op de Nederlands-Nedersaksische Wikipedia
• Dialekkrink op Urk
• 't Verhaol vaan de Verlore Zoon in 't Urks

Bronne

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan 't hoofstuk "Urks" oet Taal in stad en land: Utrechts, Veluws en Flevolands vaan Harrie Scholtmeijer (ISBN 90-12-09008-3) en vaan de website vaan de Dialekkring op Urk (zuug heibove). Dao zien ouch inkel veurbeelde oet dit artikel aon oontliend.