Aajdnederfrankisch

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Gebeed vaan 't Aajdnederfrankisch ofwel Aajdnederlands in de 7e/8e ieuw, volges Peter-Alexander Kerkhof (2020). E groet deil vaan 't Friestaoleg gebeed zouw later ouch Frankischtaoleg weure. E groet deil vaan 't huieg Noord-Fraankriek waor twietaoleg Frankisch/Romaons.

Aajdnederfrankisch of Aajdnederlands is de vreugste fase vaan de Nederfrankische dialekte, dat wèlt zègke 't Nederlands (de westeleke dialekte) en 't Limbörgs. Veur specifiek de begintied vaan 't Limbörgs kin me spreke vaan Aajdlimbörgs of Aajdmaoslands. D'n Aajdnederfrankischen tied löp vaan oongeveer 500 tot 1200. De taol is mer spaorzaam bekind en väöl bronne zien umstrejje. Toch kin me mèt 't wieneg materiaol wat euversjut aardeg get euver 't Aajdnederfrankisch zègke.

Naom en aofgrenzing

Wie de naom al zeet is Aajdnederfrankische de taol vaan de Fraanke, veur zoewied die neet aon de Hoegduitse klaankversjuiving heet mètgedoon (zuug oonder bij Historie). Heimèt is de Benrather Linie de zuidoosteleke grens tösse Aajdnederfrankisch en Aajdhoegduits. Woersjijnelek laog dees isoglos nog neet perceis op dezelfde plaots wie noe; mèt 'n sjeersde aon gegeves vèlt dao evels wieneg vaan te zègke. In eder geval vèlt aon te numme tot de zuidoosgrens in 't Rijnland laog.

In groete deile vaan Nederland woort nog gein Aajdnederlands gesproke. In wat noe de oosteleke provincies zien spraok me Aajdsaksisch (boe 't Nedersaksisch oet is oontstande). In groete deile vaan Wes- en Noord-Nederland woort Aajdfries gesproke - neet allein in Friesland, meh ouch in Groninge en Noord-Holland. Oersprunkelek praotde me ouch in Zuid-Holland en Zieland Aajdfries, meh naotot de Fraanke de Frieze oonderworpe is dao 't Frankisch ingeveurd.

Historie

De Fraanke waore 'n federatie Wes-Germaanse volker die oersprunkelek in Noordoos-Nederland en Noordwes-Duitsland leefde. Later trokke ze nao 't zuie, roond de grens vaan 't Romeins Riek. Sommege vaan hun woorte in 't Riek touwgelaote es boondgenoete. Nao de collaps vaan 't Riek en de Groete Volksverhuizinge gónge ze ouch in Noord-Gallië woene. Vaanaof dat memint góng in de Alpe de Aajdhoegduitse klaankversjuiving vaan start. Dees veraanderinge verspreide ziech gestiedeg nao 't noorde, meh bleve op e zeker memint steke in Midde-Duitsland. De dialekte vaan de Franke woorte mer deils geraak; zoe oontstoont 'n sjeiing tösse 't Hoegfrankisch en Middelfrankisch (deil vaan 't Hoegduits in breie zin) en 't Nederfrankisch. Tegeliek deeg 't Nederfrankisch ouch neet mèt aon de Ingweoonse taolveraanderinge die 't Fries en 't Saksisch teikene. Heimèt kaom 't op ziechzelf te stoon.

De Fraanke breide hun keuninkriek hendeg oet, zoetot hun taol in de vreug middeliewe zier belaankriek woort. Groete deile vaan hun territorium naome 't Frankisch euver. 't Noordelekste deil vaan Fraankriek waor gans Frankischtaoleg. Nog väöl groeter deile vaan dat land waore twietaoleg Romaans-Frankisch, umtot 't Aajdnederfrankisch de taol vaan de elite waor. Nao 800 kierde ziech deen trend um en won 't Aajdfrans laankzaam terrein. De Frankische dominantie heet in väöl Franse streektaole zien spoere naogelaote: veural in 't Picardisch en 't Waals, meh ouch in 't Standaardfrans. E dudelek veurbeeld is de gewuunte um 't bijveuglek naomwoord veur 't zelfstendeg naomwoord te zètte (soms in 't Standaardfrans, ummer in de mieste Waalse en Picardische dialekte). Ouch de dobbel oontkinning maag me aon Frankischen invlood touwsjrieve.

Ouch op veurheer al Germaans terrein bookde 't Frankisch veuroetgaank. Naotot de Fraanke de Frieze oonderworpe, naome de Schelde-, Maos- en Rijnmoond al gaw 't Frankisch euver. Oetindelek wis Sjarel de Groete e wereldriek bijein te vereuvere. Heer stèlde evels 'n sjrifcultuur in, die neet 't Frankisch meh 't Latien en sjrieftaol gebruukde. Heidoor naom 't prestiesj vaan 't Frankisch aof. Daobij waor 't gebeed boe Aajdnederfrankisch es volkstaol woort gesproke in de vreug middeliewe neet vaan al te groet belaank.

Dat lèste veraanderde roond 1200. In deen tied kaom Vlaondere en Braobant sterk op en greujde hei 'n sjrifcultuur. In gans Europa weurt 't daan ouch gewoener um de volkstaol te sjrieve. 't Nederfrankisch is daan al zoewied oontwikkeld tot me vaan Middelnederlands geit spreke.

Corpus

Euvergelieverde Aajdnederfrankische tekste zien veur e groet deil controversieel en dèks extreem kort. Langer tekste zien ummer macaronisch vaan aard: ze bevatte ouch wäörd oet aander Germaanse dialekte umtot de tekste op versjèllende plaotse gekopieerd zien en de sjriever de teks deils, meh neet gans, aon zien eige dialek aonpasde.

Korte tekste

De ajdste teks die in aonmerking kump is de inscriptie vaan Bergakker. Dees rune-inscriptie stamp oet de vijfden iew; de datering vèlt tösse 425 en 450, dat wèlt zègke oet d'n tied vaan de Volksverhuizinge wie de Franke nao 't zuie aon 't trèkke waore. 't Zinneke luit haþuþȳwas ann kusjam logūns (meugeleke vertaoling: 'Haþuþȳw: heer gönt de oetverkaorene 'n vlam'). Vaan roond 510 stamme de glosse in de Salische wètte. Dit book is zelf in 't Latien gestèld, meh in de marsj vint me hei en dao Aajdnederfrankische wäörd en ein inkel zinneke: Maltho thi afrio lito ('Iech zègk: iech geef diech de vrijheid, laat'; heimèt woort 'ne laat of hurege door zienen hier vaan huregheid oontluf).

Get nuier (ind achsten iew) en bekinder is de Utrechse duipgelofte. De oonderdaone vaan 't Frankisch Riek móste die zinne oetspreke; ze zwaore daomèt de Germaanse gaode aof en verklaorde ziech christen (ec gelobo in got alamehtigan fadaer). 't Is evels neet gezag of dit zinneke Aajdnederfrankisch is: me kin 't mesjiens beter verstoon es Aajdsaksisch. Boete taolkundege arguminte sprik dao ouch veur tot de Fraanke zelf allaank christen waore; de Sakse evels, die zjus waore oonderworpe, móste nog en masse weure bekierd.

Minder umstrejje zien diverse gebeie oet de negenden iew, boe in de genezing vaan peerd weurt aofgesmeek (Visc flot aftar themo uuatare.).

't Bekindste tekske is de zoegeneumde zin vaan Sisam, die stamp vaan roond 1100: Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu uuat unbidan uue nu. Dit zinneke woort in 1932 door 'ne filoloog gevoonte. 't Moot 't werk zien vaan 't Vlaomse kopiis in Ingeland. Sinds de oontdèkking heet me dit zinneke veur 't ajdste Nederlands gediech gehawwe. Sommege gelierde dinke evels tot dit gein Aajdnederfrankisch is meh Aajdingels, um perceis te zien Kents dialek. Es dit klop, moot de zin wel aanders weure geleze en vertaold.

Langer tekste

De Wachtendonckse Psalme, die oet d'n tienden iew stamde, waore gooddeils Aajdnederlands mèt get Aajdhoegduitsen invlood. Dit lèste kump allezeleve umtot 't orzjineel vaan örges aanders (Trier?) stamde. De bron zelf is verlore gegaange, meh fragminte devaan zien bewoerd gebleve in aonteikeninge vaan d'n humanis Justus Lipsius. 't Psalter woort bewoerd in de abdij vaan Minster (Munsterbilzen); gezeen ziene Limbörgsen aard moot 't ouch örges dao in de buurt zien oontstande.

Wijer bronne zien de Leidse Williram, 'n vaan oersprunk Hoegduitse hervertèlling vaan 't Hoegleed die deils is aongepas aon 't Hollands vaan de kopiïs. Ouch de Middelfrankische Rijmbiebel is vaan belaank; de taol vaan dit handsjrif is inderdaod deils Middelfrankisch of Ripuarisch, meh deils ouch Wesfaals (dus Aajdsaksisch) en Limbörgs (Aajdnederfrankisch).

Glosse

E groet aontal Aajdnederlandse wäörd is in glosse euvergelieverd, dat wèlt zègke inkel wäörd in anderstaolege tekste. Taolkundege Nicoline van der Sijs meint de ierste 'Aajdnederlandse' glos al bij Tacitus te leze, dee sprik euver Vadam ('wad', accusatief) en daomèt Wadenoijen (Gelderland) meint. Of 't zin heet veur zoe vreug al vaan 'Nederlands' te praote is mer de vraog. Wijer glosse stoon wie gezag in de Salische wètte. Later in d'n Aajdnederlandsen tied vint me plaots- en persoensnaome in tal vaan Latiense sjinkingsakte. Die zien vaan groet taolkundeg belaank, neet allein door de woordvörm die ze vertuine, meh ouch um oet te make boe me op e bepaold memint wel of gein Aajdnederfrankisch spraok. De grens tösse Frankisch en Fries in Wes-Nederland kin allein mèt dit soort bewies weure getrokke.

Kinmerke

Umtot 't Aajdnederfrankisch zoewel de Hoegduitse es de Ingweoonse klaankveraanderinge (gooddeils) heet euvergeslage, waor 't de mies awwerwètse vaan alle Wes-Germaanse taole. Versjèlle mèt zien zösterkes weure daan ouch veural negatief oetgedrök. Toch traoje ouch in 't Aajdnederfrankisch al diverse klein veraanderinge op, neet ummer in alle dialekte.

Ingweoonsen invlood is aon 't Aajdnederfrankisch neet gans veurbijgegaange. De Salische Fraanke kinne 'm vaan hun naobers höbbe oondergaange. Ingweoonse kinmerke zien beveurbeeld 't verdwijne vaan 't wäördsje ziech (in modern Nederlandse dialekte dèks z'n eigen), 't samevalle vaan de vörm *mis (datief) en *mik (accustief) in mî, en de vörm fîf veur awwer *fimf 'vief'. D'n Ingweoonsen invlood is väöl sterker op plaotse boe de Fraanke ziech mèt de Frieze of de Sakse vermingde (zuug oonder). Bij de Ripuarische Fraanke vint me die vörm neet.

Klaanklier

Vocaole

In de mieste Aajdnederfrankische dialekte weure ai en au gemonoftongiseerd tot ē en ō. 't Limbörgs (of wat later zoe weurt geneump) is de groete oetzundering. Daoneve blieve oonder mie in 't Hollands diverse wäörd mèt ai gespaord: in diverse dialekte zeet me beveurbeeld noe nog vleis, en e woord wie eigen heet zelfs de standaardtaol gehaold.

In de Utrechse duipgelofte is ai veraanderd in ā. Dit is ieder 'n (Aajd-)Saksische veraandering, al kin (op basis vaan de sjeersde aon bronne) neet weure oetgeslote tot me op e zeker memint ouch in Utrech zoe heet gepraot.

Nao 't ind vaan d'n Aajdnederlandsen tied touw beginne neet-beklemtoende vocaole dudelek gereduceerd te weure, tot ze op 't ind allemaol in sjwa samevalle. 't Middelnederlands begint bij definitie op 't memint tot dat perces veerdeg is; in diverse Aajdnederlandse tekste zuut me 't evels ouch al. Dees oontwikkeling weurt mèt zoeget alle Wes-Germaanse taole gedeild, al is zeker 't Fries dao wel e stök later in.

Consonante

In de negenden iew verdwijnt in wäörd die beginne mèt hr-, hn-, hl- en hw d'n ierste klaank: hring weurt ring, hloupon weurt loupon "loupe", hnut weurt nut "noet" en hwīt weurt wīt "wit". Ouch dees oontwikkeling is algemein in 't Wes-Germaans. Minder algemein, en daorum mie typisch Nederfrankisch, is 't verdwijne vaan dezelfde lètter in de combinatie -hs (vus 'fóks' tegeneuver Aajdhoegduits fuhs) en tösse twie vocaole in (sian 'zien' tegeneuver Aajdhoegduits sihon).

D'n dentaole fricatief th en ziene weike variant verdwijne op 't lèste, meh blieve nog vrij laank bestoon. 't Veraandere vaan th in d (ertha > Middelnederlands erde) is koume euverwejje oet 't Aajdhoegduits, boe dees oontwikkeling al väöl ieder begós.

Zjus zoeget gelt veur de zoegeneumde Auslautverhärtung. De -d op 't ind vaan e woord veraandert al dèks in 'n -t (die ouch zoe weurt gesjreve), meh veural 't Hollands wèt ziech dao iewelaank tege te verzètte. Noe nog kin me bij awwer sprekers vaan 't Amelands de -[d] hure.

Wie me in e bovestoond veurbeeld kin (vus) zien waore de f- en s- al in de Aajdnederlandsen tied stumhöbbend aon 't weure. De [z] weurt evels gewoen gesjreve es 'n <s>; dit zouw in 't Middelnederlands zoe blieve.

Vörmlier

Hoofartikel: Aajdnederfrankische grammatica

Wie diverse vaan zien zöstertaole en wie ouch 't Middelnederlands nog kint 't Aajdnederlands veer naomvalle, in d'n alleriersten tied dinkelek nog vijf. Indicatief en conjunctief zien nog vörmeriek. In dialekte mèt Friese of Saksischen invlood, meh ouch allein mer dao, vörmp ziech 'n einheidsmiervoud.

De zwake wèrkwoordsklasse op *-jan en *-an valle same. Diverse wäörd vaan de lèste klas liekene nao de ierste te zien euvergegaange, ietot de *-j- verdween en eventueel 'nen umlaut achterleet: *havan weurt hebban via *hafjan, *sagan weurt seggan via *sagjan. In 't Ripuarisch Frankisch blieve dees veraanderinge oet, vaandao noe nog Mestreech höbbe en zègke tegeneuver Heerles habe en zage.

Es veurbeeld veur de laat-Aajdnederlandse verbuiging volg noe 't woord dag.

	ink.	mv.
nom.	dag	daga
gen.	dages	dago
dat.	dage	dagon
acc.	dag	daga

De vörm in 't inkelvoud zien al perceis zoe wie in 't Middelnederlands, de vörm in 't miervoud doen evels väöl archaïscher aon.

Dialekte

Väöl dialekgróppe die noe nog bestoon, zien in dezen tied oontstande. De naome bestoonte dèks nog neet.

• Limbörgs of Oos- daan wel Zuid-Nederfrankisch. In 't zuidooste vaan 't Aajdnederfrankisch taolgebeed waor d'n Ingewoonsen invlood rillatief klein, dèks zelfs nul. D'n invlood vaan 't Aajdhoegduits waor evels väöl groeter en naom haand euver haand touw. Dit kaom door 't prestiesj vaan Kölle. Eleminte oet 't Middelfrankisch (Ripuarisch) dialek vaan Kölle verspreide ziech eint veur eint nao 't weste, zoetot de Limbörge e terrasvörmeg taollandsjap kraoge. Pas in de Middelnederlandsen tied zouw dees Kölse expansie stèlvalle. 't Limbörgs is dus in d'n Aajdnederlandsen tied oontstande.
• Wes-Nederfrankisch. Dialekte geassocieerd mèt de Salische Fraanke.
  • Utrechs. Utrech waor in d'n Aajdnederlandsen tied de insegste plaots vaan beteikenis in de Noordeleke Nederlen. De stad laog nog zjus in Frankisch gebeed en had dèks aonvalle vaan de Frieze te doorstoon. Zien taol zal zeker Ingweoonse eleminte höbbe gedrage. 't Utrechs deeg, aanders es de westeleke dialekte, mèt aon d'n umlaut in de lang Germaanse ô: Oergermaans *grôniz woort greun. E taoldocument in 't Aajdutrechs is mesjiens de Utrechse duipgelofte (meh zuug bove).
  • Braobants: e stök mie nao 't zuie. 't Aajd-Braobants kraog ouch umlaut in de lang ô, meh had aanders es 't Utrechs gein Friesen invlood en aanders es 't Limbörgs geine Kölsen invlood. In 't zuidelek Braobants (en 't Limbörgs!) vinde v'r in 't laat-Aajdnederlands de neiging um de combinatie -ft es -cht oet te spreke (after > achter); door 't prestiesj vaan Braobant zal dees veraandering ziech in 't Middelnederlands euveral doorzètte.
  • Vlaams: Conservatiever vaan aard, deeg neet mèt aon d'n oosteleken umlaut (daorum zeet me dao ouch noe nog groen en neet greun). 't Versjèl tösse Oos- en Wes-Vlaams bestoont nog neet. De dialekte vaan de kös kloonke wel wezelek aanders: Ingweoonser, want dao hadde in d'n tied vaan de Volksverhuizinge Fraanke ziech mèt Sakse vermingk. 't Vlaams dialekgebeed leep väöl wijer nao 't zuie door: aon de kös reikde 't oongeveer tot de moond vaan de Somme. In de loup vaan de middeliewe won 't Frans dao ummer mie terrein, e perces wat tot op d'n huiegen daag doorgeit.
  • Hollands en Ziews: Dees dialekte oontstoonte naotot de Frieze in 734 door Sjarel Martel woorte oonderworpe. Dit góng evels mer laankzaamaon. Tegen 't jaor 1000 waor Zieland wel gooddeils Frankisch, veural door Vlaomsen invlood. In Holland euverheersde nog langen tied 't Fries, al moot de bevolking al vreug twietaoleg zien gewees. Frankisch gebeed kós me veural in 't zuie vinde, meh ouch 't Kennemerland waor Frankisch. Door de Vlaomsen invlood bleve ouch Hollands en Ziews versjoend vaan umlaut. Op de langen door oontstoont e creoolechteg mingdialek mèt väöl Friesen invlood. Frisismes in 't Aajd-Hollands waore oonder mie 't bestoon vaan twie infinitieve, 'n einheidsmiervoud op -a/-e, jî in plaots vaan gî en vörm wie aars veur anders. Aajdhollands kin me vinde in de Leidse Williram.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel en get aonligkende artikele.

Extern links

• Filmke euver 't Rotterdam vaan d'n èlfden iew, gesproke in (deils gereconstrueerd) Aajdnederfrankisch