1933
1933 (MCMXXXIII) waor e gewoen jaor wat begós op 'ne zoondag op de Gregoriaanse kalender.
Gebäörtenisse
bewirk
op 27 april 1933 beneump tot plaatsjvervanger veur Hitler es partiejleijer.
- 7 jannewarie - 't Eësjte nummer van Volk en Vaderlandj, de waekeliks versjienende gezèt van de Nationaal-Socialistische Bewaeging in Nederlandj (NSB) versjient.
- 22 jannewarie - China protesteert taenge de in häör ouge te trukhawwede hawwing van de Volkerbóndj in 't Chinees-Japans conflik en eis ein expliciete neet-erkènning van de sjtaat Mantsjoerije.
- 28 jannewarie - 't Duutsje kabinèt-Schleicher treujt aaf naodat president Paul von Hindenburg weigert de Rieksdaag te óntbènje.
- 30 jannewarie - Adolf Hitler wirt door president Paul von Hindenburg beneump tot Riekskanseleer van Duutsjlandj. Nazi-fakkeloptoch door Berlien.
- 10 fibberwarie - De mutesj op Hr. Ms. De Zeve Provincië waere euvermeisterd en gearresteerd. 18 bemanningsleje kómme óm biej dees actie.
- 11 fibberwarie - In ein interview mèt de Sunday Express neump Adolf Hitler zien wunsje in de boetelandjse poletiek:
- herzening van 't verdraag van Versailles
- óntwaopening van Frankriek dan waal bewaopening van Duutsjlandj
- trukgaaf van de Poolse corridor
- trukgaaf van de Duutsje kolonië
- oetroejing van 't communisme
- 15 fibberwarie - Nao ein conflict tösje de Nederlandse regering en de Tweëde Kamer rakende bezuiniginge op de rechterlike mach, wirt de Tweëde Kamer óntbónje. Nuuj verkezinge zulle op 26 april plaatsjvènje.
- 16 fibberwarie - In Miami wirt eine aansjlaag gepleeg op toekómstige president Franklin D. Roosevelt door Giuseppe Zangara. Roosevelt blif óngedeërd, mèr ónger meë Anton Cermak, burgemeister van Chicago, raak gewóndj.
- 21 fibberwarie - Tösje Belsj, Nederlandj en Luxemburg wirt ein nuuj hanjelsverdraag geteikend, dat ein euvereinkóms oet 1863 vervink.
- 25 fibberwarie - De Volkerbóndj nump 't rapport van de Commissie van 19 aan. De soevereiniteit van China euver Mantsjoerije wirt erkènd en de Japanse actie veroardeild. Mantsjoekwo wirt expliciet neet erkènd. Ein artikel van 't Volkebóndjsjtatuut treujt hiejdoor in wirking, inhawwende dat gein van de lidsjtate mèt China aorlog maog veure. Japan verleët in reactie hiejop mètein de Volkebóndj.
- 27 fibberwarie - D'r wirt brandj gesjtich in 't Rieksdaaggeboew. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe wirt gearresteerd.
- 28 fibberwarie - In Duutsjlandj wirt in reactie op de Rieksdaagbrandj ein noadverordening taenge de communiste oetgevaardigd.
- 4 miert - Franklin Delano Roosevelt treujt aan es president van de Verenigde Sjtate.
- 5 miert - Biej de verkezinge veur de Rieksdaag behaolt de NSDAP ein euverwinning en kump op 288 van de 647 zetels (waas 196 van de 584).
- 8 miert - De nationaal-socialiste trèkke in diverse Duutsje sjtaej de mach nao zich toe. In Thüringe wirt de joadse geluifsbeliedenis verbaoje.
- 11 miert - In Duutsjlandj wirt de Weimarvlag vervange door 't gezamelik hijse van de aw zjwart-wit-roaj vlag en de haokekruusvlag.
- 13 miert - Joseph Goebbels wirt aangesjtèld es rieksminister veur volksveurlichting en propaganda.
- 20 miert - Insjtèlling van de dictatuur in Duutsjlandj - De regering maog tot 1 april 1937 zónger inmenging van de Rieksdaag wètte aafkondige en internationaal verdrage aafsjlete. Zuug - Machtigingswèt
- 20 miert - Jode vluchte oet Duutsjlandj nao ónger meë Pole. Väöl Pole verzètte zich aevel taenge hun opname.
- 1 april - De NSDAP hilt eine groatsjalige boycot taenge Joadse winkels, dokters en advocate.
- 6 april - In 19 sjtate in de Verenigde Sjtate wirt 't drankverbod opgeheve. Drank mèt maximaal 3.5% alcohol maog weer verkoch waere.
- 25 april - Neet-Arische Duutsjers maoge mèr heël beperk meë van hoager óngerwies gebruuk make.
- 26 april - In Nederlandj levere de verkezinge van de Tweëde Kamer gein groate versjuvinge. De CPH sjtieg van 2 nao 4 zetele.
- 27 april - Rudolf Hess wirt door Adolf Hitler beneump tot ziene plaatsjvervanger es partiejleijer.
- 4 mei - Alle Duutsje vakbunj waere 'geliekgesjakeld' en ónger de NSDAP geplaatsj.
- 10 mei - De vastende Mahatma Gandhi wirt óm gezóndjheidsreajene oet de gevangenis vriejgelaote.
- 10 mei - In Berlien en anger Duutsje sjtaej waere beuk van communistische, joadse en anger veur de nationaal-socialiste neet welgevallige sjrievers verbrend.
- 25 mei - China en Japan bereike eine wapesjtilsjtand.
- 26 mei - In Nederlandj treujt |t 'crisiskabinèt' Colijn II aan.
- 27 mei - In Chicago wirt de waereldtentoansjtèlling geäöpend.
- 29 mei - Biej verkezinge veur de Volkstag in Danzig behaole de nationaalsocialiste ein absolute meërderheid van 38 van de 72 zetels.
- 31 mei - In de Verenigde Sjtate regelt ein wèt 't verlaote van de Gouwe Sjtandaard. Pepiere dollars zint noe wèttig betaalmiddel.
- 31 mei - Japan en China teikene ein waopesjtilsjtandsverdraag. 't Gebeed van de Chinese moer pès aan Peking wirt gedemilitariseerd.
- 4 juni - De aafsjaffing van de gouwe sjtandaard in de Verenigde Sjtate wirt officieel.
- 6 juni - Alle Franse lóchvaartmaatsjappieje zullen tot ein maatsjappiej gefuseerd waere (zuug Air France).
- 7 juni - 't Veermogendhejepact tösje Duutsjlandj, 't Verenigd Keuninkriek, Frankriek en Italië wirt óngerteikend. Hiejin belaove zie euver alle relevante kwesties mèt ein euverlègk te zulle plege. Mussolini sjtèlt dat hiejmit de sjpanninge tösje Italië en Frankriek veurbiej zint.
- 12 juni - In Nederlandj wirt ein nuuj departemènt gecreëerd - 't Departemènt van Sociale Zake. Jan Rudolph Slotemaker de Bruïne wirt tot minister beneump.
- 23 juni - In Duutsjlandj wirt de SPD verboaje. Al häör leje in raoje en parlemènte verleze hun functie. Alle sociaaldemocratische blajer waere verboaje.
- 23 juni - Alle Duutsje vabbunj (behauve |t ónger de NSDAP sjtaonde Arbeitsfront) waere verboaje.
- 25 juni - De Duutsje regering besjloet tot de aanlègk van ein oetgebreid netwerk van autowaeg.
- 11 juli – Veur de bestriejing van de economische crisis sjtich president Roosevelt ein "superkabinèt" mèt naeve de kabinètsleje ouch vertaengewoordigers van ónger meë landjboew en indusjtrie. Dees zulle zich ónger meë bezighawwe mèt wirkversjaffing en reorganisatie van de indusjtrie.
- 27 juli - In Duutsjlandj wirt ein wèt aangenómme die de eventueel gedwónge sjterilisatie van persone mèt ein erge ziekte meugelik maak.
- 4 augustus - Mahatma Gandhi wirt in vriejheid gesjtèld, mèr vriejwaal metein weer gearresjteerd ómdat hae neet voldeid aan de veurwaarde óm in Poona te blieve en geine politiek te bedrieve, en pès 12 maondj gevangenissjtraof veroardeild.
- 4 augustus - De veurmalige rieksdaagveurzitter Paul Löbe wirt nao 't concentratiekamp in Breslau geveurd.
- 16 augustus - Gandhi geit in hóngersjtaking ómdat häöm verlof óm mèt ziene versjlaaggaever te euverlègke is geweigerd.
- 23 augustus - Gandhi krit de res van zien sjtraof kwietgesjójje en wirt in vriejheid gesjtèld.
- 25 augustus - Fitserenner Jan van Hout riejt op de baan van Remunj ein nuuj waereldoerrecord.
- 10 september - Biej óngelökke in de Grand Prix van Monza vènje drie coureurs (Giuseppe Campari, Baconin Borzacchini en Stanislas Czaykowski) de doad.
- 20 september - De Internationale Commissie van Juriste in Londe maak häör conclusies euver de Rieksdaagbrandj bekènd:
- Marinus van der Lubbe is neet mèt de communistische partiej verbónje
- De euverige aangeklaagde zint waarsjienlik ónsjöldig
- Marinus van der Lubbe mót hulp höbbe gehad
- Betrokkeheid van de nationaalsocialiste liek waarsjienlik
- 21 september - 't Proces taenge de verdachte van de Rieksdaagbrandj (Marinus van der Lubbe, Ernst Torgler, Georgi Dimitrov, Blagoi Popov en Vasil Tanev) begint.
- 29 september - Marinus van der Lubbe bekènt sjöld veur de Rieksdaagbrandj. Hae hilt vol dit allein gedaon te höbbe.
- 3 oktober - Ein menigte plunjert en verrinneweert Hotel National in Havana. President Ramón Grau San Martin is ónvènjbaar. De menigte reup Fulgencio Batista tot heërsjer van Cuba oet.
- 13 oktober - 't Verenigd Keuninkriek, Frankriek en de Verenigde Sjtate verklaore dat oetbreijing van de Duutsje bewaopening óntoelaotbaar is.
- 14 oktober - Duutsjlandj, óntevraeje euver zien ónmeugelikheid de gewunsjte 'bewaopeningsgeliekheid' te kriege, sjtap oet de Volkebóndj en de Óntwaopeningsconferentie.
- 18 oktober - De Amerikaanse vakbunj besjloete tot eine boycot van Duutsje gojere oet protest taenge de aafwezigheid van vakbóndjsvriejheid en de Jodevervolginge.
op 8 december 1933 heilig verklaord.
- 7 november - Mèt de aanvaarding door Pennsylvania, Ohio en Utah is de vereisde 75% meërderheid van sjtate veur beëindiging van de Dreuëglègking bereik.
- 12 november - Biej Rieksdaagverkezinge in Duutsjlandj zaet 93.5% van de bevolking 'jao' op de vraog of me 't regeringsbeleid goodkeurt, 4.7% sjtömp nae. De NSDAP (de ènnige toegelaote lies) krit 92.2% van de sjtömme; de euverige sjtömme waere es óngeldjig besjouwd.
- 22 november - 't Amerikaanse Olympisch Comité verklaort neet aan de Olympische Sjpele van 1936 deil te zulle numme es de beperkinge taenge de Jode neet waere opgeheve veur de deilnummesj aan de sjpele.
- 1 december - Rudolf Hess en Ernst Röhm waere es rieksminister zónger portefeuille aan de Duutsje regering toegevoog.
- 5 december - Utah nump es 36e van de 48 sjtate 't 21e amendemènt aan. Hiejmit wirt de Dreuëglègking in de Verenigde Sjtate officieel beëindigd.
- 8 december - Bernadette Soubirous wirt heilig verklaord.
- 14 december - De Osservatore Romano kört in ein artikel de Duutsje sjterilisatiewèt in fel bewoordinge aaf.
- 15 december - De Oberreichsanwalt maak de eise in 't Rieksdaagbrandjproces bekènd - doadsjtraof veur Marinus van der Lubbe en Ernst Torgler, vriejsjpraak waeges gebrek aan bewies veur Georgi Dimitrov, Vasil Tanev en Blagoi Popov.
- 16 december - De Èlfstejetoch wirt gewónne door Abe de Vries en Sipke Castelein.
- 18 december-22 december - De Pelikaan vlug in eine recordtied van 4 daag, 4 oer, 40 minute van Amsterdam nao Batavia.
- 23 december - De rechbank in Leipzig veroardeilt Marinus van der Lubbe tot de doadsjtraof veur de Rieksdaagbrandj, mèr sjpruk de euverige verdachte vriej.
- 28 december - Nederlandj bepleit biej Duutsjlandj de ómzètting van de doadsjtraof veur Marinus van der Lubbe in eine leëgere sjtraof, ómdat wiej 't misdrief gepleeg woort, hiejop nog neet de doadsjtraof sjtóng.
- 29 december - Amerikane mótte al 't goud dat in hun bezit is, biej de sjtaat inlevere. Ze zulle taenge de officiële koers ($20.67 per ounce) sjadeloos gesjtèld waere.
- 30 december - In Nederlandj wirt 't lidmaatsjap van ónger meë de NSB en Perhimpoenan Indonesia veur alle ambtenaere verbaoje.
Nobelprieze
bewirk- Natuurkunde: Erwin Schrödinger en Paul Dirac "um de oontdèkking vaan nui, productief vörm vaan atoomtheorie."
- Sjemie: neet touwgekind
- Geneeskunde: Thomas Hunt Morgan "um zien oontdèkkinge umtrint de rol vaan 't chromosoom in èrfelekheid."
- Literatuur: Ivan Boenin "um 't strik kunsteneersjap boemèt heer de klassieke Russische prozatraditie heet voortgezat."
- Vrei: Thomas Angell "um 't sjrieve vaan The great illusion en es veurstander vaan de Volkerboond zoewie 'nen invloodrieke publicis en vreidesveurleechter" (pas e jaor later oetgereik).
Gebore
bewirk
gebaore op 13 fibberwarie 1933
- 11 jannewarie - Adèle Bloemendaal, Nederlandse cabaretière, actrice en zangeres (gestorve 2017)
- 17 jannewarie - Dalida, Franse zangeres en actrice (gesjtorve 1987)
- 18 jannewarie - Ray Dolby, Amerikaanse ingenieur en oetvènjer (gestorve 2013)
- 25 jannewarie - Corazon Aquino, Filipijnse president (gesjtorve 2009)
- 6 fibberwarie - Jon Bluming, Nederlandse vechsjporter
- 8 fibberwarie - Elly Ameling, Nederlandse sopraan
- 13 fibberwarie - Kim Novak, Amerikaanse actrice
- 18 fibberwarie - Yoko Ono, Japanse kunstenares en wedevrouw van Beatles-muzikant John Lennon
- 18 fibberwarie - Bobby Robson, Britse voetballer en voetbaltrainer (gesjtorve 2009)
- 21 fibberwarie - Nina Simone, Amerikaanse zangeres (gesjtorve 2003)
- 24 fibberwarie - David Newman, Amerikaanse tenorsaxofonist (gesjtorve 2009)
- 14 miert - Quincy Jones, Amerikaanse meziekproducer
- 16 miert - Dick Passchier, Nederlandse presentator
- 21 miert - Fons van Wissen, Nederlandse voetballer
- 4 april - Frits Bolkestein, Nederlandse politicus
- 9 april - Jean-Paul Belmondo, Franse acteur
- 12 april - Montserrat Caballé, Spaanse operazangeres (gestorve 2018)
- 19 april - Jayne Mansfield, Amerikaanse actrice (gesjtorve 1967)
- 26 april - Carol Burnett, Amerikaanse actrice
- 29 april - Mark Eyskens, Belzje econoom en politicus
- 29 april - Rod McKuen, Amerikaanse zanger (gestorve 2015)
- 30 april - Willie Nelson, Amerikaanse muzikant, zenger en leedjessjriever
- 3 mei - James Brown, Amerikaanse zanger (gesjtorve 2006)
- 17 mei - Thérèse Steinmetz, Nederlandse zangeres, actrice en kunssjilderes
- 21 mei - Toivo Salonen, Finse langebaanschaatser
- 22 mei - Abolhassan Bani Sadr, veurmaolege Iraanse president
- 23 mei - Gerrit Braks, Nederlandse politicus (CDA) (gestorve 2017)
- 23 mei - Joan Collins, Britse actrice
- 25 mei - Daan de Groot, Nederlandse fitserenner (gesjtorve 1982)
- 26 mei - Rudi Falkenhagen, Nederlandse acteur (gesjtorve 2005)
- 30 mei - Sylvia de Leur, Nederlandse actrice en cabaretière (gesjtorve 2006)
- 4 juni - Godfried Danneels, Belzje kardinaal (gesjtorve 2019)
- 8 juni - Jan Kruis, Nederlandse sjtripteikenaer (gesjtorve 2017)
- 11 juni - Gene Wilder, Amerikaanse acteur (gesjtorve 2016)
- 12 juni - Ivar Nilsson, Zjweedse langebaansjaatser
- 22 juni - Gerrit Brokx, Nederlandse CDA-politicus (gesjtorve 2002)
- 7 juli - Toon Brusselers, Nederlandse voetballer (gesjtorve 2005)
- 12 juli - Anneke Goudsmit, Nederlandse politica
- 18 juli - Aad Nuis, Nederlandse politicoloog, lètterkundige, literatuurcriticus, besjtuurder, journalist, columnist, essayist, publicist, dichter en politicus (gesjtorve 2007)
- 26 juli - Edmund Phelps, Amerikaanse econoom, winnaer van de Nobelpries veur economie in 2006
- 30 juli - Gerda Kraan, Nederlandse atlete
- 31 juli - Cees Nooteboom, Nederlandse dichter en sjriever
- 3 augustus - Hugo Walker, Nederlandse sjportversjlaaggaever
- 4 augustus - Rudi van Dantzig, Nederlandse choreograaf
- 6 augustus - Frans van Dusschoten, Nederlandse conferencier, imitator en sjtömarties (gesjtorve 2005)
- 9 augustus - André van der Louw, Nederlandse politicus en -besjtuurder (gesjtorve 2005)
- 18 augustus - Roman Polanski, Pools-Amerikaanse filmregisseur
- 19 augustus - Gerard de Vries, Nederlandse zenger en diskjockey
- 27 augustus - Joke Smit, Nederlandse feministe en publiciste (gesjtorve 1981)
- 29 augustus - Ramses Shaffy, Nederlandse zenger en acteur (gesjtorve 2009)
- 1 september - Conway Twitty, Amerikaanse zenger (gesjtorve 1993)
- 10 september - Karl Lagerfeld, Duutsje modeóntwerper (gesjtorve 2019)
- 21 oktober - Francisco "Paco" Gento, Sjpaanse voetballer
- 28 oktober - Garrincha, Braziliaanse voetballer (gesjtorve 1983)
- 3 november - John Barry, Britse componis (gestorve 2011)
- 4 november - Charles K. Kao, Hong Kongse natuurkundege, Nobelpries in de Natuurkunde 2009 (gestorve 2018)
- 12 november - Peter Post, Nederlandse fitserenner en ploogleijer
- 19 november - Larry King, Amerikaanse tv-presentator biej CNN
- 23 november - Ferry Hoogendijk, Nederlandse journalist en politicus (LPF)
- 29 november - John Mayall, Britse muzikant, vader van de Britse blues
- 4 december - Horst Buchholz, Duutsje acteur (gesjtorve 2003)
- 11 december - Ernst van Altena, Nederlandse dichter, sjriever en vertaler (gesjtorve 1999)
- 18 december - Lonnie Brooks, Amerikaanse bluesgitarist
- 23 december - Akihito, keizer van Japan
- 20 december - Rik Van Looy, Belzje fitserenner
- 29 december - Milly Scott, Nederlandse zangeres en actrice
Gesjtorve
bewirk
Britse sjriever, gesjtorve 31 jannewarie 1933
- 31 jannewarie - John Galsworthy (65), Britse sjriever
- 2 fibberwarie - Gustav Lilienthal (84), Duutsje lóchtvaartpionier
- 20 miert - Giuseppe Zangara (32), dader aansjlaag op Roosevelt
- 20 april - Boris Rosing (64), Russische natuurkundige en televisiepionier
- 29 april - Cornelis van Vollenhoven (58), Nederlandse rechsgeleërde
- 10 mei - Mina Buderman-van Dijk (82), Nederlandse operettezangeres
- 25 juli - Max von Schilling (65), Duutsje componist
- 30 juli - Willem Storm van Leeuwen (50), Nederlandse genaeskundige
- 31 augustus - Henri Borel (63), Nederlandse journalist en sjriever
- 8 september - Faisal I (50), keuning van Irak (1920-1933)
- 8 november - Nadir Shah (53), keuning van Afghanistan (1929-1933) (maord)
- 7 december - Jan Brandts Buys (65), Nederlandse-Oasteriekse componist
- 21 december - Knud Rasmussen (54), Greunlandjse-Deense poolreiziger
