Oeganda

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Oeganda
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels, Swahili
Huidsjtad	Kampala
Sjtaotsvörm	Republiek
Sjtaotshoof	Yoweri Museveni
premier	Robinah Nabbanja
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	236.040 km² 15,39%
Inwoeners – Deechde:	34.634.650 (2014) 143,7/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Oegandese sjèlling (UGX)
Tiedzaone	UTC +3
Nationale fiesdaag	9 oktober
Vouksleed	O Uganda, Land of Beauty
Web | Code | Tel.	.ug | UGA | +256

Oeganda (ouch wel Uganda gesjreve; officieel (Ingels) Republic of Uganda, (Swahili) Jamhuri ya Uganda) is 'ne binnestaot in Oos-Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Zuid-Soedan, Kenia, Tanzania, Rwanda en Kongo-Kinshasa. Hoofstad is Kampala. Oeganda ligk op de breuklijn vaan Nilotisch en Bantoe-taol- en cultuurgebeed.

Bestuurleke indeiling

Administratief regio's (kleurgróppe) en distrikte (nómmers) vaan Oeganda. De veer regio's zien Noord (geel), Oos (mauf), Midde (roed) en Wes (greun). 't Midde vèlt same mèt 't Keuninkriek Buganda.

Oeganda is verdeild in (per 2010) 111 distrikte, die in 4 regio's zien gegróppeerd. Distrikte zien wijer verdeild in subdistrikte, graofsjappe (counties), oondergraofsjappe (subcounties), dörpsgebeie (parishes) en dörper/naobersjappe (villages). De hoofstad vèlt boete de distriksindeiling.

Los daovaan zien zes traditioneel keuninkrieke bewoerd gebleve, die veural cultureel otonomie höbbe. Dees rieke höbbe hun eige keuninge gehawwe. De rieke zien: Toro, Ankole, Busoga, Bunyoro, Buganda en Rwenzururu.

Fysische geografie

Oeganda, e relatief klei land, ligk op d'n eveneer, gooddeils tösse 4 graod noorderbreide en 2 graod zuierbreide. 't Maak deil oet vaan 't Afrikaans Hoegland, wat nao 't noorde touw laankzaam aoflöp nao 't Soedanees Liegland. 't Land is waterriek, mèt e vochteg klimaot. Door 't land heer stroume de Victorianijl en d'n Albertnijl, die in 't noorde samekoume in de Witte Nijl. In 't binneland ligk 't Kyogameer, e deil vaan de Victorianijl, wat umgeve is door e wied moerasland. Dit oontouwgenkelek gebeed deit sinds iewe deens es culturele grens tösse Nijlvolker en Bantoe, zuug oonder. Ouch in de loup vaan de Victorianijl ligk 't Victoriameer, eint vaan de groetste mere op de wereld, wat Oeganda deilt mèt Kenia en Tanzania. Aander mere zien 't Edwardmeer en 't Albertmeer, in de loup vaan d'n Albertnijl en op de grens mèt Kongo-Kinshasa. In 't noordooste is 't minder naat; dao koume nog wel ins probleme mèt druugde veur.

Oet de door 't tropisch klimaot gevörmde natuur vaan Oeganda zien 364 soorte zoogdiere en 1062 soorte veugel bekind.

Cultuur en demografie

Etnische gróppe

Wie bove gezag löp midde door Oeganda 'n cultuurgrens tösse Nilo-Saharaanse volker in 't noorde en Bantoevolker in 't zuie. Veural de noordelinge zien oonderein ouch weer sterk versjèllend; op taolkundege grun kin me minstes veerteg etnische gróppe oondersjeie. Groetste bevolkingsgróp zien de Ganda, boe-aon 't land ziene naom daank. De bewoge historie vaan 't land moot veur e belaankriek deil weure gezeen in 't leech vaan 'n oppositie en animositeit tösse 't noorde en 't zuie. E deil vaan de bevolking is vaan Indische aofkóms.

Taole

Taole in Oeganda. Alle ingeteikende taole stoon in de hoofteks behandeld.

De Nilo-Saharaanse taole, die me in 't noorde vaan 't land huurt, zien 'n oonderling enorm diverse (en neet oonumstreje) taolfamilie, boevaan drei tek in Oeganda bekind zien. In 't groetste deil vaan 't noorde huurt me Nilotische taole. Daovaan zien 't Acholi, 't Lango en 't Teso de groetste (mèt mie es ein mieljoen sprekers roond 2004). Aander taole in die gróp zien Kakwa, Ndo, Lendo en Alur (in 't noordweste), Kumam (in 't Kyogamoeras), Karamojong, Pokot en Elgon (in 't noordweste) en Adhola, wat same mèt bepaolde Teso-dialekte in e zuidwestelek gebeed weurt gesproke. In 't noordweste - op e paar klein gebeedsjes nao, boe me klein Nilotische taole huurt - sprik me Centraol-Soedanese taole. Dees taole - Lugbara, Aringa en Ma'di - höbbe allemaol sprekersaontalle in de orde vaan hoonderddoezende. In 't uterste (noord)weste spreke relikpopulaties nog Kuliaktaole. Allein 't Ik (Icetot) liek nog levesvatbaar; 't Soo (Tepes) is bekans oetgestorve, 't Nyang'i is dat woersjijnelek al gans.

De Bantoetaole in 't zuie zien homogeender. Zij zien mer ein gróp vaan de groeter familie vaan Niger-Congotaole. Um te beginne is de lingua franca vaan 't noorde - en sinds 2005 co-officieel taol vaan Oeganda - ouch 'n Bantoetaol: 't Swahili. (In Oeganda heet dit evels koelek mojertaolsprekers.) De dominante taol in 't zuie is 't Ganda, ouch wel Luganda, wat bij de volkstèlling in 2002 al mie es 4 mieljoen sprekers had. Dao-op volge 't ing verwant Soga en 't Nyankore (>2.000.000 sprekers), dao weer op 't Chiga en 't Masaaba (>1.000.000 sprekers). Ouch 't Nyoro, 't Konjo, 't Tooro, 't Bwere en 't Rwanda (Kinyarwanda) weure vrij väöl gesproke (>400.000 sprekers). Kleinder Bantoetaole zien 't Amba en 't Talinga-Bwisi (tege de oosgrens) en 't Luhya (in 't Saamia-dialek, in 't zuidooste); 't Singa, gesproke op Rusinga, is oetgestorve. Alle inheimse Bantoetaole valle in zone J, boete Amba, wat bij zone D huurt. Swahili huurt bij zone G.

Indogermaanse taole gesproke in Oeganda zien 't Ingels (de taol vaan d'n awwe kolonisator, officieel neve 't Swahili) en 't Hindi.

Religie

't Christendom is de groetste religie in 't land, zoe'n 84% vaan de bevolking is christelek. Katholieke en anglicane numme 't groetste deil veur hun rekening. 12% is islamitisch, nog mer 1% (veural op 't platteland) steit te book es volger vaan traditioneel religies.

Gezoondheid

Wie gans zwart Afrika is ouch Oeganda hel geraak door de Aidspandemie vaan de jaore tachteg, meh 't land heet ziech dao beter vaan herstèld es aander len. Zoe is 't aontal besmette persoene in absolute ciefers stabiel gebleve en es percentaasj vaan de bevolking hendeg gedaold. De levesverwachting waor in 2005 50,2 jaor veur vrouwlui en 49,1 jaor veur manslui; de kindersterfde waor toen 79/1000.

Minserechte

Allewel tot de minserechte laank neet mie zoe sterk gesjonne weure es in d'n tied vaan Idi Amin, gief 't nog ummertouw zörg euver de situatie vaan bepaolde bevolkingsgróppe. In 't noorde is sinds jaore 'ne börgeroorlog aon de geng tösse 't regeringsleger en 't Verzètsleger vaan d'n Hier, en bei kaampe make ziech volges woernummers sjöldeg aon sjenninge, inclusief foltering. 't Verzètsleger maak daobij oetgebreid gebruuk vaan keendsoldaote.

Ouch de behandeling vaan homoseksuele maak lui oongerös. Homoseksualiteit is verboje in Oeganda, en op dit memint is 'n wèt in behandeling die dao in sommege gevalle d'n doedstraaf op zèt, en lui oet de umgeving verpliech euvertrejjinge aon te geve. Tabloitgezètte höbbe mie es eine kier privégegeves vaan homoseksuele gepresenteerd, soms zelfs mèt expliciete opreup tot geweld. Door religieus fanatisme en mannelek chauvinisme is homoseksualiteit in 't land e groet taboe oonder de bevolking.

Historie

Tot oongeveer 't begin vaan de jaortèlling leefde de Oegandeze es jegers-verzaomelere. Roond deen tied kaome de Bantoe, dinkelek vaanoet 't modern Kongo, 't zuie vaan 't land in. Hun cultuur vaan landbouw, iezersmederij en sociaol organisatie sloog euver nao de Nilotische bevolking. Dit bleef iewelaank de situatie in 't geïsoleerd oerbosgebeed. Aon 't ind vaan wat in Europa de middeliewe hèt zouw hei 't riek vaan Kitara höbbe gelege, wat zien hoofstad in Ankole (zuug bove) hej; aander bronne es moondeling euverlievering zien dao neet veur. De collaps vaan dat riek moot in de loup vaan de iewe höbbe geleid tot de kleinder Bantoerieke die de ierste oontdèkkingsreizegers aontroffe.

De ierste reizegers oet aander culture kaome in de negentienden iew binne. In de jaore 1830 kaome Arabische handelere (vaanaof de Afrikaanse ooskös), die e deil vaan de bevolking tot d'n islam bekierde. In de jaore 1860 kaome Europese oontdèkkingsreizegers, die de brón vaan de Nijl perbeerde te vinde, ind jaore 1870 volgde protestantse en katholieke missionaire. De oonderwerping vaan 't gebeed begós in 1888, wie de Britse euverheid e concessie veur 't gebeed oetgaof aon de Britse Oos-Afrikaanse Compagnie. Vaanaof 1894 woort 't land e Brits protectoraot, wat in 1914 ziene huiege vörm aonnaom.

Oeganda woort in 1962 oonaofhenkelek, dewijl 't deil bleef vaan 't Brits Gemeinebès. Ierste president woort keuning Edward Muteesa II vaan Buganda. Dat jaor woorte ouch parlenmintsverkezinge gehawwe, gewoone door 't Oegandees Volkscongrès (UPC), wat Milton Obote es premier nao veur zat. 't Kaom tot oonmin tösse Muteesa en Obote, boenao 't parlemint in 1966 in 'n paleisrevolutie de pos vaan president aofsjafde en Obote zoe feitelek de mechtegste maan vaan 't land maakde.

Obote woort in 1971 aofgezat door Idi Amin, dee de koumende ach jaor es 'nen echten dictator zouw regere. Zien regering kosde 'n gesjatde 300.000 lui 't leve. Door 't oetzètte vaan de Indiërs, die e groet deil vaan de economie in han hadde, raakde 't land hendeg verermp. In 1979 leep zien regering aof wie naoberland Tanzania Oeganda, mèt hölp vaan Oegandese bannelinge, binneveel en Obote weer aon de mach holpe. Dee bleef aon de mach tot 'ne coup in 1985, meh woort e jaor later zelf weer aofgezat door e guerillaleger oonder leiing vaan Yoweri Museveni, Museveni is nog ummertouw president, en is sindsdeen mèt regelmaotege verkezinge aon de mach gebleve. Dao is mie es eine kier kritiek gewees op de aard vaan die verkezinge en op de politieke vrijheid in 't land. 'n Echte dictatuur is 't evels neet; 't land weurt es e hybride rezjiem umsjreve, vergeliekbaar mèt Venezuela en Cambodja. Wel heet 't land mèt e doorloupend intern conflik in 't noorde te make, boe tege 't Verzètsleger vaan d'n Hier weurt gevochte.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel dees versie.