Tsjaad

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Tsjaad

Basisgegaevens

Officieel taal Frans, Arabisch

Sjtaotshoof Mahamat Idriss Déby (محمود بن إدريس ديبي إتنو)

premier Succès Masra (سوكسيه ماسرا)

[[{{{titelhoofregering1}}}]] {{{naomhoofregering1}}}

[[{{{titelhoofregering2}}}]] {{{naomhoofregering2}}}

[[{{{titelhoofregering3}}}]] {{{naomhoofregering3}}}

Religie {{{religie}}}

Opperflaakde
– % water 1.284.000 km²
1,9%

Inwoeners
– Deechde: 18.523.165 (2023)
14,4/km²

Biekómmende gegaeves

Munteinheid Midde-Afrikaanse CFA-frank (XAF)

Tiedzaone UTC 1

Nationale fiesdaag

11 augustus

Vouksleed

La Tchadienne

Web | Code | Tel. .td | TCD | +235

Tsjaad (ouch gesjreve Tchad; officieel (Frans) Republique du Tchad, (Arabisch) جمهورية تشاد, Ǧumhūriyyat Tšād) is 'ne binnestaot in Midde-Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Libië, Soedan, de Centraol-Afrikaanse Republiek, Kameroen, Nigeria (allein euver water) en Niger. Hoofstad en wiedoet groetste stad is Ndjamena. De bijnaom 't 'doed hart vaan Afrika' pareert mer veur e deil: de noordeleke hèlf vaan 't land, deil vaan de Sahara, is zeker hendeg druug, meh in 't zuie heers get wat mier op e savanneklimaot liekent. Tsjaad is etno-linguïstisch hiel divers, mèt versjèllende volker oet de Niger-Congogróp, de Nilo-Saharaanse gróp en de Afro-Aziatische gróp. Tsjaad is allewijl eint vaan de ermste, corrupste en mins efficiënt geregeerde len op de wereld.

Bestuurleke indeiling

Tsjaad is verdeild in 22 regio's, 61 departeminte, 200 sub-prefecture en 446 kantons. De regio's zien de volgende:

Dees indeiling is sinds februari 2008 vaan krach.

Fysische geografie

Satellietbeeld vaan Tsjaad in woer kleure. Dudelek vèlt te zien wie 't land nao 't zuie touw vröchbaarder weurt.

't Midde vaan Tsjaad weurt gevörmp door 't zoegeneump Tsjaadbassin, 'n oetgestrek liegland wat op zie liegste punt 't Tsjaadmeer (de naomgever vaan 't land) heet ligke. Boete dit meer is 't bassin gooddeils druug, in 't noorde zelfs extreem druug. Dat gelt ouch veur 't Ennediplateau, in 't noordooste en 't Tibestigebergde wat 't bassin aon de noordkant begrens, en boe d'n Emi Koussi, mèt 3414 meter d'n hoegste berg vaan Tsjaad en de ganse Sahara, in te vinde is. 't Zuie vaan 't bassin is ieder haafweuste (de Sahel). Dao weer zuielek vaan ligk e geaccidenteerd savanneland boe de revere Chari, Logone en hun zijtek door struime. 't Regeseizoen in de Sahel doort vaan juni tot september, dat vaan de savanne vaan aprèl tot oktober. Me tröf in 't land 134 soorte zoogdiere en 141 soorte veugel aon, bekans allemaol in 't zuie.

Cultuur en demografie

Tsjaad zien bevolking is um begriepeleke rejes inegaal verdeild: in 't noorde ligk de bevolkingsdiechheid um de 0,1 maan per km², in 't zuie ieder roond de 50. De hèlf vaan de bevolking woent in 't zuielek vijfde deil vaan 't land.

't Aontal etnische gróppe kump bove de 200 oet, wat 't land enorm divers maak in taol, religie, gebruke, sociaol organisatie, keuke en egaal welk aander cultuurelemint. Me kin oonder mie Arabiere, Hadjarai, Sara en Toubou oondersjeie.

Taole

De taolkundege situatie vaan Tsjaad is al eve complex. Ethnologue kint 't land 133 taole touw, boevaan 131 levende.^[1] 't Land kint twie officieel taole: 't Frans, de taol vaan d'n awwe kolonisator, en 't Arabisch, de cultuurtaol vaan d'n islamitische wereld en daomèt vaan groete gróppe in 't land.

Väöl taole in 't land hure bij de Afro-Aziatische taole. Dao-oonder vèlt 't Arabisch, wat neet allein in ziene standaardvörm officieel is, meh ouch in dialektische vörm (Tsjadisch Arabisch) en creoolvörm (Babadia-Arabisch, zelf gebaseerd op perceis Tsjadisch Arabisch) weurt gehuurd. 't Inheims Arabisch dialek deent es lingua franca in 't land. 'n Gans aander soort Afro-Aziatisch zien de Tsjadische taole, die (zij 't zeker neet exclusief) in dit land, in 't Bassin, weure gesproke. Ze zien mèt tientalle, dèks klein, taole;^[2] 't Masana en 't Musey zien twie vaan de groeter.

In zoewel noord es zuid^[3] weure versjèllende Nilo-Saharaanse taole gesproke. Dit is 'n diverse gróp boevaan de geldegheid neet gans vassteit. Bekind zien hei de Mabataole (boe-oonder 't Maba, in 't ooste vaan 't land), de Furtaole (wie 't Madang; dees taole weure in Tsjaad veural gesproke door vlöchtelinge oet Darfur, Soedan), de Saharaane taole (in 't noorde; 't Dazaga is 'n relatief groete), de Sara-Bagirmitaole (in 't zuie; veurbeelde zien 't Bagirmi, 't Sara en 't Ngambay), 't Shemya (ouch Sinyar; tege de grens mèt Soedan) en de Oos-Soedanese taole (tege de grens mèt Soedan, oonder mie 't Tama).

Minder sterk vertroje zien de Niger-Congotaole, aanders de groetste gróp vaan 't continent. 'n Groete Wes-Afrikaanse taol, 't Fulfulde, huurt me hei in twie dialekte, Adamawa^[4] en 't Bagirmi-Fulfulde.^[5] 'n Wijer groete taol is 't Mundang.^[6]

Tot slot kint me in Tsjaad nog ein klein taol die tot gein taolfamilie huurt ('n isolaot): 't Laal. Dit weurt door e paar hoonderd lui (nog 750 in 2000) in drei dörpkes gesproke.^[7]

Religie

Bij de census vaan 1993 bleek 54% vaan de bevolking moslim (oet versjèllende genoetsjappe), 20% katheliek, 14% protestants, 10% animistisch en e klei deil neet-religieus of aonhenger vaan aander religies. Zoewel d'n islam es 't christendóm in 't land weure bedreve mèt eleminte oet de traditioneel religies; dit is veural op 't land 't geval. De versjèllende religies kinne euver 't algemein zoonder probleme nevenein bestoon.

Historie

Zoe in 't zevende milennium veur Christus, wie 't klimaot in Noord-Afrika väöl nater waor es deveur of denao (Greune Sahara) en vestegde ziech versjèllende volker in de Sahara. Väöl vaan de intrèssante voondste oet deen tied vint me zjus in Tsjaad. In 't zuie zitte al zeker 2000 jaor sedentair, landbouwende rieke. 't Aajds bekinde waor dat vaan de Sao-cultuur. Dit veel roond 't jaor 600 veur 't Kanemriek. In de Kanemtied moot Tsjaad d'n islam höbbe euvergenome. Dit riek, en zien opvolgers (nao 1300 waor 't mèt Kanem wel aofgeloupe), controleerde versjèllende trans-Saharaanse handelsroutes.

De Franse kolonisatie begós tege 't ind vaan de negentienden iew. Inheimse veldhiere wie Rabih az-Zoebair verzatte ziech tege de Franse; 't territorium Tchad kós neet ieder weure oetgerope es tot az-Zoebair in 1900 waor umgebrach. Pas roond 1920 hadde de Franse 't gebeed gans oonder controle; toen woort 't geïncorporeerd in Frans Equatoriaol Afrika. 't Oonvröchbaar en oonbereikbaar land had gein hoeg prioriteit bij de kolonisator, op wee 't immens koloniaol riek 'ne groeten administratieven drök lag. Nao d'n Twiede Wereldoorlog veranderde de status vaan kolonie in euverzies gebeed; in 1960 woort 't land, wie zoeväöl Franse kolonies, oonaofhenkelek.

Ierste president woort François Tombalbaye. Al nao twie jaor begós zie beleid dictatoriaol te weure, wie heer aander politieke partije es de zijn verbooj. Dit leide tot verzèt en vaanaof 1965 tot 'ne börgeroorlog. Ouch 't aofzètte en vermaorde vaan Tombalbaye in 1975 leide neet tot 't ind vaan de chaos. Wie in 1979 rebelle de hoofstad introkke, oontstoont complete anarchie. In de jaore 1980 begós 't Libië vaan Moe'ammar Qaddhafi ziech mèt 't land te meuje, oonder aandere mèt de bedoeling de umstreje Aoezoestroek in han te kriege. Dao-op mingde ziech Fraankriek weer inger in de politiek vaan zien aw kolonie: Hissène Habré woort es president aongestèld. Heer wis de Tsjadiërs achter ziech te vereinege en kós mèt Franse militaire steun de Libiërs oetdrieve. Zie beleid waor evels repressief en corrup, wat ziene generaol Idriss Déby in 1990 tot 'ne staotsgreep brach. Déby legaliseerde oppositiepartije en brach ouch aander democratische hervörminge op gaank. Mèt de jaore evels woort ouch heer otoritairder en corrupter. 't Land lijt allewijl zwoer oonder versjèllende probleme. (Westerse) woernummers zien 't land es 't op eint nao mies otoritair op de wereld (nao Noord-Korea),^[8] 't op zes nao mins oontwikkelde (ermste) land vaan de wereld (nao Zimbabwe, Kongo-Kinshasa, Niger, Boeroendi, Mozambique en Guinee-Bissau),^[9] 't op zeve nao corrupste land op de wereld (nao Somalië, Birma, Afghanistan, Irak, Oezbekistan, Turkmenistan en Soedan; in 2005 stoont 't zelfs bovenaon)^[10]^[11] en d'n op eine nao mies mislökde staot (nao Somalië).^[12] Ouch mèt minserechte blieve probleme.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer op en:Wildlife of Chad en en:Languages of Chad.

Lenj in Afrika
Algerieë · Angola · Benin · Botswana · Burkina Faso · Burundi · Centraal-Afrikaanse Repebliek · Comore · Congo-Brazzaville · Congo-Kinshasa · Djibouti · Egypte · Equatoriaal Guinee · Eritrea · Ethiopië · Gabon · Gambia · Ghana · Guinee · Guinee-Bissau · Ivoorkös · Kaapverdië · Kameroen · Kenia · Lesotho · Liberia · Libië · Madagaskar · Malawi · Mali · Marokko · Mauritanië · Mauritius · Mozambique · Namibië · Niger · Nigeria · Oeganda · Rwanda · São Tomé en Príncipe · Senegal · Seychelle · Sierra Leone · (Noord-)Soedan · Somalië · Swazilandj · Tanzania · Togo · Tsjaad · Tunesië · Zambia · Zimbabwe · Zuud-Afrika · Zuud-Soedan
Betwis en neet-erkèndj: Somalilandj · Westelike Sahara
Aafhenkelike gebejer: Azore · Canarische eilenj · Ceuta · Madeira · Mayotte · Melilla · Réunion · Sint-Helena

[1] Ethnologue report for Chad

[2] Ethnologue - taolkaart vaan Zuidwes-Tsjaad

[3] Ethnologue - Taolkaart vaan Tsjaad

[4] Ethnologue report for language code: fub

[5] Ethnologue report for language code: fui

[6] Ethnologue report for language code: mua

[7] Ethnologue report for language code: gdm

[8] The Economist - Democracy Index 2010

[9] HDI-index 2010

[10] Transparency International - Corruption Perceptions Index 2010

[11] Transparency International - Corruption Perceptions Index 2005

[12] The Fund for Peace - The Failed States Index 2011

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]