Historie vaan Nederland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

---

Waope vaan de Nederlen

Veendel vaan de Nederlen

De Historie vaan Nederland ofwel Historie vaan 't Keuninkriek vaan de Nederlen is de gans historie vaan 't gebeed wat allewijl oonder 't Keuninkriek vaan de Nederlen vèlt of wat dao oets oonder heet gevalle. Dèks weure de volgende mominte in de historische oontwikkeling vaan Nederland gezeen es karakteristiek veur wie 't land Nederland d'r noe oetzuut: de opriechting vaan 't oonaofhaankelek Keuninkriek vaan de Nederlen in 1815, wat groetdeils de allewijl Benelux (ofwel de historische Lieg Len) behels, en de Belzje Rivvelutie vaan 1830, die rizzelteerde in 't Nederland vaan de min of mie allewijle vörm. Heimèt woorte Belsj-Limbörg en Nederlands-Limbörg twie apaarte provincie in twie apaarte len. Tot 1866 bleef Nederlands-Limbörg deil vaan Nederland en d'n Duitse Boond.

Definitie vaan Nederlandse historie

Veur de 19e iew gaof 't nog geine Nederlandsen einheidsstaot en tot deen tied hadde alle geweste, die al 'n tiedsje de polletiek, en nog väöl langer de semi geo-cultureel Nederlen vörmde, hunnen eige regeringsvörm. Ouch gaof 't regio's, wie Limbörg, die noets werkelek e Nederlands gewes höbbe gevörmp. De Nederlandse Historie kin nao väöl mie wieze es allein de allewijl term Nederland. Bis de oonaofhenkelekheid vaan 't Belsj, maakde 't deil oet vaan Nederland en daorum ouch deil oet vaan de Nederlandse historie. Daonao góng 't zienen eige weeg mer Nederlandse cultuur bleef 'n groete invlood höbbe op de historie vaan 't Belsj en visa versa.

Veurtot de term Nederland (of Nederlen) woort geïntroduceerd, woort gesproke vaan de Lieg Len; oongeveer de allewijl Benelux (same mèt Noord-Fraankriek). Dèks vörmde zie allein e geografisch gegeve, mer zie höbbe ouch 'ne polletieke en ikkenomische force gevörmp. Zie make daorum ouch deil oet vaan de Nederlandse historie. Väöl gebiede, wie Limbörg en Gelderland, woorte bis de staotsvörming vaan Nederland ieder gezeen wie Hoegduits es wie Nederduits. Aandersum gief 't gebiede in allewijl Duitsland die veur 't groetse deil vaan de historie mie verboonde waore mèt Nederduitse es mèt Hoegduitse cultuur. E klaor versjèl tösse de Nederlandse historie en de historie vaan Duitsland is daorum ouch al neet zoe gemekelek te teikene. Op groeter sjaol, späölt dat perbleem ziech aof in eder nationaol historiografie binne de Historie vaan Europa, zoe ouch de gigantisch antieken invlood vaanoet de Historie vaan Griekeland en Historie vaan Cyprus op praktisch eder Europees land. Zoe waor 't gaans gebeed wat noe "Nederlands" is, veur e groet deil vaan de Napoleontische tied deil oetmakend vaan Fraankriek. Daodoor loupe de historie vaan Fraankriek en de Nederlandse historie ouch flink doorein. Die discussie zal 't ummertouw geve in nationaal historiografie; en weurt ouch zeker neet oontkind (mèt oetzundering vaan nationalistische). Neettemin perbeert me zoe coherent en realistisch meugelek e realistisch beeld te sjetse euver 't historisch oontstoon vaan 't fenomeen Nederland, zoe ouch in dit artikel.

Prehistorie

Nederland roontelum 5.500 v.Chr.

Euver de Nederlandse prehistorie bestoon per definitie gein gesjreve brónne (dat is jummers wat 'n prehistorie is); alle kinnes is opgedoon oet opgraovinge. Pas wienie 'n deil vaan Nederland, Limbörg es ierste, deil oetmaak vaan 't Roemeins Riek koume de ierste gesjreve brónne besjikbaar.

Paleolithicum

't Gebeed vaan 't allewijl Nederland is al tiendoezende jaore laank bewoend door de mins op de druug kösstroke en de hoeg zandgroonde. Dees periood, bis de lèsten iestied (roond 10.000 v.Chr), weurt d'n awwe steintied of 't paleolithicum geneump. De ajdste in Nederland trökgevoonde spore zien Neanderthaler-spore in grindlaoge bij Mestreech en zien 250.000 bis 350.000 jaor aajd. De veurlèsten iestied maak leve in dit gebeed oonmeugelek. De ierste modern lui, homo sapiens, zien jaogers tijdes en nao de lèsten iestied die hei achter hun prooie aontrèkke en de ierste 'vaste' bewoeners vörme. Vaan hun aonwezegheid getuige nog vuurstein, dissels en pijlspitse.

Mesolithicum

Nao d'n iestied, in de middelsteintied (mesolithicum), is 't gebeed bewoend door versjèllende stamme, zoewie bliek oet e jachkamp wat gevoonde is bij 't Fries Bergumermeer (bij 't allewijl dörp Bergum, Tietjerksteradeel) (roontelum 8.000 v.Chr.). 't Gaans ooste vaan Nederland is in de wermeren tied nao d'n iestied hendeg good gebeed veur jaogers. Ten weste vaan de allewijl provincies Noord-Braobant, Gelderland, Euveriessel en Drenthe is Nederland eine groete moerasdelta doorsnoje door 'ne knab beke, meerkes en veengebiede. 't Iesselmeer besteit nog neet en is e reusechteg veenmoeras. Heiin wiemelt 't vaan de waterveugel en vès die 'n gooj veujselbrón veur jaogers en verzameleers is. D'n iersten Europese kano vaan de historie kump oet dizzen tied, roond 7.900 v.Chr., bij 't allewijl dörp Pesse in de Drents gemeinte Hoogeveen: de kano vaan Pesse.

De versjèllende Neolithische culture in Europa, gebasseerd op archeologische vonste

Neolithicum

't Neolithicum, of Nuie Steintied, in Nederland en Belsj beggint umtrint 5300 v.Chr. op de vröchbaar groond vaan Zuid-Limbörg. Allewijl zuut me 't es minder woersjijnlek tot de neolithische boere vaan urgers aanders nao Nederland en Belsj zien geïmmigreerd. Woersjijnleker is, tot dees lui hei al hojje en de köns vaan laandbouw, vieteelt en pötbakke höbbe aofgekeke vaan naoberse culture. In groet lijne gief 't twie herkènbaar tradities: 'n oosteleke die trökgeit op de Middel-Europees bandkeramiek_NeLi of Omalien_BeLi (verwiezend nao 't eerdwèrk vaan dees stamme, ouch aonwezeg in de Limbörge), en 'n zuieleke die trökgeit op de Cardiaal-impressocultuur (veural in Zuid-Belsj, aofkomsteg vaan de Mediterraone).

't Vreug Neolithicum

't Neolithicum in Nederland begint mèt de ierste laandbouwers vaan de Linair Bandkeramiek (ca. 5300 - 4400 v.Chr.). 't Gief graafvoondste en spore vaan boerehäöf op 't lössplateau in Zuid-Limbörg. Zie kinne evels nog geine ploog. De jach is hun hoofproducent veur vleis. De Swifterbantcultuur (5300-3400 v.Chr.) aon de Euveriesselse Vech (e revierke die allewijl vaanoet 't Rienlands dörpke Darfeld, bij Rosendahl, oetmojlt in Zwolle) is 'n subneolithische cultuur gerelateerd aon de Ertebøllecultuur in Denemark. Umtrint 4800-4500 v.Chr. gief 't 'n euvergaank vaan jegerverzemeleers nao veeteelt. Vaanaof 4300 v.Chr. gief 't 'n euvergaank nao laandbouw. Dees euvergaank vaan nomadisch jage en verzamele nao sedentair landbouw en vieteelt weurt ouch wel de Neolithische rivvelutie geneump. Zie kump rilletief laat aon geng in wat nog langen tied neet mie is es get wat me sporadisch trök vind in de allewijl Bènelux. Stei, zoewie die ziech in 't centrum vaan de Mediterrane laankzaom beginne te vörme, zien daan ouch nog wiet eweg in 't Nederland neolithicum. Umtrint 4500 v.Chr. verdwijnt, door duuster reijes, de landbouwcultuur in 't zuie vaan 't allewijl Nederland tiejelek. Umtrint 4300 v.Chr. gief 't allein nog spore vaan jagers en landbouwers. Pas in 4250 v.Chr. gief 't weer civilisering in Limbörg.

't Middel Neolithicum

"Het Mannetje van Willemstad", 't Menneke vaan Willemstad, umtrint 4450 v. Chr.

De Michelsbergcultuur (vaanaof umtrint 4250 v.Chr.) in Belsj en Zuid-Limbörg kump veurt oet de Bandkeramische cultuur. Me begint plante en bieste te domesticere, zoewie hun, sjäöp, geite, keuj en verkes. De zuieleke culture kinne ziech neet oetbreiie nao de res vaan de lieg len umtot ze nog gein ploog kinne um de zwoere kleigroonde mèt te bewèrke. Wel is 't nog neet door boere gecultiveerde noordelek deil vaan de lieg len (dat wil zèke, al vaan Nederland bove Remunj) nog langen tied e gans good gebeed veur jagers en verzemeleers. De trechterbekercultuur (vaanaof umt. 4250 v.Chr.) in Drenthe is bekind door 't bouwe vaan de hunebèdde. In contra bis de bovegeneumde, is de Seine-Oise-Marnecultuur (umt. 3500 - 2500 v.Chr.) vaan zuielek oerspronk. Zie bouwt ouch hunebèdde. Bekind is de graafkelder vaan Stein. De Vlaardingecultuur (umt. 3500 v.Chr. - 2500 v.Chr) is 'n aofgeleie vaan de Seine-Oise-Marnecultuur. In Wes-Nederland zien daovaan reste gevoonde. 't Kösgebeed is ein groet moeraasdelta doorsneje door talloeze beekskes, meerkes en veengebeeje.

't Laot Neolithicum

De touwbekercultuur kump vaanoet Scandinavië. Op force vaan de koerganhypothese is dees oontstande vaan de door 't oet 't ooste binnedringe vaan de Indo-Europese kogelamforacultuur (in 't allewijl noorde vaan Duitsland en Pole) vaan de Aajd-Europese, Middel Neolithische Trechterbekercultuur. Dees theorie weurt bevesteg door genetisch oonderzeuk wat stèlt tot 't roontelum 2400 v.Chr. 'n significante migratie gief vaan de Euraziatische steppes nao Centraol-Europa. De klokbekercultuur (umt. 2700 - 2100 v. Chr.) oontstoond oet de klokbekerultuur. Meugelek heet dees cultuur 't wiel geïntroduceerd, boedoor de handel euver land touwnump. Veur 't iers gief 't puch metaalbewèrking, zoewie aongetoond door stein aambeelde en koper tongdölkskes die op de Veluwe bij Lunteren (noe gemeinte Ede, in Gelderland) zien gevoonde, boemèt de euvergaank vaan de steintied en nao de kopertied in de Bènelux begint. Umtrint 2000 c. Chr. geit de klokbekercultuur euver in de wikkeldraodbekercultuur en begint de broonstied.

Broonstied

'nen Typische Zuid-Nederlandsen iezertiedpot make in 'n typisch Zuid-Nederlands broonstiedtunica

De broonstied in de Bènelux, de westeleke gebeje vaan Nedersakse, Wesfale en de Nord kin weure oonderverdeild in 'ne vreuge broonstied (2000-1800 v.Chr.), mèt de dominerende wikkeldraodbekercultuur, 'ne middele broonstied (1800-1100 v.Chr.), mèt de Hilversumcultuur, en 'ne late broonstied (1100-800 v.Chr.), gedomineerde door de urneveldecultuur. In sommege streke in Centraol-Europa gief 't nog tösse de Stein- en Iezertied 'ne Kopertied. Allewel 't ouch in Nederland koper gief oet dee zoegenaomden euvergengstied is 't verrèks raar en weurt d'r daorum wat betröf de Nederlandse historie metein gesproke vaan 'ne broonstied nao de steintied. Broons is evels ouch sjaars in de lieg len. De groondstoffe veur broons en koer komme naomelek gaaroet neet veur in Nederland. Al 't broons mót dus geïmporteerd weure in de Nederlandse broonstied. Väöl gesjikde ruilmiddele zien neet aonwezeg. Meugelek gebruuk me barnstein en zaajt es ruilmiddel. Dees weure daan geruild tege door minse gemaakde prodökte vaan broons of tege broonsstump. Op zeker niveau kin me stèlle dat Nederland dus al in dees periood op essentieel gebeje 'n marchanderende regio is. Vaan opgebruukte veurwerpe weure lokaal weer nui veurwerpe gegote. Doordat 't broons zoe sjaar is, zien de vuurstein noets gans verdronge. Ouch wie 't al iezer gief, blieve veurstein nog langen tied in gebruuk. Vreemp genóg zien hei evels gein aonwiezinge veur gevoonde in Zuid-Nederland.

De Wikkeldraodbekercultuur

Hunebèdde in Drouwen, Drente

De wikkeldraodbekercultuur of wikkeldraodcultuur (WKD) kump veur in Nederland (exclusief Limbörg en deile vaan de res vaan Zuid-Nederland) en Wesfale. De cultuur is verneump nao de wikkeldraodbeker en wikkeldraodpöt. Umtot de periood e rizzeltaot is vaan de klokbekercultuur en klokbekers en wikkeldraodbekers reigelmaoteg op dezelfde plaotse weure gevoonde, kin de wikkeldraodbekercultuur ouch wel es lèste faas vaan de klokbekercultuur, en daomèt de kopertied, weure besjoid. In tegestèlling bis de oos-wes geriechte graffe vaan de klokbekercultuur weure de liechaome vaan de gehiemelde noe noord-zuid begrave. Meugelek heet me hei te make mèt e nui bevolkeringselemint wat in sommige opziechte zoewie de op veeteelt gebaseerde ikkenomie geliekenisse vertoent mèt de awwere standvootbekercultuur. In wikkeldraodpöt weure minimaal eleminte vaan broons gebruuk. Umtot de groondstoffe veur de bronsindustrie nog neet zien ingeveurd in Nederland en Wesfale en Nederland boete de belaangrieke handelroutes lègk, is 't 'n achtergebleve gebeed. Toch gief 't mèt naome in Noord-Nederland 'n besjeije broonsindustrie. Zie vertoent Ierse invlode. Umtrint 1600 v.Chr. oonsteit in Noordwes-Nedersakse 'n groeter broonsindustrie, die contacte mèt Boheme sjijnt te höbbe. 't Graaf vaan de stamhoof vaan Drouwen (noe gemeinte Borger-Odoorn te Drente) bevat oonder aandere e broons zweerd en sjeermets vaan 't Noordwes-Nedersaksisch typ. Vaanaof 1800 v.Chr. oontsteit de Hilversumcultuur in Zuid-Holland, Noord-Braobant, deile vaan Utrech, Euveriesel en Gelderland, Ziews-Vlaondere, 't Noord-Limbörg aon de weskant vaan de Maos, Wes-Mestreech (es innegste aandere plaots vaan Nederlands Limbörg), Vlaondere, 't Wesnoorde vaan Wallonië en 't groetse gedeilte vaan Nord en Pas-de-Calais. Zie heet väöl gemein mèt de cultuur vaan 't Oos-Fraankriek en 't weste vaan Rienland-Palts roontelum d'n Elzas, mer ouch mèt die vaan Zuid-Ingeland. Umtrint deezelfden tied oontsteit 'n aander cultuur in 't ooste vaan Drente, Euveriesel en Friesland, e groet deil vaan 't weste, noorde en ooste vaan Nedersakse, 't binneland vaan Slooswiek-Holstein en oongrenzende stökskes vaan Mecklenburg-Vorpommern en 't binneland vaan continentaol Denemarke. Zie weurt de Elpcultuur geneump. In de aander gebeije vaan Nederland (boeoonder dus 't groetse gedeilte vaan Limbörg) gief 't op dat memint gein teike vaan minseleke cultuur.

De Hilversum- en Elpcultuur

De verspreiing vaan de Hilversum- en Elpcultuur in Europa

De Hilversumcultuur oontstoon in de vreuge en middel-broonstied, roontelum 1800 v.Chr., in wat is noe Nord, Vlaandere, Zuid-Holland, Noord-Braobant, Utrech, groetdeils Gelderland en Pas-de-Calais en klein deile vaan Noord-Holland, Euveriessel en 't noordelek grensgebeed vaan Wallonië. 't Groetse gedeilte vaan Nederlands Limbörg maakde evels gein deil oet vaan dees cultuur (allein te weste vaan de Maos). Dees cultuur vertoen euvereinkomste mèt de Wessexcultuur in Ingeland en verspreijde ziech euver 't zuielek deilgebeed vaan de wikkeldraodbekercultuur. Kinmèrkend veur dees cultuur is häör einvawweg, tonvörmeg en dikkege urne. De versering besteit meistens oet vinger- en negelindrökke op de rand, gecombineerd mèt aofdrökke vaan touw. 't Zweerd vaan Jutphaas (in de buurt vaan de allewijl gemeinte Nieuwegein) getuig vaan 't hoeg niveau vaan de broonsbewirking oet dees regio. Taolköndeg gief 't 'n gesuggereerde relatie tösse de Hilversumcultuur en de awwe Belzjen taol.

Urneveldecultuur

de Urneveldecultuur in Europa

De Urneveldecultuur oontsteit in Centraol-Europa en aander deile vaan 't kontinènt, zoe-ouch in de Lieg Len, oontelum 1300 veur Christus. Zie blijf bis oongeveer 950 veur Christus in de ganse regio dominere. Roontelum 750 veur Christus is zie weer gans verdwene vaan 't kontinènt. De cultuur heet häöre naom te daanke aon de urne die gevoonde zien op versjèllende velde vaan Greuninge bis Keuningsberg en vaan 't zuie vaan Catalonië bis oonder Roeme en zelfs deep in Bosnië. Op e gegeve memint gaon dees urneveld-Europeane euver nao graver die in berg en heuvels gebojd weure. Veur dees graver weurt neet allein broons gebruuk mer ouch iezer. Daorum tot me vaanaof dat memint sprik vaan de vreugen Iezertied, mèt in Nederland veural de Hallstatt-cultuur aonwezeg. Tiejes de Urneveldecultuur, wat es 't lèste stadium vaan de Broonstied gezeen weurt, steit 't meis oostelek gebeed bekind es de Lausitzcultuur. Me geit d'r vaanoet tot dit 't ikkenomisch en cultureel centrum vaan de gansen urnevelderegio is. Dat zuut me veural aon de archeologische voondste. Ouch weurt in de taolweitesjap algemein erveerd tot in deen oosteleke regio, wat noe in 't allewijl ooste vaan Pole en Oekraïne ligk, ouch 't linguïstisch centrum ligk en dus 'n groete impek heet op 't volk in de Lieg Len. Dees taol is nao alle woersjijnlekheid de veurvajer vaan de Germaonse en Keltische taole. In tegedeil bis wat sommege Poolse taolweitesjappers höbbe beaomp in 't verleie, kin dit gein Slavische taol zien gewees.

Iezertied

Gereconstrueerd boerehäöfke op 't Reijntjesveld, bij Orvelte in Midde-Drenthe.

In d'n Iezertied is Nederland e randgebeed vaan de Kelte vaanaof roontelum 1000 veur Christus. De Keltische expansie vint häören oersprunk in Centraol-Europa. Dees Kelte höbbe 'nen adel dee zien mach deilt mèt e stamhoof en 'nen druïde. Same heerse zie euver de plaotselek bevolkering. De meugelek Keltische Hallstatt-cultuur (roont. 800 - 500 v.Chr.) wijt in 't gebruuk vaan iezer in 't zuie vaan Nederland. Zie weurt opgevolg door de al-evel meugelek Keltische La Tène-cultuur (roont. 450 v.Chr. bis de Roemeinse periood in d'ierse iew v.Chr.). Door de inveuring vaan nui technieke wie metaolinstrumintatie kin veujsel rationeler gezeumerd weure. Dit emancipeert 'nen hoegere krink dee ziech soigneert mèt aander zake. De belaangrieks speciaolisatie is mesjiens wel d'n animistische sjamaon. Heer is gemeind es 'ne spirituele leier dee gevaore kin duie. Duientere zouw heer ze zelfs kinne verheuje. Roontelum dees sjamaone ontstoon centra vaan greujzaom welvaart, iers um de gode content te behawwe. Ter regarde vaan besjerming weure tijdelek kriegers es leiers gespeers. Gaondeweeg versjaffe de kriegers ziech evels mie force. Rillatief egalitair samelevinge weure op die meneer adelek mèt ’n aristocratisch bestuur. Dit gilt oonder mie veur de Kelte veur wee de Lieg Lan ’n randgebeed is en de La Tène-cultuur daonao. ’t Bezit vaan vee gilt es maotstaf veur riekdóm en aonzien en geef mie status es bereik kin weure mèt laandbouw. De hoegse status höbbe de kriegers die euver hun lui hierse. Dees samelevingsvörm weurt woersjijnlek meugelek gemaak door de greujzaom handel. Dit heet ouch ’n greui vaan de ambach es gevolg en me begint harasse, wapes en gereidsjappe te verkaope in merretplaotse die oetgreuie bis verstèrkde nederzèttinge. Aongetrokke door de Keltische welvaart, trèkke in de Twiede iew veur Christus Germaone nao ’t weste, heibij geholpe door ’t tekort aon sameheng in de Keltisch sameleving. Ouch de Germaone kinne ’n maatsjappij vaan edele, vrij, haalf-vrij (liten op ’t Nederlands) en slave. Bove de reviere krieg me door touwnömmende ziespegelstijging (transgressie) te make mèt verslechterde woenumstandighede en geit dao-op oonder aandere raatakkers gebruke en terpe bouwe, wijl in ’t weste veengroonde ontgaon weure. Bij dit gans en al mót weure opgemerk tot ’t oondersjeid tösse Kelte en Germaone neet good klaor is. De benaominge weure gegeve door de Aw Grieke en Roemeine en weure allewijl veural es taolkundeg bezej gebruuk die oonaofhenkeleke volker besjrieve zoonder gezameleke identiteit. Euver de relizjie die de Kelte en Germaone aonhange is wieneg bekind. De Roemeinse besjrieving zien oppervlekkig en gekläörd en ’t is oonwoersjijnlek tot de Germaonse mythologie vaan deen tied, roontelum ’t begin vaan de christeleke jaortèlling, nog sterk euvereintkump mèt de Scandinavisch en Continentaol-Germaons (allewijl Duits, Oesterieks, Duits-Zweitsers, Nederlands en Vlaoms) mythologie zoewie die in d’n daartienden iew door Snorri Sturluson in Proza-Edda weurt besjreve.

Roemeinsen tied

De Roemeinse Liege Len. Genómmerd zien de forte (carrés op ’t keertsje). A bis E zien stei (dreiheuk). F bis P zien nederzèttinge (röndekes). 1. Flevum (Velsen) 2. Lugdunum Batavorum (Britenburg) 3. Praetorium Agrippinae (Hollands Valkeberg 4. Matilo (neve Leide) 5. Albaniana (Alphe aon de Rien) 6. Oonbekind (Bodegraven) 7. Laurium (Woerden) 8. Mesjiens Fletio (Vleuten) 9. Traiectum (Utrei 10. Fectio (Vechten) 11. Levefanum (Wijk bij Duurstede) 12. Carvo (Kersteren) 13. Castra Herculis (Arnhem) 14. Noviomagus (Nimwege) A. Forum Hadriani en Aellium Cananefatum (Voorburg) B. Colonia Ulpia Noviomagus (Nimwege) C. Batavorum (Nimwege) D. Colonia Ulpia Trajana (Sante in d'n allewijlen Duitse krink Wesel) E. Coriovallum (Heeële) F. Nigrum Pullum (Zwammerdam) G. Oonbekind (Leidsche Rijn) H. Haltna (Houten) J. Oonbekind (Tiel) K. Roemeinse tempels (Elst) L. Gevoonden tempel, woersjijnlek gewijd aon Hercules Magusannus (Kessel) M. Oonbekind N. Ceuclum (Cuijk) O. Oonbekind (Esch) P. Mosa Trajectum (Mestreech)

't Ierse kontak tösse de Wes-Europeane en de Roemeine gief 't roond 56 veur Christus es Julius Ceasar de opdrach krijg 't gans gebeed te noorde vaan Gallië in te nömme. Dit is ouch in de periood tot aander stamme 't allewijl Nederland binnekomme en 'n groete invlooj höbbe op de wijer historie vaan 't Roemeins Tiedperk vaan Nederland. De bekènste daovaan zien de Bataove en de Kananefaote. Ceasar perbeert vrei te stiechte mèt versjèllende ‘Nederlandse’ stamme mer dit lök häöm nawweleks. Vueral mèt de stamme roontelum de Kempe, de Limbörge, en wijer langs de Roer en Rien höbbe de Roemeine gein gooi rillaties. De Roemeine mótte mie kiere hun verlees touwgeve in versjèllende gevechde mèt stamme oet de allewijl Euregio Maos-Rien. Ceasar besleet dao-op dees stamme groetsdeils oet te reuie en nudeg Germaone oet de umgeving te gaon bevolke. Dees Germaone zulle daan ouch de beslissende culturele factor gaon speule veur de latere Nederlandse, zoe-ouch Limbörgse identiteit. In 40 veur Christus weurt Ceasar evels vermoord en dit rizzelteerd in 'n civiele oorlog in Roeme en 'n daodoor daarteg jaor lange aofnömmende invlooj vaan de Roemeine in de door hun gekoloniseerde Nederlandse regio's.

D'n opstand vaan de Frieze en de Roemeinse trèk oet 't Noorde

'ne Roemeinse wachtorie, gereconstrueerd, in 't Utrechs Bunnik, vaan wie 't nog Roemeine goof bove de reviere

Door de aofnömmende militaire force vaan de Roemeine in de loup vaan decennia en de touwnömmende aondach op Roeme en de res vaan 't Mediterraons gebeed, beginne steeds mie stamme in 't allewijl Nederland ziech tege de Roemeine te kiere. 'n Hoegtepönt vaan dees nui oonrös is 'nen opstand vaan de Frieze in 't jaor 28. De Friesen opstand laot de Roemeine wiemele umtot die gein opstand verwachde bove de reviere. 't Einsegste serieuze kamp en fort wat bove de reviere ligk, ligk daan ouch metein aon de reviere: Ulpia Noviomagus Batavorum ('t allewijl Nimwege). In 't jaor 47 brik d'r obbenuits 'n konflik oet tösse de Roemeine en Frieze, naotot 't Fries volk perbeert zuielekere plaotse te bezètte es tot ze waore touwgestande door de Roemeine. Oetindelek besleet keizer Claudius d'n Ierste tot zien soldaote beter ziech kinne veurbereie op de Roemeinse invasie vaan Britannië in plaots vaan ziech bezeghawwe mèt de rillatief oonbelaangrieke regio te noorde vaan de reviere. Es gevolg trèkke de Roemeine ziech definitief trök oet bovereviers Nederland, mèt oetzundering vaan Nimwege. De grenslinie weurt zwoer versterk en kump dweers door 't allewijl Nederland te ligke. Wijers besleet de gouverneur vaan 't allewijl Zuielek Nederland, Gnaius Domitius Corbulo, 'ne kenaar te grave tösse de Maosmond en de Rienmond: de Kenaar vaan Corbulo. Traditioneel gezeen weurt deze kenaar geplaots in 't jaor 47. Recentelek oonderzeuk lieket evels te stèlle tot de ierste aonzèt vaan 'ne kenaar al begóste véúr de invasie vaan Britannië, naomelek in 't jaor 43. Dat zaw beteikene tot de kenaar in ierste instantie neet waor gemeind um de grens vaan 't Riek te versterke mer um 'n beter besjermp rót te höbbe veur militair transport.

D'n opstand vaan de Bataove

Vlak nao 't Veerkeizerjaor (miert 68 bis december 69) kaome de Bataove in opstand contra de Roemeine, same mèt de Cananefaote oonder Julius Civilis en, obbenuits, de Frieze. Keizer Vitellius had zien legers aon de limes mètgenomme nao Roeme. De Btaove, die op weeg waore nao Roeme, woorte trökgerope, de forte vaan Limes woorte kapot gemaak en de bezètting woort vermoord, Ulpia Noviomagus Batavorum en Atuatuca Tungrorum woorte in de as gelag. Vespasianus, die oondertösse princeps is gewore, drök met 'n euvermach van zès legioene d'n opstand de kop in en vesteg Legio X Gemina, wat in Spanje gelegerd waor op de Hunnerberg.

Grensgebeed vaan ‘t Romeinse Riek

Modern grenspaol (1997) oet 't Roemeins Riek

Nao de Bataofse opstand goof 't rus in Nederland veur umtrint twiehonderd jaor. In 't jaor 89 woorte 't allewijl Nederland te zuie vaan de Rien, 't centrum en ooste vaan 't allewijl Belsj en 't deil vaan allewijl Duitsland te weste vaan de Rien en te noorde vaan de Vinxtbach 'n officiëel Roemeinse provincie: Germania Inferior. Zuielek vaan de limes woorte de gooj landbouwgebede verdeild in groete percele boe-op soms ‘n imposant villa woort gebouwd. De eigenere woore meistal rieke inwoeners vaan de nui plekke die de Roemeine hadde opgeriech, wie in ‘t allewijl Nederland Mosa Trajectum (de Roemeinse naom veur Mestreech, mer dit is neet zeker), Ulpia Noviomagus Batavorum (Nimwege) en in ‘t allewijl Duitsland Colonia Ulpia Traiana (Sante) en Colonia Claudia Ara Agrippinensium (Kölle). De inheimse bevolking wèrkde op dees len, beoefende ambachde of deende in 't Roemeins leger. Neve de geneump centra oontstoonte ouch talriek kleiner dörpe en gehuchte (vicus) die dèks de centra vaan väöl allewijl plekke vörme. De economie waor veural geriech op de beheufte vaan de groete garnizoensstei langs de Rien.

‘n Sjatting vaan de bevolking vaan ‘t Roemeins deil vaan 't allewijl Nederland in de Roemeinsen tied is 150.000 tot 200.000 inwoeners. Circa 100.000 inheimse lui leefde in de limes-zone, mèt circa twinteg Roemeinse forte bemand door circa 10.000 soldaote.

Bewies vaan Roemeinse activiteite te noorde vaan de Limes zien de euverbliefsele vaan vief marskampe, die zien opgegrave op de Noord-Veluwe in Ermelo, op de Loenermark, tösse Apeldoorn en Barneveld en in de Gelderse Vallei in Ede.

Val vaan de Roemeinse mach

Tiedens de crisis vaan d'n daarden iew woort 't riek oeteingesjäörd door binnelandse oorloge tösse de soldaotekeizers die de oppermach betwisde in Roeme. Heidoor verzwaakde de grensverdeideging, boe de ‘barbare’ (dat wèl zègke: Germaone vaan boete de Roemeinse besjaoving) euver de grens daankbaar gebruuk heivaan maakde. Vaanaof umtrint 250 voonde steeds mie invalle plaots door Germaonse stamme vaan d'n aandere kant vaan de Rien ('t allewijl Gelderland, Utrech en Zuid-Holland, greteg op buit.

Tege 't ind vaan d'n daarden iew kaom de vrei get trök oonder Diocletianus. Maar in de aofgeloupe iewe hadde de barbare militair terrein verworve contra de Roemeinse legioene. Väöl Germaonse kriegers deende in de Reomeinse gewaopende strijdkrachte en naome geleidelek väöl militaire kunste en prestasies vaan hun Roemeinse meisters euver. Technisch en strategisch waor de krachtebalans vrijwel geliek gewore. Dit woort auch klaor umtot de keizerleke grens ummertouw lesteger woort um te oonderhawwe contra barbaarse agressore, boevaan väöl veteraone woore vaan ‘t Roemeins leger. Roofbendes sleegde drin regelmaoteg binne te koume, oonderweiles tot aandere oet 't väöl noordeleker gelege (allewijl Noord-Duitse) kusgebied d'r nog väöl gemekeleker umheer gónge. Es oplossing heiveur woort e systeem opgeriech vaan ‘deepgaond verdeideging’, mèt forte langs de kus en in 't achterland. Vaandao mooste snel kavalerie-einhede alle indringers absorbere. Dees strategie maakde 't gans Roemeins groondgebeed wat noe oonder Nederland vilt (dus Nederlands-Limbörg, Noord-Braobant en klein stökskes Gelderland wie Nimwege) in 'n gemilitariseerde zone boe-in de indringers ummertouw mie vrij speul hadde.

Landsjapsvörming

't Landsjap vaan 't allewijl Nederland roond 50 n.Chr.

De kuslijn zaog d’r toen gans aanders oet es noe. ‘n Relatief langzaam stijging vaan ‘t zieniveau, gecombineerd mèt de woersjijnelek touwnaom vaan störm, kin ein vaan de oorzake zien gewees vaan de kusterosie dee aonvóng tösse de vijfde en de ierste iew v.Chr. in ‘t weste vaan wat noe Nederland is. Wijl de kuslijn ziech in de veureg periodes geslote had, boete de riviermondinge vaan de Sjelde, de Maos, de Rien en de Oer-IJ, zien dees reviermondinge vervolges weer breier gewoore. ‘t Verheugde turfgebied achter de strandmör is aofgedraineerd en ingestort umwille vaan de indringing vaan de zie, mer ouch umwille vaan de acties vaan de bewoeners vaan de tied. Veural in Zieland woort ‘t turf zoe lieg dat roond ‘t begin vaan de jaortèlling 't door de zie woort euverstroomd, wat de turfvörming tot ‘n stilstand brach. Allewel lui tot de daarde iew op ‘t turf leefde, bereikde de zie aon ‘t ind vaan deze iew deep in Zieland. In combinatie mit selnering, ‘t snije vaan turf veur zaajtwinning, veroorzaakde erosie vaan ‘t turf. Aon ‘t ind vaan de late middeliewe waor de kusbarrière hei bekans volledeg verdwene.

‘t Turf waor ouch in ‘t noorde bekans gans verdwene. De Flevomeer oontwikkelde ziech nao de Romeinse tied door de erosie vaan de oevers in Almere. De mond vaan de Oer-IJ waor toen bekans gans geslote. ‘n Verbinding tösse Almere en de Waddenzie is woersjijnelek ontsjtange in de vreuge middeliewe via de Vlie. In de negende en tiende iew woort de Middelzie in Friesland opgeriech door aofbraok, mer in de twaalfde en dertiende iew kaom 't weer op slib.

In de Roemeinse tied voonte ummertouw mie avulsies - huidige struimgordelversjuivinge - plaots. Door de slib vaan de moond vaan de Oer-IJ, woort vanaof 47 n.Chr. de Aw Rien ‘n aontal iewe laank de noordeleke grens vaan ‘t Roemeins Riek. De Lek, de Waol, de oonderste deile vaan de Hollandse Iessel en de Gelderse Iessel oontstoonde, wijl de Linge zjus daoveur waor oontstoon. De Aw Rien verzandde umtot de Rien ummertouw mie via de Maos leep.

Door de erosie vaan de kus kaom ‘t water tot aon ‘t castellum vaan Oudenburg, waarsjienlek Portus Epiatici. Ouch Brittebörg, 't westeleks Roemeins vestingwèrk aon de Aw Rijn, waor euverstruimp. De Roemeine koste de slaag contra ‘t water neet winne en verlete ‘t gebeed.

Middeliewe

Euvergaank: vaan de Roemeinse aajdheid nao de Christeleke middeliewe

Volkerverhojzing

De Germaonse drök op de limes naom vaanaof de twiede iew touw. De Groete Volkerverhojzing, die umtrint twie iewe doerde, leide tot 'n periood vaan instabiliteit. De Roemeine slaagde drin dit lang op te losse door Germaonse troepe es foederati of boondgenote in te zètte tege vijandeleke aandere Germaonse volker. In d'n tössentied waor 't Roemeins Riek ouch binnelands verzwaak en roond 300 n.Chr. woort 't verdeild in e westelek en oostelek deil, boevaan eder zien eige groondgebeed moos verdedige. ‘T economisch zwaaker Wes-Roemeins Riek had noe väöl minder middele um de legione te oonderhawwe en verloor daorum aanzeenlek in ziene defensieve krach. Daoneve waor 't polletiek systeem ummertouw instabieler gewore, veural mèt betrèkking tot de opvolging vaan de keizer: dit ging altied gepaard mèt väöl geweld. Dit veroerzaakde extra onrus, die 't oeteinvalle vaan 't weste bevorderde. De Germaonse stamme maakde daankbaor gebruuk vaan de verzwaakde grensverdeideging en vele ummertouw dèkser binne.

In de veerde iew waore d'r al reigelmaotege Germaonse rouftochte. 't Ind vaan de Roemeinse hiersjappij kaom wie ginneraol Stilicho in 402 de lètste euvergebleve Roemeinse tróppe tröktrokke oet de grensgebede um 't Italiaons sjiereiland te verdeidege contra de Gote. De Ripuarische Fraanke bleve achter um de grens te bewake, meh woorte in 406 in de Slaag bij Mainz verslage door de Vandaole, Suëve, Alane, Allemane en Bourgondiërs die veur de Hunne op de vlöch waore. Dees stamme stoke daonao de Rien euver en gónge Gallië binne. De meininge versjille euver de maote boe-in dit gevolge had veur ‘t deil vaan ‘t grensgebeed vaan ‘t allewijl Nederland en dus ‘t belang vaan ‘t jaor 406 veur dit gebeed. 't Roemeins Riek heet evels noets herstèld en de dao-op volgende fragmintasie vaan Europa is vaandaog nog altied herkinbaar. De bevolking en de handel naome aof; geld raakde in onbruok. Naotot de Roemeinse regering en de legertróppe verdwene, vörmde ziech klein rieke nevenein. De besjrievinge vaan de gebäörtenisse in de veerde en viefden iew stamme gans oet Roemeinse bronne en zien daorum gekläörd. De veurnaomelek Germaonse inwoeners höbbe evels woersjijnelek al 'ne tied 't idee gehad dat ze tot 't Roemeins Riek behure.

De achteroetgaank vóng aon vaanaof ‘t midde vaan de viefde iew. Väöl dörper en oppida woorte verlaote. De bevolking waor bekans zeker significant aofgenomme, wijl 't ouch economische achteroetgaank goof. De Roemeinse hierwege woorte verwoerloos, wat reize lesteger en gevierleker maakde. Es gevolg vaan dit alles naom ouch de handel aof en raakde geld in onbruuk. Toesjhandel kroog de euverhand. In dee tied woort geld nog altied gebruuk um de weerde vaan geujere die mooste weure oetgewisseld oet te drukke. In Wes-Europa kos 't (Wes-)Roemeins Riek ziech daonao neet hersjtèlle; 't economisch en militair väöl sterker Oos-Roemeins Riek heet evels iewelaank euverleef.

De allewijl verspreiing vaan 't Nederfraankisch in Wes-Europa. De zuieleke grens vaan de Nederfraankische taole is emper veraanderd sinds de viefde iew en waore toen en noe min of mie de westeleke grens tösse de Roemaonse taole en de Germaonse taole.

D'r bleef evels 'n aonzeenlek aontal nederzittinge bewoend, boe de euvergebleve Gallo-Roemeine ziech oonder de hiersende Germaone vestegde. Mèt de re-germaonisering oontstoont 'n Germaons-Roemeins gemenk gebeed, boe de taole vaan de versjèllende stamme ziech oeteindelek oontwikkelde tot 'n Germaonse eintaoligheid in 't noorde en 'n Romeinse eintaoligheid in 't zuie, mèt 't gevolg tot 'n taolgrens koos weure woergenome vanaof de Achste iew. Te noorde vaan de taolgrens is 't Wes-Germaons oontstoon en te zuie 't Gallo-Romaons. De ierste gróp zaw later weer ziech oontwèkkele tot 't Nederfraankisch in 't allewijl Vlaondere, zuie en weste vaan 't allewijl Nederland en deile vaan 't Rienlaand en 't Nedersaksisch in 't ooste vaan 't allewijl Nederland en in 't allewijl Nedersakse. 't Gallo-Romaons zou oetindelek oetvleuie in oonder mie 't Frans en 't Waols. De taolgrens stopde evels neet de streke um sterk ikkenomische, polletieke en cultureel verbindinge te veroerzaoke.

Mèt de val vaan 't Roemeins Riek bleef de Roems-Kathelieke Kèrk euver es ein vaan de wieneg stabiel institute in de regio. In dees periood naom de gelètterdheid aof bij 't normaal volk en kóste allein nog de geisteleke leze en sjrieve. Ze waore daorum vaan groet belang in 't Kathelieke bestuur vaan streke die allewijl oonder Nederland valle.

De landbouw-urbaon maotsjappij vaan de Roemeine maakde plaots veur 'n landbouwgemeinsjap boe-in bekans alles op 't boereland plaotsvoont. De groetsjaolige export-georiënteerde Roemeinse landbouw mèt villa's verdween gans en woort vervaange door kleiner Germaonse boerderije die ziech veurnaomelek riechde op zelfveurzening. D'r is meistes e geval vaan Raumkontinuität, aongezeen de landbouwland weer woort bewèrk, meh miestes neet vaan Ortskontinuität[1]. Eineg continuïteit woort wel gerealiseerd doortot de Heerkönige - de Duitse benaoming veur de Fraankische stamhoufde of legerleiers - perbeerde hun bestèl te legitimere door ziech te vestege in de aw, groeter nederzettingscentra wie de Roemeinse civitates. Ze maakte ouch munte op basis vaan ‘t Romeinse veurbeeld; dit gebäörde veur ‘t iers in Soissons aon ‘t ind vaan de viefde iew. In de loup vaan d'n tied veugde de Gallo-Roemeinse en Germaonse adel ziech via 't huwelek same. De slaovernij, wie op de merret vaan Cambrai, zouw blieve bestoon totdat 't Christendom algemein woort geaccepteerd. Allewel 't nui geluif ziech nog neet in de maotsjappij haw doorgedronge en moos concurrere mèt aander godsdeenste, bleek de Kèrk es organisasie in staot te zien um de euvergaank te euverleve.

Fraanke, Frieze & Saxone

'ne Munt oet 812/813/814 boe-op Sjarel de Groete, ouch-wel Charlemagne, is geportrètteerd.

In 't begin leefde väöl versjèllende stamme in 't allewijl Nederland mèt wieneg cohesie. In deen tied koos me zeker neet euver "Nederlenders" praote. 't Goof evels 'n proces vaan etnogese boe-in de väöle stamme in de zesde en vreuge zevende iew drei gróppe begoste te vörme. De Frieze leefde langs de kus, de Saxone in 't ooste en de Fraanke in 't zuie vaan Nederland - ouch in 't deil wat noe de Limbörge vörmp.

In 't zuie bleve de Fraanke hun mach oetbreie, aonvaankelek oonder leiiing vaan de Merovingiërs. Clovis I (481-511) slaagde d'r in um alle Fraanke oonder häöm te vereinege en e groet deil vaan Galliëte veruivere. Zien bekiering tot de Roems-Kathelieke Kèrk in 497 waor ‘n polletiek slumme beweging, boedoor heer steun kroog vaan de Paus en de Gallo-Roemeinse elite. Keizer Sjarel de Groete (Charlemagne; 768-814) slaagde d'r oeteindelek drin um de Saxone in 't ooste te oonderwerpe, neve de Frieze in 't noorde; de twiede Keerstening voond plaots. In de dao-opvolgende iewe zou 't christelek geluif ziech aonpasse en de sameleving gans doordringe. Oonder Sjarel de Groete waore de Lieg Len gein perifeer gebeed mie, mer bevoonde ze ziech kortbij 't centrum vaan 't Fraankische riek. D'n allewijlen Euregio Maos-Rien vörmde toen 't machcentrum. Regio's in 't allewijl Nederland, wie Holland en Friesland waore aonzeenlek minder wiechteg.

De Frieze maakde noe gebruuk vaan hun positie; hun habitats bleke centraol te ligke tösse de opkommende Germaonse keuninkrieke vaan de Fraanke, de Anglosakse in Ingeland en de Scandinaviërs. Zie controleerde daodoor de handelsroutes in Noordwes-Europa. Wijl de Fraanke aonvaankelek wieneg interesse hadde in de sjeepvaart, waore de Frieze d'r vaan aofhenkelek in hu land vaan terpe en water. Allewel d'n handel op lange-aofstande en de geldikkenemie in dees periood op väöl plaotse vrijwel eweg waor, gold dit neet veur de Frieze. Dorestad waor ‘t ikkenomisch hart vaan e groet netwèrk. 't Gief väöl bewies tot de Frisische invlooj ziech in de zèsden iew väöl wiejer nao 't zuie oetstrèkde, mesjiens tot 't allewijl Antwerpe. De positie vaan de Frieze woort vaanaof umtrint 550 nog wiejer versterk door 't breke vaan de handelsroute vaan noord nao zuid tösse de Ooszie en de Mediterraonse Zie es gevolg vaan migratiebeweginge vaan Slavische volker in Oos-Europa.

Chloratius d'n Ierste, weergeve op 'ne munt

Al roond 560 haw de Fraankische Chlotarius I 'n deil vaan Friesland oonder zien mach gebrach. Vaanaof de zevenden iew breide de Fraankische invloojsfeer weer nao 't noorde oet. Friesland woort mierder kiere oonderworpe door de Fraanke, mer de bevolking slaagde ouch mierder kiere drin ziechzelf te bevrieje. De machsstrijd die oontstoont es gevolg vaan de Fraankische praktiek vaan 't erve vaan 't keuninkriek nao de doed vaan 'n keuning woort dèks gebruuk. Dit waor oonder ander 't geval bij d'n doed vaan Pépin d'n Ouwere in 640 en Pépin vaan Herstal in 714. De Friesche keuning Radboud slaagde drin um nao 714 tiejelek te profitere oet de Fraankische börgeroorlog. Nao de ierste terugslage slaagde de Fraankischen hofmeier Sjarel Martel drin um zien machspositie te consolidere en zelfs wiejer oet te breie. In de bekinde Slaag aon de Boorne slaagde heer drin um in 734 de Friesche keuning Poppo ‘n beslissende nederlaog te touwbringe.

Karolingers

Zerstörung der Irminsäule durch Karl den Großen (Ravesjering vaan de Irminsul door Sjarel de Groete), door Heinrich Leuteman (1822).

In 715 kroog Sjarel Martel de mach euver Austrasië: 't land wat strek euver 't allewijl Lotharinge (exclusief 't groetse gedeilte vaan d'n Elzas), Oos-Picardië, de Champagne, de Ardenne, Braobant, Limbörg, Utrech en 't Rienland. Sjarel Martel waor de veurzaot vaan de Karolingers die de mach euvernaome vaan de Merovingers. Sjarel de Groete, kleinzoon vaan Sjarel Martel, woort de nuie Keuning vaan Karolingers, en kreeg 't oeteindelek veurmekaar um ouch de Frieze, de Sakse en de Lombarde te oonderwerpe in de Sakse-oorloge (772-804). Dit markeerde de zogenaamde "frankisering" boevaan de inveuring vaan ‘t rechsstèlsel deil oetmaakde. De twiede christeleke bekiering maakde ouch deil heivaan. Dit woort deils oetgeveurd door veurnaomelek Ingelse en Ierse missionaire bisjoppe wie Willibrord, Boniface en Adelbert vaan Egmond en de Frieze die zie al hadde bekierd. De zwoeren hand vaan Sjarel de Groete waor veur deginnege die neet euvertuig waore door de ierste. Bei golve höbbe ‘t culturele landsjap aonzeenlek veraanderd, allewel ‘t hofsysteem bove de riviere (mèt naome Utrech dus) umwèlle vaan de eerd vaan ‘t cultureel landsjap dao wieneg woort touwgepas.

Wijer leze

In 't algemein is dit artikel gebasseerd op de Nederlandstaolege versie vaan dit artikel (zuuch in de taolsectie links). De 'wijer leze'-lies is daan ouch gebasseerd op de beuk die weure geneump in dat artikel.

• Kennedy, J.C. (2017): Een beknopte geschiedenis van Nederland_ENGNLD

Introductie

• Prevenier, W.; Howell, M.; Boone, M. (2004): Uit goede bron: introductie tot de historische kritiek_NLD

Prehistorie

• Rietbergen, P.J. (2006): A short history of the Netherlands_ENG
• Vos, P.; Kiden, P. (2005): "De landschapsvorming tijdens de steentijd", in De steentijd in Nederland, Archeologie (11)_NLD

Neolithicum

• Louwe Kooijmans, L.; Stuart, P.: Prehistorie en vroege historie van ons land_NLD

Broonstied

• Butler, J.J. (1969): Nederland in de Bronstijd_NLD
• Theunissen, L. (2009): Midden-bronstijdsamenlevingen in het zuiden van de Lage Landen_NLD

Roemeinse Tied

• Bont, C. de; Renes, J. (1988): De historisch-landschappelijke kaart van Nederland, schaal 1:50.000. Legenda en proefkarteringen_NLD
• Colebrander, B. (2005): Limes Atlas_NLD
• Lammen, L. (1989). Drusus in de Betuwe_NLD
• Veen, C. (2023). Roman period statuettes in the Netherlands and beyond: representation and ritual use in context_ENG