Iezertied
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'n iezertied (Iezertied in Europa vaan ca. 750 v. Chr. tot de Romeine nao de lage landen kaome - roond 't begin vaan us jaortèlling) is de periode in de prehistorie die volgde op de broonstied. De naom kump vaan het väöle gebruuk vaan iezer bij 't make vaan metale veurwerpe.
Oersproonk
bewirkDe ierste teikes vaan 't gebruuk vaan iezer kaome vaan 't Awwe Egypte en Soemer, boe roond 4000 v. Chr. klein dinger, wie speerpunte en verseringe gemaakt woorte vaan iezer dat gewonne woort oet meteoriete. In 't derde millennium v. Chr. woorte ummer mie, oet iezererts gewonne, iezere veurwerpe gemaak in Anatolië, Egypte, Mesopotamië en de Indus vallei. 't Liek d'r evels op dat dees dinger oetslutend veur ceremonieel gebruuk waore, en iezer dus een zier deur metaal waor, deurder es goud. Sommege bronne suggerere dat iezer e beiproduk waor vaan koperproductie, en dat 't neet te make waor mèt de metallurgische kinnes vaan deen tied. De ierste systematische productie en gebruuk vaan iezere veurwerpe versjeine vaanaof de 14e iew v. Chr. bei de Hettiete. Tege 1200 v. Chr. woort iezer oetgebreid gebruuk in het Midde-Oeste, mèh 't doorde nog wel eve veurtot 't gebruuk vaan broons compleet vervaange waor.
Veurdeil tegeneuver broons
bewirkIezer heet diverse veurdeile tegeneuver broons:
- 't is sterker, dus beter gesjik veur wapes en gereidsjap
- 't is mekeleker te bewerke
- 't is mekeleker te reparere
- De groondstof deveur kin ter plaotse gevoonde weure
- 't sjlit neet zoe sjnel
Dees veurdeile zörgde deveur tot iezer liever gebruuk woort veur allerlei waopes en gereidsjap en dat 't broons umgesmolte woort tot sierade en seerveurwerpe (veural ermben en peerdetuig). D'n iezertied is de jongste periode vaan de prehistorie en indeg mèt de oetvinding vaan 't sjrif. De exacte periode vaan d'n iezertied is aofhenkelek vaan cultuur en plaots.
Veurwerpe oet d'n iezertied
bewirkTypische eleminte oet d'n iezertied - die in minder maote of hielemaol neet veurkaome in de broonstied - zien:
- Breuk (vaan wol of linne, dèks geroet)
- Iezere veurwerpe, zoewie biel, waopes, gereidsjap, zeeg
- Broonze munte
- Broonze situalae (zuuch heioonder)
- Slingerkogels
- Iezerwinning oet de natuur (Veluwe, moerasiezererts in 't noorde, iezeroer oet Brabant)
- 'n soort vaan "upperclass" die bezunder veurwerpe hadde zoewie goud en koraal
E keuningsgraaf oet Oss (oongeveer 500 v. Chr.) bevatde bezunder graafgifte en is 't groetste dat oets in Wès-Europa is gevoonde (52 m. in doorsnei!).
Via handel kaome d'r nog andere veurwerpe nao Nederland. Opvallend zien de zoegenaomde broonze situalae (ummers) die in Centraal-Europa gemaakt woorte um wien te minge met water ('n typisch Romeins/Grieks gebruuk). D'r zien 'rs in Nederland 9 gevoonde.
Kiek ouch bij Kelte.