1943
1943 (MCMXLIII) waor e gewoen jaor wat begós op 'ne vriedag op de Gregoriaanse kalender.
Gebäörtenisse Bewirk
óntdèkker van de LSD.
Amerikaanse general in de 1e en 2e Waereldaorlog.
- 22 jannewarie - 1181 patiënte en 50 personeëlsleje van de Joodse psychiatrische inrichting 't Apeldoornsche Bosch waere vanoet Apeldoorn nao Auschwitz gedeporteerd.
- 31 jannewarie - De zuidelike formatie van 't Duutsje Zösde Leger ónger leijing van veldjmaarsjalk Friedrich Paulus geuf zich in Sjtalingrad euver.
- 2 fibberwarie - De noordelike formatie van 't Duutsje Zösde Leger geuf zich aevenaens in Sjtalingrad euver. De Duutsje taengesjtand aldao is gebraoke 't gein ein keërpuntj van de aorlog beteikent.
- 2 fibberwarie - Eine Britse Pathfinder Stirling sjtort neer biej Hardinxveld-Giessendam (nabiej Rotterdam) in Nederlandj wonao de Duutsjers de euverbliefsele van ein H2S cm-radar vènje. Dit zoagenaamde Rotterdam Gerät waas de aanleijing óm eine wedren taenge de tied te sjtarte óm de Britte biej te beine in de óntwikkeling van de cm-radar.
- 5 fibberwarie - De verzètsgroep CS-6 pleeg eine doadelike aansjlaag op Hendrik Seyffardt, luitenant-generaal b.d. en commandant van 't Vriejwilligerslegioen Nederlandj. Hónderde sjtudente waere gearresteerd.
- 8 fibberwarie - 't Sjtil Oceaan-eilandj Guadalcanal wirt entelik door de Amerikane op de Japanners veroaverd.
- In de Doetinchemse veurmalige pastorie 'Villa Bouchina' waere zös 'Mussert-Jode' geïnterneerd vanwaege hun rol veur 't Duutsje Riek van veur de aorlog.
- 20 fibberwarie - De Mexicaanse vulkaan Paricutín óntsjteit.
- 22 fibberwarie - Hans en Sophie Scholl waere door eine Duutsje rechter veraordeild tot de doadsjtraof waeges 't versjpreije van anti-nazistische pamflette.
- 27 fibberwarie - 't Nederlandjse óngerzeëboatmodersjeep de Colombia wirt ter hoagde van Simon's Town door de Duutsje óngerzeëboat U-516 tot zinke gebrach.
- 10 miert - Eësjte inzèt in ein óngersjeppingsactie baove Frankriek van ein nuuj Amerikaans jachvleegtuug: de P-47 Thunderbolt.
- 11 miert - Seyss-Inquart rich de Landjsjtörm Nederlandj op.
- 27 miert - Biej eine sjpectaculaire euverval op 't bevolkingsregister van Amsterdam wirt groate sjaaj aangerich. De dadesj waere nao ein waek verraaje, opgepak en gefusilleerd.
- 31 miert - Bómbardemènt op 't Weste van Rotterdam, 326 doaje en veerhónderd gewónje.
- 1 april - Koos Vorrink en angeree prominente verzètsleijers waere door verraod van Anton van der Waals opgepak en nao Sachsenhausen gedeporteerd.
- 5 april - Biej ein geallieerd bómbardemènt valle in Mortsel 936 doaje en 1300 gewónje ónger de burgerbevolking. De aanval waas gerich taenge de Minerva-febriek mèr de bómme valle meë es eine kilomaeter daovandaan.
- 18 april - De Amerikane haole 't vleegtuug neer womit de Japanse vlootvoog Isoroku Yamamoto ein insjpectievluch oetveurt. De admiraal kump óm.
- 19 april - De KLM DC-3 G-AGBB (veurhaer PH-ALI, Ibis) op de BOAC liendeens Bristol-Lissabon, mèt passagiers en KLM bemanning (Koene Dirk Parmentier es gezagveurder), wirt aangevalle door Luftwaffe jagesj. 't Lök hun te óntkómme en in Èngelandj te lanje. Anger aanvalle op 't zelfde toesjtèl en op dezelfde liendeens zint gedaon op 15 november 1942 en 1 juni 1943 (fataal).
- 19 april - Albert Hofmann óntdèk 't hallucinogene effect van LSD.
- 19 april - 't twintigste jodetransjport vanoet de Dossinkazerne in Mechele richting Auschwitz wirt op de sjpaorlien Mechele-Leuven (tösje Boortmeerbeek en Haacht) taengegehawte door drie jóng verzètsluuj wodoor ein aantal van de gedeporteerde kènt óntsjnappe. Nurges in Europa woort d'r ónger de Tweëde Waereldaorlog ein dergelike bevriejingsactie oetgeveurd.
- 19 april - Oprichting van SMERSJ door Stalin.
- 21 april - De Jode oet Villa Bouchina waere nao Concentratiekamp Theresienstadt getransporteerd, wo veer van hun (de groep is intösje oetgebreijd tot ach) euverlieje.
- 29 april - Duutsjers make bekènd dat de Nederlandjse kriegsgevangene van mei [1940]] opnuuj geïnterneerd zulle waere mèt de April-meisjtaking tot gevolg.
- 3 mei - April-meisjtaking blojig neergesjlage. Eindj van de gelieksjakelingspoletiek; verzèt nump toe.
- 17 mei - Operatie Chastise: De RAF vernetigt mèt ein bómbardemènt in 't Ruhrgebeed tweë sjtuwdamme, wodoor de Duutsje waopeindusjtrie eine maondj zónger sjtroam kump te zitte.
- 27 mei - Sjtichting van 't Comité National de la Résistance, de koepel van 't Franse verzèt.
- 1 juni - Bloodbad van Sochy aangerich door Nazi-Duutsjlandj.
- 1 juni - De KLM DC-3 G-AGBB (veurhaer PH-ALI, Ibis) op de BOAC liendeens Bristol-Lissabon, mèt passagiers en KLM bemanning wirt aangevalle door Luftwaffe jagesj. 't Vleegtuug sjtort in zeë en d'r zint gein euverlaevende (BOAC-vlucht 777). Anger aanvalle op 't zelfde toesjtèl en op dezelfde liendeens ware op 15 november 1942 en 19 april 1943.
- 3 juni - De Nederlandjse awt-minister Folkert Posthuma, gemachtigde veur landjboew van Anton Mussert, wirt in Vorden door 't verzèt geliquideerd.
- 11 juni - De geallieerde verovere 't Italiaanse eilendje Pantellaria.
- 1 juli - In 't zuidelik Zuidzeëgebeed beginne de geallieerde ein groat offensief taenge de Japanners; es eësjte lanje ze op 't eilandj Nuuj Georgia. De leijing is in henj van generaal Douglas MacArthur.
- 2 juli - Begin van de groatste tanksjlaag in de gesjiedenis, tösje Russische en Duutsje troepe biej Koersk (Sovjet-Unie).
- 10 juli - Geallieerde troepe lanje op Sicilië.
- 24 juli - Biej 't bómbardemènt op Hamburg door de Èngelsje lóchmach valle doezende doaje.
- 25 juli - Keuning Victor Emanuel III óntsjleit premier Mussolini en beneump maarsjalk Badoglio tot opvolger. Mussolini wirt biej 't verlaote van 't paleis gearresteerd.
- 29 juli - NSB-burgemeister G. Bisschop van Schoonebeek wirt vermaord door 't verzèt.
- 12 augustus - 't Philadelphia-experimènt wirt oetgeveurd.
- 17 augustus - Britse bómmewerpesj bómbardere Duutsje febrieke in Peenemünde. Hiejdoor zint de Duutsjers genoadzaak de fabricage van de V-1 rakette te verplaatsje.
- 24 augustus - Eindj van de Conferentie van Québec.
- 3 september - Geallieerde sjtriedkrachte sjloete eine waapesjtilsjtand mèt de nuuj Italiaanse regering.
- 9 september - Geallieerde lanjing biej Salerno.
- 12 september - Mussolini wirt oet gevangesjap bevriejd door Duutsje commando's ónger leijing van Otto Skorzeny. Hae krit de leijing van ein Italiaanse taengeregering, de Republica Sociale Italiana.
- 14 oktober - In 't vernetigingskamp Sobibór kómme de gevangene in opsjtand.
- 6 november - Kiev door de Russe bevriejd.
- 12 november - Oprichting van de Nederlandjse Landjwach.
- 20 november - Amerikaanse lanjing op de Gilbert-eilandje.
- 28 november-1 december - Conferentie in Teheran tösje Roosevelt, Churchill en Stalin wobiej besjlaote wirt tot ein westelike Geallieerde invasie op de Franse weskus. Ouch wirt bepaold dat de nao-aorlogse Poolse oasgrens zal samevalle mèt de Curzon-lien; ter compensatie krit Pole 't Duutsje gebeed ten oaste van de riviere de Oder en de Neisse.
- 10 december - In Marokko wirt de Parti de l'Istiqlal opgerich óm de zelfsjtendigheid van 't sultanaat te hersjtèlle.
- zónger datum
- D'r kump ein nuuj genaesmiddel besjikbaar, de penicilline.
Nobelprieze Bewirk
- Natuurkunde: Otto Stern "um zien bijdraag aon de oontwikkeling vaan de moleculair straolingsmethode en zien oontdèkking vaan de magnetischen impuls vaan 't proton."
- Sjemie: George de Hevesy "um zie werk umtrint 't gebruuk vaan isotope es indicatore in de studie vaan sjemische processe."
- Geneeskunde:
- Henrik Dam "um zien oontdèkking vaan vitamine K."
- Edward Adalbert Doisy "um zien oontdèkking vaan de sjemische aard vaan vitamine K."
- Literatuur: neet touwgekind
- Vrei: neet touwgekind
Maan vaan 't Jaor Bewirk
Gebore Bewirk
gebaore 19 jannewarie 1943
gebaore 9 mieërt 1943.
gebaore 26 juli 1943.
- 1 jannewarie - Charles Schwietert, Nederlandse journalist, politicus, communicatie-adviseur, sjriever en publicist
- 5 jannewarie - Ignace van Swieten, Nederlandse voetbalsjeidsrechter (gesjtorve 2005)
- 9 jannewarie - Scott Walker, Amerikaanse popmuzikant (gestorve 2019)
- 11 jannewarie - Paul Goossens, Belzje sjtudenteleijer en journalist
- 11 jannewarie - Edwin Rutten, Nederlandse zenger en presentator (o.a. De Film van Ome Willem, Het Klokhuis)
- 17 jannewarie - Chris Montez, Amerikaanse zanger
- 19 jannewarie - Janis Joplin, Amerikaanse zangeres (Me and Bobby McGee) (gesjtorve 1970)
- 19 jannewarie - Prinses Margriet, zöster van de Nederlandse keuningin
- 20 jannewarie - Roel van Duijn, Nederlandse anarchistisch politicus en actieveurder (Provo)
- 30 jannewarie - Jos Staatsen, Nederlandse politicus, ambtenaer en topman (gesjtorve 2006)
- 3 fibberwarie - Dennis Edwards, Amerikaanse zenger (The Temptations)
- 4 fibberwarie - Barry Beckett, Amerikaanse keyboardsjpeler, sessiemuzikant en plateproducent (gesjtorve 2009)
- 7 fibberwarie - Harry Borghouts, Nederlandse politicus
- 9 fibberwarie - Joe Pesci, Amerikaanse acteur (o.a. Raging Bull, Goodfellas)
- 9 fibberwarie - Joseph Eugene Stiglitz, Amerikaanse econoom en winnaer Nobelpries (2001)
- 15 fibberwarie - Klaas Wilting, Nederlandse veurlichter van de peliesie van Amsterdam en producent van bedriefsfilms
- 20 fibberwarie - Carlos, Franse zenger (gesjtorve 2008)
- 22 fibberwarie - Horst Köhler, bondspresident van Duutsjland
- 25 fibberwarie - George Harrison, Britse gitarist (The Beatles) (gesjtorve 2001)
- 27 fibberwarie - Morten Lauridsen, Amerikaanse componist
- 28 fibberwarie - Hans Dijkstal, Nederlandse politicus (VVD)
- 1 miert - Benny Begin, Israëlische geoloog en politicus
- 1 miert - Piet Veerman, Nederlandse zenger (o.a. The Cats)
- 2 miert - Tony Meehan, Britse drummer (The Shadows) (gesjtorve 2005)
- 5 miert - Hans Blokland, Nederlandse ambtenaer en politicus
- 8 miert - Willie King, Amerikaanse bluesmuzikant (gesjtorve 2009)
- 9 miert - Bobby Fischer, Amerikaanse sjaakgroatmeister (gesjtorve 2008)
- 15 miert - Jean-Paul van den Broeck, Belgisch striptekenaar
- 21 miert - Tonny van Leeuwen, Nederlandse voetbalkeeper (gesjtorve 1971)
- 22 miert - George Benson, Amerikaanse jazzgitarist
- 22 miert - Germaine Groenier, Nederlandse programmamaakster, regisseuse, (scenario)sjriefster (gesjtorve 2007)
- 23 miert - Marva, Vlaamse zangeres ("Rode rozen in de sneeuw")
- 24 miert - Guy Mortier, Vlaams radiopresentator, hoofredacteur van 't blaad Humo en panellid in Alles Kan Beter.
- 26 miert - Bob Woodward, Amerikaanse journalist, ónthölde same mèt collega-journalist Carl Bernstein de Watergate affaire
- 29 miert - John Major, Britse premier
- 29 miert - Vangelis, Griekse componist ("Chariots of Fire", "Conquest Of Paradise")
- 31 miert - Matthijs Röling, Nederlandse kunstenaar
- 13 april - Tim Krabbé, Nederlandse sjaakkènner en sjriever ("Spoorloos")
- 23 april - Gert-Jan Dröge, Nederlandse tv-presentator, programmamaeker, journalist, acteur en sjriever (Glamourland) (gesjtorve 2007)
- 23 april - Frans Koppelaar, Nederlandse kunssjilder
- 28 april - Klaas de Vries, Nederlandse politicus (PvdA)
- 30 april - Bobby Vee, Amerikaanse zenger
- 5 mei - Michael Palin, Britse acteur (o.a. Monty Python)
- 9 mei - Chriet Titulaer, Nederlandse weitesjapper
- 16 mei - Wieteke van Dort, Nederlandse actrice en zangeres
- 16 mei - Ove Kindvall, Zjweedse voetballer
- 24 mei - Gary Burghoff, Amerikaanse acteur (o.a. M*A*S*H)
- 26 mei - Erica Terpstra, Nederlandse politica (VVD), veurzitter NOC*NSF en zjwömster
- 27 mei - Cilla Black, Britse zangeres en presentatrice
- 14 juni - Piet Keizer, Nederlandse voetballer (AFC Ajax; gesjtórve 2017)
- 15 juni - Johnny Hallyday, Franse acteur en zenger (gesjtórve 2017)
- 15 juni - Xaviera Hollander, Nederlandse zakevrouw, biejgenaamp The Happy Hooker
- 17 juni - Barry Manilow, Amerikaanse zenger
- 26 juni - Foppe de Haan, Nederlandse voetbaltrainer
- 27 juni - Harm Ottenbros, Nederlandse fitserenner
- 1 juli - Johan Bontekoe, Nederlandse zjwömmer (gesjtorve 2006)
- 5 juli - Robbie Robertson, Amerikaanse muzikant (o.a. The Band)
- 10 juli - Arthur Ashe, Amerikaanse tennisser (gesjtorve 1993)
- 20 juli - Wendy Richard, Èngelsje actrice (o.a. Miss Brahms in Are You Being Served?) (gesjtorve 2009)
- 26 juli - Mick Jagger, Britse zenger (Rolling Stones)
- 28 juli - Richard 'Rick' Wright, Britse toetsenist (Pink Floyd) (gesjtorve 2008)
- 2 augustus - Jeltje van Nieuwenhoven, Nederlandse politica (PvdA)
- 7 augustus - Mieke Jaapies, Nederlandse kanovaarster
- 11 augustus - Pervez Musharraf, Pakistaanse president
- 17 augustus - Robert De Niro, Amerikaanse filmacteur
- 8 september - Marnix Kappers, Nederlandse acteur en tv-presentator
- 16 september - Oskar Lafontaine, Duutsje politicus
- 23 september - Julio Iglesias, Spaanse zanger
- 29 september - Lech Wałęsa, Pools politicus, president en winnaer van de Nobelpries veur de Vreje
- 2 oktober - Paul Van Himst, Belzje voetballer en voetbalcoach
- 5 oktober - Steve Miller, Amerikaanse zenger (Steve Miller Band)
- 7 oktober - Oliver North, Amerikaanse militair, middelpuntj van Iran-Contra sjandaal ten tieje van Reagan-regering
- 9 oktober - Peter Faber, Nederlandse acteur
- 22 oktober - Jan de Bont, Nederlandse filmregisseur (o.a. Speed)
- 22 oktober - Robert Long, Nederlandse zenger, cabaretier, columnist en tv-presentator (gesjtorve 2006) ("Kalverliefde", "Het leven was lijden", "Gisteren vloog ze nog")
- 1 november - Salvatore Adamo, Belsj-Italiaanse zenger ("Inch Allah")
- 7 november - Joni Mitchell, Amerikaanse zangeres ("Big Yellow Taxi")
- 7 november - Wim Noordhoek, Nederlandse radiomaker, journalist en auteur
- 11 november - Jorien van den Herik, Nederlandse óngernummer en veurzitter voetbalclub Feyenoord
- 20 november - Veronica Hamel, Amerikaanse actrice (o.a. Hill Street Blues)
- 22 november - Billie Jean King, Amerikaanse tennisster
- 23 november - Günther Beckstein, Duutsje advocaat en politicus (o.a. premier van Beiere)
- 28 november - Randy Newman, Amerikaanse zenger en tekssjriever
- 30 november - Oscar Harris, Nederlands-Surinaamse zenger
- 30 november - Thijs Wöltgens, Nederlandse politicus en besjtuurder (gesjtorve 2008)
- 8 december - Jim Morrison, Amerikaanse zenger (The Doors), dichter en componist(gesjtorve 1971)
- 11 december - Alain de Benoist, Franse politiek filosoof, sjriever, journalist
- 11 december - John Kerry, Amerikaanse politicus en presidentskandidaat
- 18 december - Keith Richards, Britse gitarist (The Rolling Stones)
- 22 december - Silvia Sommerlath, latere keuningin van Zjwede
- 22 december - Paul Wolfowitz, Amerikaanse politicus
- 29 december - Hanja Maij-Weggen, Nederlandse politica (CDA)
- 31 december - Ben Kingsley, Britse acteur (Gandhi)
Gesjtorve Bewirk
gesjtorve 21 mieërt 1943
gesjtorve 9 juli 1943.
- 7 jannewarie - Nikola Tesla (86), Servisch-Amerikaanse elektrotechnicus, natuurkundige en oetvènjer
- 12 jannewarie - Jan Campert (40), Nederlandse dichter en sjriever
- 26 jannewarie - Michael Kozal (49), Poolse hulpbisjop en martelaer
- 6 fibberwarie - Hendrik Seyffardt (71), Nederlandse lutenant-generaal b.d. en commandant van 't Vriejwilligerslegioen
- 18 fibberwarie - Henri Polak (74), Nederlandse vakbóndjspionier
- 19 fibberwarie - Gerrit Willem Kastein (32), Nederlandse arts en verzètsheldj
- 16 miert - Joël Vredenburg (76), Nederlandse (opper)rabbien
- 21 miert - Sergej Rachmaninov (69), Russische componist en pianist
- 9 april - Philip Slier (19), Nederlands-Joodse dwangarbeider in de Tweëde Waereldaorlog
- 18 april - Isoroku Yamamoto (59), Japanse admiraal
- 4 mei - Gerrit Imbos (21), Nederlandse verzètssjtriejer
- 1 juli - Willem Arondeus (48), Nederlandse sjriever, kunstenaer en verzètssjtriejer
- 2 juli - Gerrit Kleerekoper (46), Nederlandse turncoach
- 2 juli - Lea Nordheim (39), Nederlandse gymnaste
- 9 juli - Han Hollander (56), Nederlandse sjportversjlaaggaever
- 21 juli - Charles Paddock (42), Amerikaanse atleet en olympische kampioen
- 23 juli - Ans Polak, Nederlandse gymnaste
- 24 augustus - Simone Weil (34), Franse sjriefster en filosofe
- 30 augustus - Eustachius van Lieshout (52), Nederlandse zalige, missionaris in Brazilië
- 17 september - Stella Agsteribbe (34), Nederlandse gymnaste
- 9 oktober - Pieter Zeeman (78), Nederlandse natuurkundige
- 18 oktober - A.M. de Jong (55), Nederlandse sjriever
- 31 oktober - Max Reinhardt (70), Duutsje regisseur en acteur
- 5 november - Bernhard Lichtenberg (67), Duutsje geistelike en verzètssjtriejer
- 13 november - Maurice Denis (72), Franse kunssjilder
- 24 november - Reina Prinsen Geerligs (21), Nederlandse sjriever en verzètssjtriejer
- 23 december - Theo Thijssen (64), Nederlandse sjriever
