Israël

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Staot Israël
Basisgegaevens
Officieel taal	Hebreeuws
Huidsjtad	Jeruzalem (betwis)
Sjtaotsvörm	Parlementair democratie
Sjtaotshoof (lies)	Isaac Herzog
premier	Benjamin Netanyahu
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	20.770-22.072 km² 2,12%
Inwoeners – Deechde:	8.602.000 (2016) 391/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Sjeqel (NIS) (ILS)
Tiedzaone	UTC +2
Nationale fiesdaag	14 mei
Vouksleed	Hatikva (De Hoop),
Web | Code | Tel.	.il | ISR | +972

Israel, officieel de Staot Israël (Hebreeuws: מדינת ישראל, Medinat Jisraël; Arabisch: دولة اسرائيل, Dawlat Israïl), is e land in 't Midde-ooste en de einege staot op de wereld mèt 'ne Joedse groondslaag. 't Land is in 1948 gestiech op 't groondgebeed vaan de aw Britse kolonie Palestina, boevaan 't oongeveer dreikwaart besleit.

Geografie

Israël is gelege op de samekoms vaan Europa, Azië en Afrika. 't Land is gelege aon de oosteleke Middellandse Zie en is zoe groet (of beter gezag klein) es haaf Nederland (binne de Greun Lijn). Oondanks zien beperkde gruutde, heet Israël e zier oeteinloupend klimaat. In 't weste - de Sjaron - bevind ziech e redelek vlaak dal. 't Klimaot in de Sjaron is werm en erg vochtig, wie 'nen benajde zomerdaag. In 't noorde zien mierder berg (boe-onder de Karmel bij Haifa), boe ouch regelmaoteg snie vèlt. In 't noordooste ligke de heuvels vaan Galilea, boe ouch de bekinde Zie vaan Galilea ligk. Mie riechting 't ooste (in de buurt van Jeruzalem) steig 't landsjap snel en weurt 't dudelek druger. Door die huugde - Jeruzalem ligk op umtrint 'ne kilometer bove de ziespiegel - is 't dao ummer e paar gräödsjes kawwer es in de Sjaron. Nog mie nao 't ooste keldert 't landsjap: de Doei Zie is 't deepste punt op Eerd (~400 meter oonder zieniveau). De zuieleke haaf vaan Israël besteit veur z'n gehiel oet de Negev-weustenij. Dao kin 't extreem werm weure, en regent 't meh ein of twie keer per jaor.

Gesjiedenis

Biebelsen tied

't Weurt euver 't algemein aongenome tot Israël zoen 3500 jaor geleije iers dudelek vörm heet gekrege oonder lui oet Kanaän. In Aajd-Egyptische tekste keump de naom 'Israël' veur 't iers veur in 1209 veur de jaortèlling. In 1020 veur de jaortèlling woorte de Israëlische dörpkes vereinig oonder ein keuninkriek, mèt Saul es keuning. Dit "Vereinig Keuninkriek vaan Israël" heet bestande tot 930 veur de jaortèlling, en in totaal drei keuninge gehad: Saul, David en Solomon. Nao de doed vaan Solomon heet dit keuninkriek ziech gesplits in twie deile: 't noordeleke Keuninkriek vaan Israël, en 't zuideleke Keuninkriek vaan Judah.

Dees situatie bestoont tot 722 veur de jaortèlling, toen 't neo-assyrische riek Israël bezat en häör hoofstad (toen Samaria) vernetigde. In de zèsde iew veur de jaortèlling woort Judah veroverd door Nebuchadnezzar II oet Babylon, boenao d'n tempel vaan Solomon vernetig woort en de bevolking woort verbanne nao Babylon. Viefteg jaor later woort Babylon zelf weer veroverd door Perzië, en oonderdaone vaan aander volke woorte relizjieus vrijheid gegeve, boenao de lui van Judah (de Joede) zien trökgekierd nao Judah. D'n Twiede Tempel vaan Jeruzalem woort gebouwd. Roond dees tied heet 't Joedse geluif, wie v'r tot noe kinne, ziech dudelek oontwikkeld ('t woort 'Joed' kump oeteindelek vaan 'Judah').

Door invlood van de Grieke woort Israël later hellinistischer, meh kraog in 160 veur de jaortèlling toch volledig zèlfbestuur oonder de Hasmoonse dynastie. Dit keuninkriek waor Joeds, allewel de bureaucratie vaol zaot mèt Grieke. De Hasmoonse dynastie heet 't tot 37 veur de jaortèlling oetgehawwe, toen de Romeine keuning Herod op d'n troen zatte. Neet väöl later moot Jezus vaan Nazareth gebore zien in Bethlehem.

'n Paar decennia nao de doed vaan Jezus höbbe ziech 'n aontal Joedse opstande tege de Romeine veurgedoon, mèt es einde d'n Opstand vaan Bar Kochbah, vaan 132 tot 136. Tiedes dees opstand voonte volges de Cassius Dio 580.000 Joede d'n doed, en woort d'n Twieden Tempel in Jeruzalem vernetig. Keizer Hadrianus verbooj Joedse zake, boenao de bevolking wijer kroomp en lankzaamaon ewegtrok, mèt de Joedse diaspora es gevolg.

• 
  't Keuninkriek Israël, 1020-930 veur de jaortèlling
• 
  Israël roond 't begin vaan de jaortèlling

Zionisme en de Britsen tied

Theodor Herzl, grondlègker vaan 't zionisme

In de negetiende iew waor 't credo vaan 't Joedse establishment in Europa um ziech ummertouw mie te assimelere in de Europese maatsjappij, in de hoop tot dit anti-semetisme zouw vermindere. Tot d'n Oosterieks-Hongaarse journalis Theodor Herzl in 1895 zien book Der Judenstaat publiceerde. In Der Judenstaat betoogde heer tot de Joede beter aof zouwe zien in hun eige land, tot bij veurkäör in 't historische Joedse toesland - Israël - zouw mote koume te ligke. Dit idee vaan zionisme bleek aon te sloon bij väöl Europese Joede, en woort versterk door de herleving vaan 't Hebreeuws es daogelekse taol door Eliezer Ben-Jehudah. 't Joeds Nationaal Fonds en aandere organisaties woorte opgeriech um Joedse immigratie nao Palestina te oondersteune. In 1922 waore 'rs 83.000 Joede in Palestina; in 1946 waore tot 'rs al 608.000.

Nao 't einde vaan d'n Ierste Wereldoorlog veel 't Ottomaans Riek oeterein, en naome de Britte de mach euver in e groet gedeilte vaan 't Midde-Ooste, boe-onder 't allewiel Israël, noe umgedäöp tot 't Britse Mandaat in Palestina. Al in 1917 stèlde de Britte veur um 'n Joedse staat op te riechte in 't Mandaat, mèt de Verklaoring vaan Balfour. Nao etnische relle in 1920 woort de Haganah opgeriech, um de Joede te verdedige tege Arabisch en Brits geweld. Nao de oonaofhenkelekheid vaan Israël in 1948 transformeerde de Haganah tot 't Israëlische leger. In 1922 woort de Balfourverklaoring in groete maote euvergenome door de Volkerebond, tot de Britte e mandaat gaof um tot 1948 te zörge veur de splitsing vaan Palestina in 'ne Joedse staot en 'nen Arabische staot. In dees tied gaof 't väöl Joedse immigratie nao 't mandaat, tot in grofweg vief golve - de Aliyah's ("trökkoms") - bestoont. Nao de opkoms vaan 't Nazisme in Europa greujde dees immigratie ummertouw gawwer, wat de spanninge in 't Mandaat op sjerp zat. De Britte perbeerde vaanaof 1939 Joedse immigrante tege te houwe; väöl Joedse immigrante die de holocaust zjus hadde oontvlöch, kaome in Britse detentiekampe terech (oonder aandere op Cyprus).

Nao d'n Twiede Wereldoorlog woorte de Vereinigde Naties opgezat, dat al in 1947 een resolutie aonnaom (33 veur, daartien tege en tien blanco) tot splitsing vaan 't Mandaat in 'ne Joedse staot en 'nen Arabische. De Joede zouwe 'ne smale kösstrook kriege en daoneve de noordeleke vlaktes en de Negev-weustenij, de Arabiere de res vaan 't land. Jeruzalem zouw direk oonder VN-bestuur kaome te valle - neet Joeds, neet Arabisch.'t Partitieplan woort door de mieste Joede good oontvaange; me waor daan ouch euver 't algemein content. De Arabische inwoeners waore daorentege fel gekant tege 't plan, en neet väöl later braok daan ouch 'nen börgeroorlog oet. De Joede zaote in 't begin vaan dees börgeroorlog in 't defensief, meh sloge later trök mèt succes. De Palestijns-Arabische economie implodeerde en 250.000 Arabiere vluchtte of woorte verdreve. Daotegeneuver vlöchde väöl Joede venoet Arabische en Noord-Afrikaanse len nao Israel.

VN-partitieplan veur 't Brits Mandaat in Palestina. Oranje: gebede gemeind veur de Joedse staot. Geel: gebede gemeint veur de Arabische staot. Jeruzalem en umgeving (wit) zouw aon gein vaan bei touwvalle en oonder VN-bestuur koume.

Staot Israël

Op de veuraovend vaan 't einde vaan 't Brits mandaat, op 14 mei 1948, verklaorde David Ben-Goerion Israël veur oonaofhaankelek. Op dat momint waor d'n börgeroorlog nog in volle gaank. De Haganah, de groetste Joedse paramilitair gróppering, woort umgevörmp tot 't Israëlische leger. D'n aanderen daag verklaorde Egypte, Transjordanië, Syrië, Libanon en Irak de nuien Israëlische staot d'n oorlog. In december vaan datzelfde jaor annexeerde Jordanië (toen nog Transjordanië) de gebiede die me allewijl de Westeleke Jordaanover neump. In 't veurjaor vaan 1949 woorte versjèllende wapenstilstande geslote mèt de Arabische len, mèt op z'n lès Syrië op 20 juli 1949. De grenze die toen zien aofgesproke (de greun lijn) gelle euver 't algemein nog ummer es internationaol erkinde grenze. 't Westelek deil van Jerusalem kaom in 't Israëlische gebied te lègke.

Nao d'n oorlog kraog Israël te make mèt groetsjaolege immigratie. Zoe'n 700.000 Joedse vluchtelinge, veurnamelek oet Europa en de Arabische wereld, zowwe Israël bereike in de drei jaore tösse 1948 en 1951. Nog mie zouwe later kaome. De bevolking greujde vaan 800.000 in 1948 naor 2 miljoen in 1958. Dit had ziene weerslaag op de ikkenomie. Op vaan alles waor e tekort. De socialistische regering vaan Ben-Goerioen had meujte roond te koume, gezeen de mieste immigrante vlöchtelinge waore mèt wieneg of gein bezittinge en geld. In september 1952 woort daan ouch 't in Israël zier controversieel Verdraag vaan Luxemburg geslote tösse Israël en Wes-Duitsland, boemèt de Duitsers de Israeli's inkel miljarde Duitse marke zouwe betaole es compensatie veur 'tginnege wat de Nazi's de Joedse bevolking höbbe aongedoon.

Nao d'n oorlog vaan 1948 waor de vrei veurluipeg geslote wie Egypte de Gazastroek en Jordanië de Westeleke Jordaankant annexeerde en Jeruzalem veur 't iers in zien historie verdeild raakde. Aofgezeen vaan de Suezcrisis in 1956, wie Israël de kant vaan 't weste koos, bleef de jaore dao-op de vrei behawwe. In 1967 vlamde dit conflik weer op, mèt dezelfde aonleiing. Oetindelek woort Israël aongevalle door Egypte, Jordanië en Syrië tegeliek. Door zien militair superioriteit evels won Israël dezen oorlog binne inkel daag. In wat me de Zèsdaogsen Oorlog is goon neume bezat Israël neet allein gans Palestina (dus ouch de Gazastroek, Oos-Jeruzalem en de Westeleke Jordaankant), meh pakden 't ouch de Golanhuugde vaan Syrië en de Sinaï-weuste vaan Egypte. Dit gaof 't land diverse strategische veurdeile op de naoberlen. Ouch de Jom Kippoeroorlog vaan 1973, boe-in Egypte en Syrië perbeerde hun bezatte stökker land weer trök te kriege, leep oet op 'n Israëlische euverwinning.

't Conflik kraog roond 1970 wereldwij allure: Israël en de Arabere lete ziech steune door respectievelek de VS en de Sovjet-Unie, zoetot 't in de contex vaan de Kawwen Oorlog woort oetgevochte. Mèt 'nen aonslaag vaan Palestijnse terroriste op Israëlische atlete bij de Olympische Speule vaan 1972 kaom 't conflik ouch nao Europa.

Later in de jaore zeventeg begós d'n Egyptische president Anwar Sadat de vrei mèt Israël op te zeuke. De zaak vaan doorvaart euver de Roej Zie woort geregeld en Israël gaof tösse 1979 en 1982 de Sinaï-weuste trök. In dat lèste jaor lejde evels 't conflik mèt Libanon op, mèt naome mèt de sjiïtische beweging Hezbollah. Dees gróp góng de verbinding aon mèt de Palestijnse gewaopende verzatsgróp PLO. 't Gevolg waor 'nen oorlog op Libanees groondgebeed. Nao e paar maond vechte kaom 't tot 'ne status quo; in 1985 woort formeel de vrei geteikend.

In de jaore negenteg leek 't conflik mèt de Palestijne tot 'n ind te koume. De PLO oonder Yasser Arafat stumde, in euverlègk mèt premier Yithzak Rabin, drin touw de waopes neer te lègke. In ruil woort de control vaan deile vaan 't Palestijns gebeed aon 'n nui te stiechte Palestijnse otoriteit euvergelate. Dit akkoord leep evels gaw stök: Rabin woort door 'ne radicaole joed vermaord en ouch aon Palestijnse kant voonte väöl lui dit akkoord te gemaoteg. Ein vaan de groete pijnpunte waore de kolleniste die Israël intösse op de Westeleke Jordaankant had laote woene. Oonder ziene rechsen opvolger Benyamin Netanyahu, dee tot op d'n huiegen daag ofwel premier of oppositieleier is gewees, radicaliseerde de hajding vaan Israël.

In 2000 naom 't gewaopend verzat vaan de Palestijne de vörm vaan 'nen opstand aon (Twiede Intifada), die tot 2005 doorde. Neve de PLO (en häör militair tak Fatah) kaome ouch de radicaolder beweginge Hamas en Islamitische Jihad in de jaore negenteg en nul op. Ouch nao 't ind vaan d'n Intifada in 2005 bleef 't neet rösteg. Naotot Hamas de verkezinge vaan 2006 won, waor de band mèt de Palestijne gooddeils verbroke. Hamas pakde zien machsbasis in de Gazastroek, boe 't vrij speul kraog en mèt regelmaot rakètte op Israël aofvuurde. In de regel veurde dit tot zwoer represailles vaan Israëlische kant. 't Conflik escaleerde compleet wie Hamas in 2023 'ne groondaonval op Israëlische börgers deeg. In de groetsjaolege vergeldingsactie vaan Israël die drop volgde kaome doezende Palestijnse börgers um.

Demografie

Israël heet zoen 8,6 miljoen inwoeners, boevaan ongeveer dreikwaart Joeds is. De res is mèt name Arabisch (boevaan weer de meiste moslim zien, mèt 'n klein christeleke minderheid). De euvergroete mierderheid vaan de christene is etnisch Arabier. Israël heet al jaore de hoegste bevolkingsgreuj in de OECD.

De Joedse bevolking kint opgedeild weure in de Asjkenazi, die oet Midde- en Oos-Europa koume, en de Sefardi, die oet de len um de Middellandse Zie en Arabische len koume. Wijer kint me de Joedse bevolking opdeile in de seculiere (de groetse gróp), relizjieuze en de orthodoxe Charediem.

Israël is sterk verstedelek, en grofweg de haaf vaan de bevolking woent in de metropool in en roond Tel Aviv (de Goesj Dan). De meiste stei zien etnisch homogeen, mèt plaotse boe mèt naome Joede woene, en plaotse boe mèt naome Arabiere woene. De Arabische bevolking woent mèt name in de oosteleke Sjaron en in 't noorde. Gemengde stei zien Jeruzalem, Haifa, Akko en in mindere maote ouch Tel Aviv.

Daoneve gief 't 'n paar kleiner etnische gróppe, wie de Tsjerkesse en de Armene. De Druze woene mèt naome in 't noorde vaan Israël, en de nomadische Bedouïene zwerve euver de wijer praktisch lege Negev.

Taole

In Israel zien 't Hebreeuws, gevolg door 't Arabisch, de meis gesproke taole. 't Rössisch is de daarde taol. Aander taole weure door klein minderhede gekald. Op 19 juli 2018 stumde 'n mierderheid in de Knesset in mèt 'n wèt, boe-in oonder mie steit tot de einsigste officieel taol vaan Israël 't Hebreeuws is.