Papoea-Nui-Guinea

Papoea-Nui-Guinea (officieel (Ingels) Independent State of Papua New Guinea, (Tok Pisin) Independen Stet bilong Papua Niugini) is e land wat soms tot Azië, dèks evels tot Oceanië weurt gerekend, in 't weste grenzend aon Indonesië en euver zie kortbij de Salomonseilen (in 't ooste) en Australië (in 't zuie). Hoofstad en wiedoet groetste stad is Port Moresby, aander stei zien Lae, Arawa en Mount Hagen. 't Land heet in taolkundeg opziech de mies diverse bevolking vaan de wereld. De mierderheid vaan de bevolking leef nog ummertouw in traditioneel tribaol verband; väöl vaan die stamme zien pas in d'n twintegsten iew mèt de westerse wereld in contak getrooje.

Bestuurleke indeiling

Papoea-Nui-Guinea is verdeild in 20 provincies. Ein provincie, Bougainville, heet de status vaan otonoom provincie.

In 2012 koume nog twie provincies debij: Hela (oet deile vaan Southern Highlands) en Jiwaka (oet deile vaan Western Highlands).

Fysische geografie

Papoea-Nui-Guinea ligk in de trope, kort oonder d'n eveneer; de noordelekste eilendsjes ligke oongeveer op 1°ZB, in 't zuie kump 't tot 12°ZB. 't Land is 't 54e groetste land op de wereld, e bitteke groeter es Zwede. 't Land besteit oet 't oostelek deil vaan 't eiland Nui-Guinea en e groet aontal kleinder eilen. Relatief kort um 't 'vasteland' ligke de eilen Manus, New Ireland en New Britain. Tösse dees eilen en 't hoofeiland ligk de Bismarckzie. Mie nao 't ooste ligk Bougainville; dit is geografisch deil vaan de Salomonseilen. De Salomonszie tösse 't hoofeiland en deze kette huurt ouch gooddeils tot Papoea-Nui-Guinea. Zuielek vaan 't (ei)land, riechting Australië, ligk de Golf vaan Papoea en de Koraolzie. De Torres Strait, mèt de Torres Strait-eilen, huurt gooddeils bij dit lèste land, meh e paar eilen valle oonder Papoea-Nui-Guinea. Groetste revere zien de Fly, die veur e deil op de grens mèt Indonesië ligk (es eineg natuurlek deil vaan die grens) en de Sepik.

Dweers euver Nui-Guinea löp e hoeggebergde, boevaan Mount Wilhelm 4509 meter d'n hoegste berg is. 't Land kint ouch versjèllende völkaone. Papoea-Nui-Guinea is riek aon delfstoffe, in 't bezunder goud, zèlver en koper.

Levende natuur

De natuur vaan Papoea-Nui-Guinea is neet homogeen: de versjèllende kleinder eilen höbbe aander natuur es 't hoofeiland, dewijl dat noe zjus weer väöl soorte deilt mèt 't Indonesisch deil. In eder geval laote ziech twie dinger dreuver zègke. In de ierste plaots heet de natuur vaan 't land dudeleke euvereinkomste mèt die vaan Australië: me vint ouch hei nog cloacadiere (Monotremata) en buildiere (Marsupialia) te euver. In de twiede plaots is de natuur hendeg divers: gans Nui-Guinea maak mer 0,5% vaan 't wereldoppervlak oet, meh kint zoe al 4.600 inheimse gewervelde. (Lèt wel: die koume neet allemaol ouch in Papoea-Nui-Guinea veur.) Daobij is de natuur op 't eiland relatief oongerep, umtot 't gein diechte, technisch oontwikkelde bevolking gaof die de bosse veur landbouwgroond of bouw neerhaolde.

Umtot 't eiland tropisch (heit en vochteg) is, vint me hei aander cloacadiere en buildiere es in/op Australië. 't Eiland kint twie endemische soorte aomzeikegele (Tachyglossidae) en versjèllende boumkangoeroes (Dendrolagus). De inheimse possums weure koeskoeze (Phalangeridae) geneump. Mojerkookdiere (Placentalia) koume hei ouch veur, meh zien beperk tot de moesechtege, die oet Azië zien koume euverloupe. 29 geslachte zien inheims, aander nog zien mèt de mins mètgekoume, wie ouch aander zoogdiere (boete de mins zelf oonder mie de Nui-Guineadingo, Canis lupus dingo var.). Vaan de hoonderde soorte veugel zien 'rs 320 endemisch in Nui-Guinea, boe-oonder de Papoea-jaorvogel (Rhyticeros plicatus) en de Nui-Guinese harpij (Harpyopsis novaeguineae). In de versjèllende aofgeslote vallei weure nog geregeld nui soorte (veural klein) bieste oontdèk, dèks herdisse en amfibieë. Zoe oontdèkde me in 2012 't minuscuul kwekkerke Paedophryne amauensis, endemisch in Papoea-Nui-Guinea, wat mer tösse de 7 en 8 mm mèt en daomèt 't alderkleinste tot noe touw bekind gewerveld dier is.^[1]

Cultuur en demografie

Hulimaan oet Papoea-Nui-Guinea.

Etnische gróppe

Papoea-Nui-Guinea is 't etnisch heterogeenste land op de wereld. 't Groetste deil vaan de inwoeners huurt tot de Papoea's, die boete e paar euvereinkómste in materieel cultuur veural negatief taolkundeg weure gedefenieerd: sprekers vaan taole die neet Austronesisch en neet Australisch zien. De Papoea's zien euver 't algemein vrij doonker, 'n minderheid huurt bij de negrito's. Euvereinkómste zien te vinde in 't praktisch oontbreke vaan kleiding en vreuger in 't touwpasse vaan koppesnelle (frequint) en kannibalisme (sjeers); allebei zien allewijl gooddeils verdwene.

E kleinder deil vaan de inwoeners huurt bij de Melanesiërs. Dit zien lui die oppervlekkeg (in uterlek en cultuur) euvereinkómste vertuine mèt de Papoea's, meh Austronesische taole spreke. De Melanesiërs höbbe e bezunder genetisch profiel, mèt (volges de nuiste inziechte) sterken invlood vaan de Neanderthaler en zelfs 'n aondeil vaan de mins vaan Denisova.

Wijer kint 't land nog klein gróppe neet-inheimse lui, wie Micronesiërs, Polynesiërs, Chineze en Europaone.

Taole

't Land is taolkundeg oongewoen divers: Ethnologue gief veur 't land neet minder es 841 taole op, boevaan 'rs 830 nog leve.^[2] Wie gezag spreke de Melanesiërs Austronesische taole; de Papoeataole evels zien allein negatief gedefinieerd: 't zien die taole in de regio die neet Austronesisch en ouch neet Australisch zien. Nao de meining vaan veeroet de mieste taolkundege zien die neet verwant. 't Aontal Papoea-taolfemilies in 't land ligk roond de 20, mèt nog 'n aontal isolaote daoneve.^[3] De mieste inheimse taole - ouch de neet-bedreigde - höbbe mer hoonderde tot doezende sprekers, meh 't Enga, in 't binneland, haolt toch zoe'n 200.000 lui.

Um de Babylonische spraokverwarring te regulere, höbbe ziech versjèllende linguae francae oontwikkeld. Veural vreuger woort 't Hiri Motu, gebaseerd op 't Austronesisch Motu, väöl gebruuk (aon de zuidkös noe nog wel); allewijl is 't Tok Pisin, gebaseerd op 't Ingels, väöl gebrukeleker ('t weurt in bekans gans 't land verstande). Hiri Motu en Tok Pisin zien officieel taole, wie ouch 't Ingels, wat 'n belaankrieke functie es cultuurtaol heet meh gein wij verspreiing es (zelfs mer twiede of daarde) spreektaol.

Religie

Intösse zien 96% vaan de inwoeners vaan Papoea-Nui-Guinea christelek, meh väöl lui praktisere daoneve nog hun aw inheimse religies. Bij de volkstèlling vaan 2000 waore de percentages zoe: kathelieke 27,0%, Lutheraone 19,5%, United Church 11,5%, zevendendaagsadventiste 10,0%, pinkstergemeintes 8,6%, Evangelische Alliantie 5,2%, anglicaone 3,2%, baptiste 0,5%, Churches of Christ 0,4%, Jehova's getuiges 0,3%, Leger des Heils 0,2%. Aander religies (wie de Bahá'í op 0,3% of d'n islam mèt 4000 aonhengers) zien hendeg klein.

Historie

De vreug historie vaan Papoea-Nui-Guinea is neet wezelek aanders es die vaan 't Indonesisch deil; 't heet daan ouch neet väöl zin die hei te besjrieve (zuug Nui-Guinea). Pas ind negentienden iew kaom de belaankstèlling vaan Europeaone veur 't gebeed op gaank. In 1883 vestegde de Britte hun kolonie Papoea in 't zuie, e jaor later vestegde de Duitse in 't noorde hun kolonie Duits Nui-Guinea. 't Weste vaan 't eiland waor bezit vaan de Nederlanders. Vaanaof 1906 kaom Papoea oonder Australisch bestuur; wie de Geallieerde in d'n Ierste Wereldoorlog ouch Duits Papoea bezatde, woorte de twie deile de facto vereineg, al góng 't noordelek deil later wijer es mandaotgebeed. In 1941 bezatte de Japanners 't; 't trökvereuvere vaan Nui-Guinea (de Nui-Guineacampagne) door drei jaor (1942-1945). In 1975 woort 't land oonaofhenkelek vaan Australië; bekans direk kaom toen 't eiland Bougainville in opstand, wat leide tot 'n aonpassing vaan de groondwèt boe-in dees provincie otonomie kraog. In 2009 braoke in de hoofstad relle oet tege de touwgenome economischen invlood vaan de Chineze.

Bronne

de:Liste der Städte in Papua-Neuguinea, en:Geography of Papua New Guinea, en:Fauna of New Guinea, en:Demographics of Papua New Guinea

Rifferenties

Lenj in Azië
Afghanistan · Armenië¹ · Azerbeidzjan · Bahrein · Bangladesh · Bhutan · Birma · Brunei · Cambodja · China · Cyprus¹ · Filipiene · Georgië¹ · India · Indonesië · Iran · Irak · Israël · Japan · Jeme · Jordanië · Kazachstan · Kirgizië · Koeweit · Laos · Libanon · Maledive · Maleisië · Mongolië · Nepal · Noord-Korea · Oezbekistan · Oman · Oos-Timor · Pakistan · Papoea-Nuuj-Guinea · Rusland¹ · Qatar · Saoedi-Arabië · Singapore · Sri Lanka · Syrië · Tadzjikistan · Thailand · Turkieë¹ · Turkmenistan · Vereinegde Arabische Emirate · Vietnam · Zuud-Korea
Aafhenkelike gebejer: Akrotiri en Dhekelia¹ · Gazasjtroek · Hong Kong · Macau · Westelike Jordaankantj
Sjtatus betwis: Abchazië¹ · Hoeg-Karabach¹ · Palestiense Sjtaot · Naord-Cyprus¹ · Taiwan · Zuud-Ossetië¹
1. Dit land ligk gedeiltelik of gans in Azië, meh weurt óm cultureel en historische raejes bie Europa ingedeild.

[1] PLoS ONE - Ecological Guild Evolution and the Discovery of the World's Smallest Vertebrate

[2] Ethnologue report for Papua New Guinea

[3] Ethnologue - Globaol taolkaart vaan Papoea-Nui-Guinea

[1]

[2]

[3]