Interbellum

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Interbellum (vaan 't Latiens inter 'tösse' en bellum 'oorlog') is 'nen tied tösse twie oorloge in. Gans in 't bezunder meint me heimèt d'n tied tösse d'n Ierste en d'n Twiede Wereldoorlog, dus de jaore 1918-1939.

Staotkunde

Vrei vaan Versailles (1919)

D'n Ierste Wereldoorlog waor mèt de waopestèlstand vaan 11 november 1918 geïndeg door 'n Duitse opgaaf. Heimèt zaoge de Geallieerde ziech es euverwinners, en naome zij 't rech in han um hun eise op te lègke. Veural Fraankriek, op wee zie groondgebeed 't groetste deil vaan 't wesfroont had gelege, wouw astronomisch hoeg herstèlbetaolinge (100 mieljaar goudmarke) vaan Duitsland um de sjaoj aon zien economie (de Pruse hadde in d'n oorlog de tactiek vaan de versjreujde eerd touwgepas) te ripperere. 't Zouw tot 1988 dore ietot 't land dit bedraag had trökbetaold. Depe ermooj deeg ziech in Duitsland al gaw veule. Ouch naome de Franse d'n Elzas trök, dee de Pruse in 1870 hadde geannexeerd. Wijer stoonte de Geallieerde drop tot Duitsland in de touwkoms neet mie zouw kinne touwsloon; 't woort 't land verboje e leger vaan mie es 100.000 soldaote op de bein te bringe, en 't Rienland mós weure gedemilitariseerd. De zwoer laste en vernedering die Duitsland woorte opgelag brach de Duitse bevolking direk in 't geweer; me spraok vaan e Schanddiktat. Historici zien vaan meining tot dit einzijeg verdraag de kieme heet gezejd veur d'n Twiede Wereldoorlog.

Mèt 't nui communistisch bewind in Rusland hadde de Centraol machte al in 1917 de Vrei vaan Brest-Litovsk geteikend, oonder väöl gunsteger veurweerdes. Daorum kós Rusland neet zoe'n zwoer eise aon Duitsland oplègke.

Nui staote

E wijer deil vaan de Vrei vaan Versailles waor de stiechting vaan versjèllende nui staote in Midde-Europa. De Oosterieks-Hongaarse Donaumonarchie waor oetereingevalle, veural door intern centrifugaol nationalisme. De aonligkende Geallieerde eisde hun deil. Servië kós 't gebeed vaan de verwante Zuid-Slavische volker annexere in 't nui gestiech Keuninkriek vaan Serve, Kroate en Slovene, nao 1929 bekind es Joegoslavië; Roemenië naom Transsylvanië euver; Italië naom Zuid-Tirol en Trentino in. De Tsjeche en Slowake vereinegde ziech in Tsjecho-Slowakije. Oosteriek en Hongarije, noe neet langer in personeel unie, woorte twie gans zelfstendege len.

Pole, wat officieel al bestoont, meh in personeel unie mèt Rusland feitelek 'n provincie daovaan waor, vörmde ziech mèt zoewel Duits es Russisch en Oosterieks gebeed. Aon de weskant pakde ze veural de aw Prusische provincies boe Pools gesproke woort; in 't ooste evels naome ze väöl Witrussisch- en Litouwstaoleg gebeed in. Finland, vreuger ouch mèt Rusland in personeel unie, wis ziech bij de Vrei vaan Brest-Litovsk los te make. Griekeland breide zie groondgebeed sterk nao 't noorde oet mèt veurmaoleg Turks land.

Euver 't algemein waore de nui staote beter es vreuger geordend nao etniciteit: staote vele dèkser same mèt ein natie, of mèt ing verwante volker. Toch gaof 't nog väöl oonopgelosde probleme, mèt naome versjèllende etnisch Duitse en Hongaarse minderhede.

Volkerboond

Um oorlog in 't vervolg te veurkoume, woort de Volkerboond opgeriech. Zoe zouwe internationaol gesjèlle in 't vervolg diplomatiek kinne weure opgelos. Ein vaan de ierste take waor 't oetsjrieve vaan mandaote veur aw Duitse en Turkse gebeie. Veural de Britte naome väöl aw Duitse kolonies en Turkse bezittinge in 't Midde-Ooste euver. Kwesties die de Volkerboond behandelde en oplosde waore oonder mie de Ålandkwestie, de deiling vaan Bove-Silezië en de grenze vaan Albanië. Duitsland, aonvenkelek oetgeslote, sloot ziech in 1926 ouch aon.

In de jaore daarteg evels kierde 't tij. Versjèllende len woorte weer militaristischer, en de Volkerboond bleek väöls te zwaak um daotege op te trejje. De Japanse operaties in China (1931, 't Mukdenincident), de Italiaanse invasie in Abessinië en de Spaonse börgeroorlog maakde dudelek tot 't de boond aon slaagveerdegheid oontbraok. Sommege len kaome neet bij de boond, in 't bezunder de VS neet, dewijl dit land wel gans mechteg oet d'n oorlog gekoume waor. Wie in 1933 zoewel Duitsland es Japan oettraoje, waor de boond 'n aofloupende zaak, en bij 't oetbreke vaan d'n Twiede Wereldoorlog tuinde ze ziech gans nötteloes.

Kolonialisme

't Kolonialisme bleujde in 't Interbellum nog ummertouw wie in de negentienden iew. Sommege oondoordringbaar gebeje woorte noe pas ech gekoloniseerd: zoe kraog Nederlands Indië pas in 1922 de vörm die Indonesië noe heet. Allewel tot de inheimse bevolking in sommege gevalle mie inspraok kraog, bleve de mojerlen in alle gevalle 't lèste woord hawwe. In Azië (Brits Indië, Frans Indochina, Nederlands Indië) kaome ummer groeter gróppe inheimse intellectuele daotege in opstand; in Afrika evels bleef 't nog rösteg.

D'n oorlog had wel versjuivinge op de koloniaol landkaart gebrach. De paar kolonies die Duitsland had, woorte verdeild: Namibië góng nao Zuid-Afrika, Tanzania nao 't Vereineg Keuninkriek en Roeanda-Oeroendi nao 't Belsj. Ouch väöl Turks gebeed woort oonder de euverwinners verdeild (en wel oonder 't VK en Fraankriek). De touwgeweze len kraoge de status vaan mandaotgebeed, mèt de bedoeling 'die len op neet al te langen termijn oonaofhenkelekheid te gönne. Praktisch gezeen maakde dat evels wieneg versjèl.

Ouch de Internationaol Concessies in China bleve in han vaan de aw machhöbbers, op de Duitse nao, die aon de Japanners woort touwgeweze. Dit lokde groet protes oet vaan de Chinese regering.

Staotsvörm

Roond 't ind vaan d'n oorlog vele versjèllende aw monarchieë, veural monarchieë mèt 'n otoritair karakter, um plaots te make veur 'n rippubliek (of, bij opgedeilde lan, mier rippublieke). 't Chinees keizerriek waor in 1912 al gevalle, de Russische tsaar had in 1917 troensaofstand gedoon, de Duitse en Oosteriekse keizers traoje in 1918 gedwónge aof. In Duitsland had dit ouch tot gevolg tot de voorste vaan de väöl deilstäötsjes ouch móste aoftrejje, dewijl in Oosteriek 't drage vaan 'nen adelstitel zelfs bij wèt woort verboje.

Democratie woort evels nog neet de norm in de wereld; in tegedeil, in de loup vaan 't Interbellum versjijne in ummer mie len dictature. Mie es oets góng 't ouch um totalitair systeme: dictature gónge noe dèks gans 't leve vaan hun börgers controlere. In Italië pakde Benito Mussolini in 1922 al de mach. Versjèllende prèl democratieë in Midde-Europa transformeerde in dictature; in 1933 gebäörde datzelfde mèt de machseuvernaome vaan Adolf Hitler in Duitsland. De rezjiems vaan Mussolini en Hitler weure fascistisch geneump.

Tegeneuver dees rechse, nationalistische systeme stoont in Rusland 't communisme. Naotot d'n tsaar waor aofgetrejje (in fibberwarie 1917), hadde iers nationaliste de mach gegrepe, meh in november vaan datzelfde jaor (oktober op de toen nog gebruukde Russische kalender; daorum bekind es Oktoberrevolutie), pakde de communiste 't reur euver. Dit rizzelteerde in 'nen börgeroorlog vaan bekans vief jaor, boe de vrij radicaol bolsjevieke es winners oetkaome, en wat de opriechting vaan de Sovjet-Unie tot gevolg had. Communistische beweginge waore ouch in väöl aander len actief, in 't bezunder Duitsland, meh kaome dao neet aon de mach.

Linkse en rechse ideologieë troffe ziech oonderein in Spaanje, boe vaan 1936 tot 1936 de Spaonse Börgeroorlog weujde tösse de Republikeine (links) en de Nationaliste (rechs). Allebei de kaampe bestoonte oet boonte coalities, en allebei hadde ze ouch väöl inminging vaan boetelandse legers en vrijwèllegers. De nationaliste wonne d'n oorlog; al gaw waor 't de fascistoïde Falange beweging, oonder leiing vaan generaol Francisco Franco, die allein aon de mach kaom en die mach tot Franco zienen doed zouw behawwe.

Economie

In de ierste jaore nao d'n oorlog laog de economie gans plat, door de verweustinge en euvergroete investeringe die 'r had gevraog. 't Helste woort Duitsland geraak, dat zwoer herstèlbetaolinge kraog opgelag. Dit brach sjeersde en hyperinflatie euver 't land. In e paar jaor zakde de weerde vaan de Duitse mark tot 'n bieljoenste vaan wat ze kort veur d'n oorlog weerd waor gewees. Ind 1923 begóste de aw Geallieerde in te zien tot e herstèl vaan de Duitse economie veur alle partije productiever waor, en woort 't Dawesplan opgestèld. Dit brach de ganse westerse wereld e paar jaore vaan groete greuj en veurspood (de Roaring Twenties).

In 1929 kierde 't tij evels door de krach op Wall Street. 't Berste vaan de financieel zeipbel dróng gaw in de reëel economie door, wat 't ein nao 't aander faillissemint en 'n enorm werkeloesheid (gemeinelek tientalle percinte) tot gevolg had. Regeringe reageerde in 't gemein mèt bezuneginge: geld liene waor veur de mieste gein optie. In de VS deeg Franklin Delano Roosevelt dat evels wel. Um de economie op geng te helpe leet 't ein nao 't aander land de gouwe standaard los, zoetot me de munt kós devaluere. De crisis zörgde veur 'n sterk touwgenome steun veur extreem (communistische en fascistische) partije, en brach ouch binne democratische partije 'n veurkäör veur sterke leiersfigure (Churchill, Roosevelt) teweeg.

Kuns en cultuur

Väöl kunstenere wouwe door de versjrikkinge vaan d'n Ierste Wereldoorlog aofrekene mèt de aw wereldorde, en dewijl 't modernisme al veur d'n oorlog waor opgekome, kaom 't noe väöl mier oonder de aondach. Paries heel zien beteikenis es centrum veur (modern) kuns, Berlien kaom in de jaore twinteg sterk op. De beteikenis vaan Wene leep trök. Ouch zuut me in 't Interbellum 'n groete oontwikkeling vaan popcultuur en massacultuur, die samehingk mèt de koms vaan nui media wie film, grammofoon(plaat) en radio.

Beeldende kuns

Abstrakte kuns waor kort veur d'n oorlog oontstande in kring vaan 't kubisme, en min of mie oonaofhenkelek vaan de kubiste gevoonde door Vasilij Kandinski en Kazimir Malevitsj, welke lèste de radicaolste waor. Dezen trend woort direk nao d'n oorlog oonmiddellek opgepak, ouch in Nederland, boe roontelum Theo van Doesburg de gróp De Stijl oontsteit (wijer veurnaom representante Gerrit Rietveld en Piet Mondriaan) en euver de ganse wereld bekind raak.

Nog radicaolder mèt 't verleie breke wèlle de dadaïste, oontstande in 1916 in Zürich. Hun esthetiek centreert ziech roontelum zinleegheid; ze wèrke daoveur mèt collages, oonzinneg same aofbeelde vaan dinger en antikuns. Marcel Duchamp weurt 't mieste mèt 't dadaïsme in verband gebrach. In Berlien weurt 't opgepak door Kurt Schwitters, deen 't Merz neump.

Dewijl 't dadaïsme neet laank in de belaankstèlling steit, oontwikkelt ziech dao-oet al gaw 't surrealisme, beeldende kuns die mèt oonmeugeleke beelder 'n deper beteikenis wèlt oprope. Bedinker vaan 't woord is Guillaume Apollinaire, dee ouch betrokke is bij 't Surrealistisch Manifes. Boete väöl Pariese sjèlders make ouch de Belsj René Magritte en de Spanjool Salvador Dalí naom demèt.

Literatuur

Ouch in de literatuur kump 't dadaïsme op; Kurt Schwitters is neve beeldende kunsteneer ouch 'nen diechter. 't Klaankdiech is 'n typische uting vaan dada-literatuur. In Vlaondere raak Paul Van Ostaijen sterk oonder dadïstischen invlood. Literair modernisme vint me ouch in Groet-Brittannië, bij James Joyce, dee mèt zien stream of consciousness vrij-associatief en lesteg te penetrere beuk sjrijf. 't Expressionisme kump op bij Alfred Döblin. Euver 't algemein evels weurt literatuur zjus touwgenkeleker (nui zakelekheid), en weure beuk minder dik. De Britse Virginia Woolf weurt väöl geleze; in Nederland nump Ferdinand Bordewijk de zakeleken trend op. Ouch oorlogsliteratuur vint ziene weeg nao 't publiek (Erich Remarque).

Op de buun woort hei en dao gebroke mèt 't realisme vaan vreuger: de Pruus Bertolt Brecht verzon 't vervreemdingseffek (boedoor de beziener ziech neet mèt de speulers identificeert), de Sovjetrus Vsevolod Meyerhold wèrkde mèt symbolisme en futurisme (oersprunkelek begrippe oet respectievelek de poëzie en de sjèlderkuns).

Genreliteratuur (ouch wel triviaol literatuur) weurt belaankrieker, noe arbeiers en kleinbörgers gelètterd zien en laankzaamaon mie geld te besteie höbbe. Hedwig Courths-Mahler sjrijf leefdesromans veur hoesvrouwe, J.R.R. Tolkien maak de fantasy volwasse en versjèllende Amerikaanse sjrievers koume mèt sciencefiction.

Meziek

D'n atonaole meziek, in de jaore 1900 in Wene oontwikkeld door Arnold Schönberg, kump noe väöl wijer in de belaankstèlling. De vraog of meziek zoonder toensoort meugelek is en/of de touwkoms heet, hèlt de meziekwereld bezeg. Succesvol weurt Schönberg ziene lierling Alban Berg mèt d'n opera Wozzeck. De mieste componiste evels blieve tonaol componere. 't Neoclassicisme kump sterk in de mode: korter werke, klaorder structure en 'n sterk antiromantische esthetiek. Igor Stravinski löp veurop; ouch Les Six in Paries en Paul Hindemith in Berlien lievere belaankrieke bijdrages. In de Vereinegde Staote steit de ierste generatie componiste vaan naom op; sommege vaan hun zien oetgesproke experimenteel (Charles Ives, Henry Cowell, John Cage).

In de populair meziek make de VS ummer mie d'n deens oet. De Tin Pan Alleysong weurt de norm, en door de radio en de plaote kin me die euver de ganse wereld hure. Ouch kump d'n jazz op, dee vaanaof de late jaore twinteg ouch in Europa hel touwsleit, en dee ziech laankzaamaon emancipeert tot kunsmeziek.

Film

't Nui medium film had ziech in d'n oorlog sterk beweze es propagandamiddel. Ouch in 't Interbellum kaom väöl vaan de vernuiing vaan politieke filmmekers. Revolutionair in montaasj waor 't werk vaan de Sovjetrus Sergej Eisenstein. In nazi-Duitsland zouwe de films vaan Leni Riefenstahl (oongebrukeleke geziechspunte en camera-opstèllinge) hoeg ouge goeje. De films in dezen tied valle technisch gezeen oeterein in stom films (jaore twinteg) en klaankfilms (vaanaof de jaore daarteg). De mieste films hadde nog gein groete artistieke pretenties (euver 't algemein tuine ze amusemint), meh sommege producties kaome vaan trends oet de hoeger kuns: Wilhelm Murnau maakde expressionistische, Salvador Dalí surrealistische films.

Cultuurpolitiek

Wie bove gezag oontdèkde de totalitair dictature al gaw de beteikenis vaan de film. Ouch op aander vlek gónge dees regimes ziech mèt kuns meuje. Vreuger had 't wel censuur gegeve tege gezagsgevierleke kunsutinge, meh in zoewel Hitler zien nazi-Duitsland es in Stalin zien Sovjet-Unie begós de euverheid modern kuns te verbeie of entans bij te sture. In Duitsland deeg me dit vaanaof de machseuvernaome al; me spraok vaan Entartete Kunst. In de Sovjet-Unie bleujde iers de avant-garde, meh wie 't bewind merkde tot de arbeiers dao neet op zaote te wachte, lagte ze 't socialistisch realisme op. Versjèllende kunstenere woorte vervolg, aandere vlöchde nao 't boeteland, weer aandere hele hun kuns verborge of zochte nao de grens vaan wat touwlaotbaar waor.

't Interbellum in Nederland

Nederland, wat in d'n Ierste Wereldoorlog neutraol waor gewees, waor in 't Interbellum eint vaan de stabielste len in Europa. Wie in november 1918 in Duitsland e revolutionair klimaot heersde, reep Pieter Jelles Troelstra ouch in Nederland de revolutie oet, wat evels compleet mislökde. Extreem partije haolde zelfs in crisistied neet d'n aonhaank dee ze in aander len kóste verwachte: de fascistische NSB haolde veer zedele (vaan de 100) bij de Twiede Kamerverkezinge vaan 1937, de communistische CPH (in 1918 SDP, nao 1935 CPN) had 'rs op zie huugdepunt (verkezinge 1933) ouch veer. Wel dreigde kort nao d'n Oorlog nog e conflik mèt 't Belsj, wat Ziews-Vlaondere en Nederlands Limbörg opeisde. Ze voonte tot Nederland neet neutraol waor gewees, oonder mie umtot 't aon d'n Duitse keizer asiel had verliend. Dit mislökde, meh had wel e charmeoffensief vaan de keuningin in Limbörg tot gevolg. 't Waor in dezen tied tot Nederlands Limbörg definitief vernederlandsde.

Wel waor 't tegen 't ind vaan d'n oorlog oonrösteg gewore in Nederland. Dit brach 't kabinèt-Cort van den Linden in 1917 tot de inveuring vaan 't Algemein Keesrech (boe-op in 1919 ouch 't vrouwekeesrech volgde) en de evereiege vertegenwoordeging. Dit brach de orthodox-protestantse ARP en de kathelieke RKSP aon de mach, en zörgde veur de parlementair veraankering vaan de socialistische SDAP. De kathelieke Charles Ruijs de Beerenbrouck leide drei kabinètte, de protestantse Hendrikus Colijn zelfs vijf. In 1939 zörgde 't twiede kabinèt-De Geer veur e novum door de deilnaome vaan de SDAP. Staotshoof waor de ganse periode keuningin Willemien.

Sociaol gezeen waor dit d'n tied vaan de verzuiling: 't protestants, katheliek en socialistisch bevolkingsdeil tolereerde ziech oonderein, meh ze trokke ziech trök in hun eige instèllinge, wat zörgde veur 'n versnippering vaan aw media (gezètte), nui media (radio-umroop), oonderwies, vakboond, jäögbeweging etc. Ouch kaom de ierste gróp migrante vaan d'n twintegsten iew 't land in: de Chineze, die es have-arbeiers in Rotterdam kaome, meh in de crisistied werk aon wal zochte.

't Interbellum in Nederland indegde op 10 mei 1940, wie Hitler zien legers tegeliek Nederland, 't Belsj en Luxemburg binnevele en 't land binne de vief daog bezatte.

't Interbellum in 't Belsj

Aanders es Nederland had in 't Belsj d'n Oorlog wel geweujd. Zoe good wie gans 't land waor bezat gewees; e klei stökske vaan de froontlijn leep door Wes-Vlaondere en perceis dao hadde e paar vaan de helste gevechte ziech aofgespäöld. Ieper laog gans in pojn door constante besjetinge. Ouch de Belzje maakde heidoor aonspraok op compensatie, en deil daovaan waor 't euverdrage vaan de (gooddeils Duitstaolege) Ooskantons aon 't Belsj. Ouch annexeerde Belsj Neutraal Moresnet (wat dus es land verdween). Veur 't plan um ouch deile vaan Nederland te annexere (zuug bove) waore de groete Europese machte evels neet te vinde.

Ouch in 't Belsj woort noe algemein keesrech ingeveurd, en wel in 1919. Dit brach drei groete f(r)acties in 't parlemint, de kathelieke, de liberaole en de socialiste, die tot in lèngde vaan jaore de politiek zouwe dominere. Wijer kinmerk ziech dezen tied door oonras in Vlaondere, boe 't Nederlands ziech ummer mie es cultuurtaol emancipeerde. Vlaomse eise wie de vernederlandsing vaan de universiteit in Gent en de twietaolegheid vaan 't leger (in d'n oorlog waor 't veurgekoume tot de Vlaomse soldaote hun franstaolege officere neet kóste verstoon) woorte noe doorgeveurd. Mier es in Nederland kaome in de crisisjaore 't fascisme sterk op, zoewel in Vlaoms-nationalistische (VNV) es in Belsj-nationalistische (rexisme) kring. Keuninge waore Albèr I (tot 1934) en Leopold III.