Wikipedia

Ziews

(Doorverweze van Zieëws)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Ziews is 'ne cluster vaan Nederfrankische dialekte die in 't zuidweste vaan Nederland, en wel in de provincie Zieland en op 't veurmaoleg eiland Goeree-Overflakkee (provincie Zuid-Holland) weure gesproke. De Ziewse dialekte vörme e dialekcontinuüm mèt 't Hollands nao 't noorde en mèt 't Wes-Vlaoms nao 't zuie. Mèt 't Braobants evels heet 't Ziews 'n sjerpe grens.

Naom en etymologie

bewirk

Ziews, Nederlands Zeeuws, is 't gaankbaar adjectief bij Zieland/Zeeland, allewel tot me in de volkstaol dèks wel 'Zielands' huurt zègke. In Zieland is 't gebrukelek es naom veur 't dialek, op Goeree-Overflakkee neet per se. De aonduiing plat, die veural in 't ooste weurt gebruuk, kump ouch in Zieland wel veur, zoe heet 't blaad Noe (zuug oonder) es oondertitel glad in 't plat. Ouch is meugelek te zègke: (op z'n) boers, boebij me daan speciaol de dialekte vaan 't platteland meint. 't Nederlands (en de vernederlandsde stadsdialekte) heite daan (op z'n) burgers.

Ziews es 'taol vaan de ziestrieke' kump al in de middeliewe veur, en wel bij Jacob van Maerlant, dee sjrijf:

Men moet om de rime te souken
 Misselike tonghe in bouken:
 Duuts, Diets, Brabants, Vlaemsch, Zeeus;
 Walsch, Latijn, Griex ende Hebreeus[1]

Veur te rijme moot me in beuk
 Nao versjèllende taole zeuke:
 Hoegduits, Nederduits, Braobants, Vlaams, Ziews;
 Frans, Latien, Grieks en Hebreeuws

Evenhuis zuut in Zeeus de naom veur de taol vaan de Vlaamse kös, dus neve 't eigelek Ziews ouch 't Kös-Wes-Vlaams.[2]

Verspreiing en definitie

bewirk

't Ziews is neet beperk tot Zieland en weurt ouch neet in de ganse provincie gesproke.

In 't noorde geit 't Hollands euver in 't Ziews; dit gebäört op Zuid-Hollands gebeed. Soms weure de dialekte vaan de dörper Rockanje, Oostvoorne en De Tinte, gemeinte Westvoorne, al bij 't Ziews gerekend. Winkler (1874) späölt mèt dat idee[3]; Evenhuis neump 't expliciet.[2] Belaankriekste argumint veur insleting bij 't Ziews zien de vocaole vaan dees dialekte. De mieste indeilinge rekene ze evels nog bij 't Hollands.[4][5][6] Ouch in 't Woordenboek der Zeeuwse Dialecten weure ze neet behandeld.[7] De dialekte vaan Goeree-Overflakkee, die ouch nog in Zuid-Holland gesproke weure, valle evels in alle indeilinge in de Ziewse dialekgróp.

De zuidgrens is al zjus zoe umstreje. De dialekte oonder de Westerschelde, in Ziews-Vlaandere, numme 'n ambigu positie in. 't Woordenboek behandelt ze allemaol[7], meh gief al aon tot 't Land vaan Hulst (wat zoeget samevèlt mèt de gemeinte Hulst) en de zuidoosteleke grensstreek neet bij 't Ziews taolgebeed hure.[8] Zuug veur 'n gedetailleerde besjrieving vaan dit gebeed 't artikel Oos-Vlaams. Ouch alle indeilinge vaan de 'Nederlandse' dialekte rekene dees dialekte tot 't Oos-Vlaams, of zelfs tot 't Braobants.[6]

Blieve euver 't Land-vaan-Cadzands in 't weste en 't Land-vaan-Axels in 't midde. Boete 't Woordenboek zuut ouch Evenhuis dees dialekte es Ziews; heer merk daobij op tot (wat häöm betröf) de grens tösse 't Ziews en 't Wes-Vlaams dinkbeeldeg is.[2] Daan en Hoppenbrouwers goon dao neet in mèt en rekene bei dialekgrope tot 't (Wes-)Vlaams.[4][6] Dees indeiling berös op de klaankliere vaan de dialekte in kwestie, die nao Vlaondere wieze en minder nao de Ziewse eilen. Allein Van Ginneken maak versjèl tösse 't Land-vaan-Cadzands - wat heer al tot 't Wes-Vlaams rekent - en 't Land-vaan-Axels - wat heer es Ziews zuut.[5] Dees indeiling is te verdeidege op grammiticaol grun: 't Land-vaan-Axels is zwoer gevörmp door de taol vaan de eilen en deit daodoor in väöl opziechte neet mèt in typische Wes-Vlaamse dialekkinmerke. Dat geit me hei-oonder ouch leze.

Erkinning en plaots in de 'Nederlandse' dialekte

bewirk

In tegestèlling tot 't Fries en de oosteleke dialekgrope Nedersaksisch en Limbörgs weurt 't Ziews neet erkind oonder 't Europees Haandves veur Striektaole en Taole vaan Minderhede. 't Is roond 't jaor 2000 daoveur wel veurgedrage, meh woort, oonder aandere nao negatief advies vaan de Taalunie,[9][10] door minister Johan Remkes aofgeweze: de Ziewse dialekte weure geach oonder 't Nederlands te hure.[11] Op provinciaol niveau is 't Ziews wel e soort vaan erkind: de provincie heet 'ne striektaolfunctionair ingestèld. Anno 2010 is dit Veronique de Tier. Ouch bij Ethnologue gelt 't Ziews es 'n apaarte taol.[12] Aongezeen ISO de taolelies vaan Ethnologue heet euvergenome, heet 't Ziews ouch 'n code in ISO 639-3: zea[13]

De zeenswijs vaan 't Ziews es Nederlands dialek hèlt verband mèt zien taolkundege aofkóms: 't is e Wes-Nederfrankisch dialek en vèlt daomèt in de gróp die 't mieste materiaol heet gelieverd veur de standaardtaol. D'n invlood vaan 't Ziews zelf op die standaardtaol is evels klein. Neve 't Ziews hure nog 't Hollands, 't Utrechs, 't Wes- en Oos-Vlaams, 't Braobants, 't Kleverlands en 't Stadsfries bij de Wes-Nederfrankische dialekte (in de Nederlandse dialectologie ouch wel de westeleke dialekte geneump). Wie bove gezag heet 't Ziews direkte euvergeng mèt 't Hollands en 't Wes-Vlaams, dees drei grope weure (same mèt 't Stadsfries) wel Frisofrankisch geneump. De dialekte ligke op 'n Aajdfries substraot en höbbe daodoor mier Ingweeonse kinmerke es beveurbeeld 't Braobants. 't Ziews heet, aanders es 't Hollands en 't Oos-Vlaams, neet mètgedoon aon de Braobantse expansie in de late middeliewe (die veur de klaanke ij en ui zörgde); Ziews en Wes-Vlaams zien daodoor perifeer Nederlandse dialekte. 't Neet-deile vaan dees innovatie höbbe de twie gemein mèt o.m. 't Nedersaksisch, 't Kleverlands en de mieste Limbörgse dialekte.

Oonderverdeiling

bewirk
 
Ziewse dialekte, inclusief Oostvoorns.

't Ziews liet ziech wijer verdeile in 'n aontal striek-dialekte, die miestens samevalle mèt ei vreuger eiland. Binne groeter eilen (Overflakkee, Schouwen, Walcheren, Zuid-Beveland) kinne ouch belaankrieke versjèlle bestoon, die gemeinelek oos-wesgeoriënteerd zien.

Klaanklier

bewirk

Euver 't algemein deile de Ziewse dialekte, entans die vaan de eilen, oongeveer dezelfde klaanklier, die op subtiel details vaanein versjèlle. 'tzelfde foneem kin in versjèllende tóngvalle trökkoume es lange vocaol, korte vocaol of diftong.[14]

Vocalisme

bewirk

Korte vocaole

bewirk

De korte a /ɑ/ steit gemeinelek op de plaotse boe ze in de standaardtaol ouch veurkump. Ze kin get mie nao veure koume. Zuug oonder veur de oersprunkeleke a veur 'n l.

De korte e is miestal haafope: /æ/. Zjus wie de Limbörgse e klink de Ziewse e dus a-echteger es de standaardnederlandse. In sommige dialekte, beveurbeeld, 't Walchers, is dat extreem 't geval: dao kin de e op (of minstes in de buurt vaan) 'n [a] of [ɐ] oetkoume.

'ne Variant vaan de korte e is geslotener, en weurt è gesjreve (zoewie in de Veldekespèlling).[15] De twie e's kinne ouch in 't Ziews minimaolpare vörme: ende 'eend' - ènde 'ind'.[16] Zuug oonder veur de oersprunkelek korte e veur 'n r.

De korte i /ɪ/ kump veur in de mieste posities boe ze in de standaardtaol ouch steit. Zuug de volgende klaank veur oetzunderinge. Ouch steit de korte i op plaotse boe de standaardtaol 'n u heet: pit 'pöt', ripse 'röps'. Dees oontrunding is oeraajd: ze heet Ingewoonse wortele en is nog trök te vinde in o.a. 't Fries en väöl Hollandse dialekte.[17]

De korte ie /i/ correspondeert miestal mèt de lang ij oet de standaardtaol (Oergermaans en Middelnederlands î): kieke(n), tied. De standaardnederlandse ie is in 't Ziews in principe laank, entans in èrfwäörd (zuug ouch oonder). In (recinter) lienwäörd oet de standaardtaol is ouch de ie kort. Ouch de Nederlandse ij kin in 't Ziews laank versjijne. De /i/ kump ouch veur es correlaot vaan de Standaardnederlandse i, naomelek veur /ŋ/ (-nk, -ng-): zienge(n), rienk.

De korte o /ɔ/ kump veur op mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit. Oetzunderinge zien wäörd mèt palatalisatie (oongeveer: umlaut; daan weurt de o 'n u) en veur /ŋ/ (-nk, -ng-); zuug oonder. De [ɔ] kump op Zuid-Beveland veur es realisatie vaan de oersprunkeleke a veur 'n l: olles 'alles'.[18]

De korte oe /u/ kump in väöl - neet alle - dialekte veur es de velaire nasaol /ŋ/ volg: joenk, doenker. Op Walcheren en in 't Land vaan Cadzand gebäört dat consequint, op Tholen, Noord- en Zuid-Beveland en in 't Land vaan Axel bij sommege wäörd.[19] De oe oet de standaardtaol is in 't Ziews miestens laank; zuug oonder.

De korte u /ʏ/ kump veur op de mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit, plus 'n aontal gevalle boe-in de oersprunkeleke o palatalisatie heet oondergaange: vurm, wurm, durp.[20] Zoeväöl wie in 't Wes-Vlaams kump 't evels neet veur. Zoewie de u kin verdwiene door oontrunding (zuug bove bij de i), kin ze ouch door runding versjiene: murpel 'huif' (oet mèrbel).[21][22]

De korte uu /y/ is miestal 't correlaot vaan de Standaardnederlandse ui. Wijer kump ze ouch veur in de mieste wäörd boe 't Nederlands 'n uu heet. Zuug oonder veur de uu die aon de r veuraofgeit. In vief wäörd correspondeert de Ziewse uu mèt de Standaardnederlandse ij: bluve(n) 'blieve', pupe 'piep', twuvel 'twievel', vuuf/vuve 'vief/vijf' en wuuf 'wief'. In zwoer door 't Ziews gekleurd Nederlands kin dao 'n ui optrejje (vuif, wuif).[23] De uu op dees plaotse (e geval vaan runding) heet 't Ziews gemein mèt 't Wes-Vlaams (en oonder mier 't Wes-Veluws).

Lang vocaole

bewirk

In èrfwäörd kump de Nederlandse aa gemeinelek geslotener trök: /ɛ:/. Deze klaank weurt gesjreve es ae: maeke(n) 'make'. Heer kump ouch veur es realisatie vaan de aw e veur 'n r, meh weurt daan es è gesjreve: wèrke ['ʋɛ:rəkə]. In Ziews-Vlaandere kump dees bezunder realisatie vaan de aa neet veur (zuug direk oonder). Op gans Zuid-Beveland boete de stad Goes weurt de ae wijer geslote, tot [e:] of [ɪ:]: mîke(n). In sommege dörper in de gemeinte Borsele weurt de klaank nog verkort: mikke. Veur 'n i sleet ziech de aa, neet; zuug oonder.[24]

De ao is ofwel de gerunde ofwel de oongerunde langen achterklinker: [ɒ:] of [ɑ:]. De realisatie versjèlt per dialek en per fonetische umgeving. 't Is de standaardrealisatie vaan de Algemein Nederlandse aa in Ziews-Vlaandere en in de stei Middelburg en Vlissingen. Veur 'n oersprunkeleke i is de aw â ouch 'n ao geweure: draoie(n) 'drejje', kraoie 'krej'. Dit gelt evels neet veur de i die in plaots vaan 'n d is gekoume: raeie 'raoje', oet Mnl. raeden. Vaandao: maoie(n) is 'mejje', meh maeie is 'maoj (larf)'. In inkel aander èrfwäörd kump ouch ao te stoon boe me ae zouw kinne verwachte: aor en aors 'aander' resp. 'aanders' (trouwes neve ander, wat ouch good Ziews is). Ae(r)s (zuug oonder veur de r) besteit ouch, meh beteikent 'aars'. In lienwäörd trejt noets 'n ae veur meh altied 'n ao: alteraosie, plakkaot, Arjaon 'Adriaan' ('ne väöl veurkoumende naom in Zieland). Ouch vaoder krijg gein ae; dit is e woord oet de standaardtaol (tegeneuver 't inheims vaer). Tot slot kriege de wèrkwäörd gaon, staon en slaon ouch de (sterk gerunde) ao-klaank op Goeree (sjibbolet: Gao je weig of ik slao je weig), wat evels nörges aanders op de eilen gebäört (dao gewoen gae(n), stae(n), slae(n)).[24][25]

Dao zien twie soorte ees: de sjerplang ee, gesjreve eê en de weiklang ee, gesjreve ee. De spelling mèt mer eine circonflex kump vaan 't blaad Noe[26]; 'ne variant dee ouch väöl weurt gebruuk is êê, wat in 't Woordenboek de norm is. Euver 't algemein correspondeert de weiklang ee mèt de Limbörgse ae (of ee, in 't Mestreechs), en de sjerplang ee mèt de Limbörgse ieë/ee/ie/iè/eë of de ei(ee). Veur oetzunderinge op de lèste regel zuug oonder. De zachlang ee klink oongeveer wie in de standaardtaol, es 'n ee mèt eventueel 'ne leechte i-echtege naoslaag [ei], zoetot 't strik gezeen 'nen diftong weurt. De sjerplang ee heet, zjus wie in 't Limbörgs, versjèllende realisaties, meh euver 't algemein is 't e haos geslote hoofdeil mèt 'ne relatief geëupende naoslaag, dèks 'ne sjwa (vallenden of centrerenden diftong): [ɪə], in extreem gevalle ouch [iɐ].[27] Soms steit de eê op plaotse boe de standaardtaol 'n ei heet: teêle 'teil', 'ummer',[28] zeêke(n) 'pisse' (vgl. zeiken).[29]

De lang ie - in 't Woordenboek ie: gesjreve - nump de plaots vaan de Nederlandse ie, en wel in èrfwäörd en in aw lienwäörd. In moderner lienwäörd oet of via 't Standaardnederlands mèt 'n ie is deze klaank hei ouch kort. In de standaardtaol is de ie allein veur 'n r laank, in 't Ziews in principe neet. De lèste decennia raak dit versjèl evels in verval. In de Noe-spelling weurt 't versjèl neet weergegeve. De lang ie kin ouch mèt 'n Standaardnederlandse ij euvereinstumme, en wel veur 'ne sjwa: blie:e 'blij' (<Mnl. bli(j)de). De lang ie kin ouch mèt de Nederlandse uu correspondere, es gevolg vaan oontrunding. Dit is 't geval in de wäörd vier 'vuur', stiere(n) 'sjikke' (~Standaardtaol sturen) en kieken 'kuke'.[30]

Zoewie tot 't twie ee-klaanke gief, kint me ouch in beginsel twie oo's, meh heibij ligk de kwestie gecompliceerder, aongezeen neet allein de etymologie, meh ouch de positie vaan de klaank in e woord (conteks) mètspäölt. 't Versjil is basaol dat tösse de sjerplang oô en de weiklang oo. De ierste geit normaal gesproke op 'n historische twieklaank trök en kump soms euverein mèt de Limbörgse ou, daan weer mèt de oeë. De realisatie vaan de oô versjèlt nao gelaank ze veur 'nen dentaol of veur 'n aander lètter steit.
 Veur 'nen dentaol is de oô bekans euveral 'nen haafope achtervocaol mèt naoslaag, dèks [oə], soms [uɐ] (doead). Soms is 't 'ne stijgende klaank, wò: dit kump veur in Achthuizen (gemeinte Oostflakkee), Colijnsplaat (gemeinte Noord-Beveland) en hei en dao in Ziews-Vlaandere.
 Op aander plaotse, wie in boôm 'boum', geit 't weer aanders. Hiel dèks is dit 'ne lange monoftong, die mier of minder ope kin zien ([ɒ:], [ɔ:]). Dit weurt soms gesjreve es oa. Dees realisatie vint me exclusief op Goeree-Overflakkee, Schouwen-Duiveland en Tholen en neve de variant mèt naoslaag (oô) op Noord- en Zuid-Beveland. In Ziews-Vlaandere huurt me allein oô. Walcheren is dao divers in. De oa kump veur in Westkapelle en Koudekerke (allebei gemeinte Veere). De res vaan 't eiland is verdeild: oostelek vaan de lijn Veere-Middelburg-Vlissingen (die plaotse inbegrepe) kint me allein de oô, westelek zeet me daoveur de oo, dus de klaank vaan de weiklang oo. Daodoor is 't contras tösse de twie oo's in westelek Walchere oondudelek. In Domburg, Oostkapelle en Aagtekerke (gemeinte Veere) is 't zelfs gans verdwene: umtot dao alle oo's veur dentaole in oô verandere, zien de twie klaanke allofone vaanein.[31][27]

De Nederlandse oe, corresponderend mèt de Limbörgse oo, is in 't Ziews vaanaajds laank, oetgezunderd 't uterste ooste vaan Goeree-Overflakkee, Sint-Philipsland en oostelek Tholen. Dees verkorting sjrijf me aon Braobantsen invlood touw.[32]

De eu is ummer laank, wie in 't Nederlands. Door spontaan palatalisatie kump ze dèks op plaotse boe de standaardtaol 'n oo heet: beuter, meulen, peugen. Dit kump in de standaardtaol ouch wel veur (deugen, kreuken), meh minder dèks.[20]

De uu is laank veur 'n r (muu:r), ouch al wie in de standaardtaol. Väöl kump de lang uu, neet veur: ze weurt dèks oontrund tot ie (zuug bove).[30]

Diftonge

bewirk

Boete de vallende diftonge eê en oô, die bove stoon besjreve, heet de Ziewse taol ouch nog e paar echte diftonge.

In 't Ziews is dèks nog versjèl te hure tösse de au en de ou, die in 't Nederlands 'tzelfde klinke. Beter gezag: e paar èrfwäörd mèt au weure gerealiseerd es aeu [ɛ:u]: blaeuw, graeuw. De ou weurt wie in 't Nederlands gerealiseerd ([ɑu]).[33]

De ei weurt soms get ai-echteg oetgesproke (beveurbeeld [æi]). De exakte realisatie versjèlt per streek of plaots. De ij, die identiek klink mèt de ei, kump allein veur in lienwäörd oet de standaardtaol (in èrfwäörd correspondeert de Nederlandse ij mèt 'n Ziewse ie). In e paar wäörd steit nog 'n ei die trökgeit op de Aajdgermaanse ai, op plaotse boe me etymologisch gezeen 'n eê zou verwachte. Dit geit um vleis,[34] bleik[35] en, zjus wie in de standaardtaol, klein en eik. Dees wäörd huurt me ouch in sommege Hollandse dialekte.

De ui kump ouch wieneg veur: gemeinelek steit in 't Ziews 'n uu op de plaots boe in de standaardtaol 'n ui steit. Wäörd boe de ui wel veurkump zien fluit en stuitje 'tiedsje'. (Stuutje besteit ouch; dit beteikent evels 'stutske'.)[36]

Consonantisme

bewirk

De h besteit neet in 't Ziews; oetzundering zien de dialekte vaan Goeree-Overflakkee. Zelfs dao evels kinne de dialekte vaan de op Braobant geriechde dörper (Achthuizen, Ooltgensplaat en de katholieke gemeinsjap vaan Oude Tonge) de h neet. Zieland maak deil oet vaan e gans groet gebeed in 't zuidweste vaan 't Nederlands taolgebeed boe de h neet weurt gerealiseerd. De h kin wel weure gehuurd in lienwäörd. In 't Woordenboek en 't blaad Noe weurt op de plaots vaan de h 'nen apostrof gezat, veur de leesbaarheid (um beveurbeeld ouwe 'awwe' en 'ouwe 'hawwe', die geliek klinke, oeterin te kinne).[37]

De g weurt zwakker oetgesproke es in de standaardtaol. Toch is dit gein weike g wie in 't Braobants of Limbörgs; 't is ieder 'ne klaank dee in de riechting vaan de h geit. De perceis realisatie versjèlt per plaots of zelfs per spreker (idiolek): soms is 't nog 'n dudeleke g, soms 'n zuver h. Dit verhaol geit neet op veur Goeree-Overflakkee: 'n zwakke g zouw dao verwarring sjöppe mèt de 'echte' h (die dao gewoen besteit). In dialektekste weurt de g dèks es <h> gespèld; zoewel 't Woordenboek es 't blaad Noe doen dat evels neet.[37]

D'n oetgaank en weurt gans mèt n oetgesproke, meh neet euveral boe ze in de Nederlandse sjrieftaol steit. In 't groetste deil vaan 't taolgebeed is de situatie zoe: in 't miervoud vaan substantieve huurt me de n wel, in wèrkwäördsvörm neet, oetgezunderd de speciaolen infinitief (zuug oonder bij grammair). In 't ooste vaan Zuid-Beveland weurt de n in alle gevalle oetgesproke; bovedeen is de n dao, wie in 't Nedersaksisch, syllabedragend (zittn veur zitte(n), werkng veur werke(n)). De n weurt gaaroet neet oetgesproke in 't ooste vaan Goeree-Overflakkee, sinds d'n twintegsten iew in 't ooste vaan Tholen (allebei oonder invlood vaan 't Braobants) en in de stei Middelburg en Vlissingen (oonder invlood vaan 't Hollands).[38]

De r weurt euveral gerold, meh neet in Vlissingen. Dao heet me, wie in wel mier stadsdialekte, 'n Franse brouw-r. De r vèlt evels oet veur 'n s, entans in de mieste wäörd: kaese 'boezjie', kes 'keers', gos 'graas' (oet gors). Dit is (weer) neet 't geval op Goeree-Overflakkee, boe die r euveral steit. In de stadsdialekte vaan Middelburg, Vlissingen, Goes en Zierikzee (gemeinte Schouwen-Duiveland) gebäört dit neet mie (of in eder geval neet altied mie), oonder invlood vaan de standaardtaol.[39] In 'n inkel geval blijf de r (ouch boete de besjreve plaotse) stoon veur 'n s: wienie de s miervoud- of genitiefoetgaank is en in 't woord aors 'aanders'.

Grammair

bewirk

De Ziewse grammair vèlt op door 'n aontal typerende archaïsmes.[40]

Substantieve

bewirk
 
Juun - inkelvoud en miervoud - weurt dèks es e typisch Ziews woord gezeen.

In tegestèlling tot de (Noord-)Nederlandse spreektaol kint 't Ziews nog drei woordgeslachte, die grammaticaol gemarkeerd zien. 't Versjèl is evels vager es in 't Braobants of Limbörgs. De geslachte koume laank neet altied euverein mèt wat 't verzörg Algemein Nederlands veursjrijf.

Vrouweleke wäörd zien euver 't algemein te herkinne aon d'n oetgaank -e, die in de standaardtaol (boete archaïsche registers wie de Staotebiebel) is verdwene: brugge (of 'eule) 'brögk', egge 'eeg', katte 'kat', pupe 'piep', vraeke 'vraak'. Dao zien oetzunderinge. Manneleke wäörd op -e wieze ummer manneleke wezes aon ( 'aene 'haon'); 'n oonzijeg woord op -e is beveurbeeld 'arte 'hart'. D'n oetgaank -in veur vrouweleke persoene weurt -inne (vriendinne). Aander vrouweleke oetgeng zien -ieng(e)/-ege (= '-ing', wie in verkerienge/verkerege) en -'eid (e woord wie schoôn'eid weurt zoonder -e toch es vrouwelek aongeveuld). De -e is verdwene in de stadsdialekte en op oostelek Flakkee en Oostelek Tholen.[41]

Es manneleke wäörd beginne mèt 'n b, d, h (op Goeree-Overflakkee), t of vocaal, daan weurt 't bepaold lidwoord d'n (Noe sjrijf den veur),[42] wie dat ouch in sommege Limbörgse dialekte gebäört (ouch Mestreechs, mèt 't versjèl tot 't dao neet veur de b gelt). Bij vrouweleke wäörd die mèt 'ne vocaol beginne weurt 't lidwoord d' (elisie). Zoe kint me d'n boer, meh de boerinne, d'n diek meh de dulve ('de sloot'), d'n trekker meh de touwe, d'n 'aene meh d' opoe 'de bomma'.[43] 't Bepaold lidwoord veur oonzijeg is ummer 't. Versjèl weurt bij 't oonbepaold lidwoord neet gemaak, dat is ummer 'n. 't Blaad Noe sjrijf dit consequent es een.[42]

Miervoude weure miestal gevörmp op -en, bij de klas vaan wäörd op -e is d'n oetgaank -n (katte - katten). (In e paar plaotse sprik me de -n neet oet, zuug nog bove.) De mieste wäörd die in 't Standaardnederlands -s kriege, höbbe dat in 't Ziews ouch. Wäörd op -el, -em, -en en -aer kriege gemeinelek -s (artikels, appels, leraers), dewijl in 't Standaardnederlands dèks allebei meugelek is en soms dudelek de veurkäör veur -en besteit. Wäörd die in de standaardtaol -eren kriege, höbbe in 't Ziews -ers (eiers, 'oenders 'hinne, hoonder', kinders). Oonregelmaoteg zien oonder mie paerd - paeren ('pee.rd - peerd'), zeune - zeuns ('zoon - zäöns') en juun ('un' en 'unne').[44] Kind kin neve kinders ouch guus es miervoud kriege; dèks beteikent dat daan 'iemes zien kinder', 'de kinder oet ei gezin'.[45]

Verkleinwäörd weure praktisch gevörmp wie in de standaardtaol, dus op -je en -tje.

Adjectieve

bewirk

't Bove besproke versjijnsel bij manneleke wäörd strèk ziech oet tot bij de adjectieve, die d'n oetgaank -en kriege es 't woord wat volg mèt b, d, (h) of klinker begint. N.B. es veur 't adjectief nog e bepaold lidwoord steit, pas dit lèste ziech aon aon de ierste lètter vaan dat adjectief (de lètter boe 't substantief later mèt begint is daan neet mie belaankriek). Vaandao d'n dikken boer, de rieken dominee, d'n ievalligen aevend 'de kawwen aovend'.

Veurnaomwäörd

bewirk

Ouch veurnaomwäörd deze en die weure soms dezen en dien veur manneleke wäörd, volges perceis dezelfde regele wie bove.

Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure dèks oetgebreid tot die(n)-a, dat-a. Dat lèste elemint kin weure verweug wie e werkwoord; zuug heioonder.

Aonwiezende veurnaomwäörd die zelfstandeg weure gebruuk, breie ziech oet tot d'n dezen, de deze, ditte en d'n dieën, de dieë, datte, zjus wie in väöl Zuid-Nederlandse dialekte. De manneleke vörm mèt twie kier -n weure hei ummer gebruuk.

Persoeneleke veurnaomwäörd valle veural op in 't miervoud: veer is ons of wulder (Tholen, Ziews-Vlaandere), geer is julder, zij is 'ulder. Geer of u besteit neet, in d'n twiede persoen inkelvoud is 't ummer jie en joe.

Reflexieve weure gevörmp wie in väöl aander westeleke dialekte. Zi(e)ch besteit neet en de reflexieve indege op eige: m'n eige, j'n eige, z'n eige etc.

Werkwäörd

bewirk

De mieste Ziewse dialekte kinne twie infinitieve: eine op -e, eine op -en. Dit heet 't gemein mèt 't Fries, 't Stadsfries en 't Wesfries. D'n infinitief op -en weurt gebruuk nao te en bij zelfstendeg gebruuk (Fietsen is gaef a je d'r zunne bie eit). Dit gelt ouch veur korte werkwäörd: gae(n), stae(n), zieë(n). Neet alle dialekte doen dao-in mèt. De börgerdialekte vaan Middelburg en Vlissingen, de dialekte vaan oostelek Tholen en die vaan oostelek Flakkee kinne de -n nao de sjwa neet; bijgevolg indeg dao d'n infinitief ummer op -e. Alle infinitieve op -en kump veur op oostelek Zuid-Beveland en wijer in Ziews-Vlaandere (in 't Wes-Vlaams is 't systeem mèt twie infinitieve jummers ouch oonbekind).[41]

De ierste persoen inkelvoud krijg in d'n tegewoordegen tied dèks 'n -e: Ik maeke wè da'k wegkomme, as d'n boer mien ziet 'Iech zörg wel tot iech eweg bin es de boer miech zuut'. Ouch de twiede persoen kin soms 'n -e, kriege; -t is evels frequinter. Die -t bij de twiede en derde persoen inkelvoud vèlt trouwes dèkser wel oet es neet: ze versjijnt allein veur 'n spreekpauze (beveurbeeld 't ind vaan 'ne zin) en es 't volgend woord mèt 'ne vocaal begint. Zoe is 't: Je kom maer a-je d'r lust an eit ('De kums mer este zin drin höbs'), M'n vaer ei nog nie van z'n eige 'ore laete ('M'ne pa heet nog neet vaan ziech laote hure'), meh Die lampe bluuft 'ier in de kaemer zòlank a ze 't nog doet ('Die lamp blijf hei in de kamer zoelaank es ze nog wèrk). 't Ziews kint 'n einheidsmiervoud op -e, d.w.z. tot de ierste, twiede en derde persoen miervoud allemaol op -e indege. De gebeje boe d'n infinitief ummer op -en oetgeit (zuug bove) höbbe 'n einheidsmiervoud op -en.

Väöl werkwäörd zien in 't Ziews sterk dewijl ze dat in de standaardtaol neet zien: jaege(n) - joeg - (g)ejoge(n), vege(n) - voog - (g)evoge(n). 't Umgekierde kump ouch veur: bidde(n) - bidde(de) - gebid 'beie - beide - gebeid' (standaardtaol bad, gebeden). De lange vörm mèt -ede bij stamme op -d kump bij awwer sprekers op Walcheren nog veur.[46] 't Voltoejd deilwoord begint mèt ge- (Flakkee, Tholen en Sint-Philipsland, Walcheren, Ziews-Vlaandere) of e- (Goeree, Schouwen-Duiveland, Noord- en Zuid-Beveland en Westkapelle op Walcheren; Noord-Beveland kint ze allebei) en geit oet op -e, hei en dao -en (in de plaotse die ouch d'n infinitief en 't einheidsmiervoud op -en höbbe).[41]

Morfosyntaxis

bewirk

't Ziews deit aon veugwoordverveuging, e wereldwied zeldzaam meh in Nederlandse dialekte algemein versjijnsel. In 't Ziews weure de veugwäörd verboge es 't woord wat volg in 't miervoud steit; ze indege daan op 'n -n. 't Kindje is gesturve, vòdat 't gedoopt is, meh 't Kindje is gesturve, vodan ze 't dope konden. Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure ouch wel verveug, dan weure ze oetgebreid mèt 't partikel a: De man, dien-a je gistere 'ier gezieën ei, è ze vandaeg doôd gevonde. In 't miervoud: De man, die-an julder gistere gezieën è, ....[47]

Syntaxis

bewirk

In 't Ziews euverweeg de greun volgorde; dat beteikent tot in bijzinne 't gezègke indeg mèt de persoensvörm. Zoe is 't gewoen veur te zègke: Je weête toch dat 'n nie 'arder loôpe kan 'De wèts toch tot heer neet helder kin loupe'.

De dóbbel oontkinning, allewijl veural nog in Oos- en Wes-Vlaandere bekind, kump in westelek Walchere nog veur bij awwere, in 't bezunder in 't spreekwoord Wat niet-en weêt, dat niet-en deert.[48]

Vocabulair

bewirk

't Ziews heet 'n eige vocabulair, wat de lèste tientalle jaore wel vervlaak: wie dat miestal bij dialekte gebäört, raak de woordesjat es ierste beïnvlood door de standaardtaol, veur grammair en laank veur de oetspraok. In geïsoleerde plaotse wie Westkapelle, die altied al e dialek mèt 'n aofwiekend vocabulair hadde, weite ziech de karakteristieke wäörd en oetdrökkinge beter te hawwe es daoboete.[2][49]

Typisch Ziewse wäörd[50] - me moot natuurlek demèt rekene tot die wäörd es regel ouch örges aanders veurkoume, dèks in Hollandse en/of Vlaamse dialekte - zien oonder mie baemesse 'herfs', binst 'binne', 'dewijl', guus 'kinder' (zuug bove), puut 'kwakker', touter 'sjogkel' (awwewèts)[51] en vuulte 'oonkroed'.[52] E paar jaor trök heel me 'n verkezing vaan 't sjoenste Ziews woord, winner woort platte zeuge 'verkesbeurstel'; ouch gosternokke 'nondezjouw' waor populair.[53][54] 't Ziews kint ouch e relatief groet aontal lienwäörd oet 't Frans en/of Picardisch, al ligk dit aontal neet zoe hoeg wie in 't Mestreechs of Wes-Vlaams. Sommege wäörd, wie aveseren, koume eigelek door gans 't land veur, aander wäörd, wie passeviet '(reur)zei' (neve èrfwaord zeêle, wat in boerejargon neet 'tzelfde typ hoof te zien), frinze 'erebeis' (veural op Walcheren) en pimpampoentje 'slivvenierebieske' (oet papillon) zien mie typisch veur de regio ('t lèste woord is wel alum bekind in Vlaandere).[55]

Dao zien ouch wäörd die zoewel in 't Standaardnederlands es in 't Ziews bestoon, meh in bei taolvariante 'n aander beteikenis of geveulsweerde höbbe. Pisse(n) is, wie in 't Mestreechs, in 't Ziews gei plat wäörd; zeêke(n) is dat allein es 't euver lui geit (bij bieste is 't normaal). 'n Beêste is zeker e 'bies (dier)' in 't algemein, meh in 't bezunder meint me dao keuj mèt (koeie, koeë veur 'kooj' evels e gewoen woord). Angenaem, beleid en oprieze(n) 'opstoon', die in de standaardtaol formeel zien, weure in 't Ziews algemein gebruuk. Bescheid is neet 'amtelek stök', meh de kuns veur oondersjeid te zien: 'k Zieë 'ier gin bescheid vò oôgen eej! Keutele(n) is neet 'kakke' meh 'roondsaajele', opzien beteikent 'veuroetziech' en ordinair beteikent nog ummer 'gewoen'.[56]

Sprekers en vitaliteit

bewirk

In de jaore negeteg is oonderzeuk gedoon nao 't aontal sprekers vaan 't Ziews. Op dat memint spraok zeker 60% vaan de bevolking nog Ziews; vaan de res had zeker de helf deil wel actief of passief kinnes. In de stei laog dat percentaasj väöl lieger, in geïsoleerde, dunbevolkde gebeje belaankriek hoeger. De bèste scores haolde Bruinisse (gemeinte Schouwen-Duiveland), Arnemuiden (gemeinte Middelburg) en plaotse in de gemeinte Sluis, in 't bezunder Breskens, Hoofdplaat en Schoondijke. Roond 1995 praotde dao zelfs mie es 90% vaan de joongere Ziews.[2] Dao zien evels teikene tot de kinnes vaan 't dialek oonder joongere sinds deen tied sterk is verminderd; awwers trèkke hun kinder väöl mier op in de standaardtaol.[57] Recinte ciefers zien dao neet vaan veurhan. 't Aontal sprekers vaan 't Ziews, dialekte in westelek Ziews-Vlaandere mètgerekend en rekening hawwend mèt emigrante die 't nog spreke, ligk daomèt tege of roond de 250.000.

Cultivatie

bewirk

Literatuur

bewirk

Al veur d'n oorlog woorte door eine Pier Boudens gediechter in 't Ziews gesjreve. Nao d'n oorlog is die traditie door sommege wijergezat, meh ech väöl literatuur is neet versjene. 't Blaad Noe beit evels e platform veur dialeksjrievers.[58] Jan Zwemer, ouch actief bij Noe, brach ins e beukske mèt spreukskes in 't Ziews.[59] Endrik (pseudoniem veur Henk Blom) sjreef colums veur 'n plaotseleke gezèt op Schouwen.[60] Versjèllende biebelbeuk zien ouch in 't Ziews vertaold, dao-oonder de Psalme,[61] Job[62] en 't Hoegleed.[63] Dit gebäörde door losse initiatieve, die oonaofhenkelek vaanein bij versjèllende oetgevers versjene.

Op 'ne roman in 't Ziews is 't nog wachte, meh de debuutroman Dorsvloer vol confetti vaan Franca Treur bevat hiel väöl Ziewse wäörd.

Muziek

bewirk

Dao is 'n aontal artiste wat in 't Ziews zingk. Oonder de bekindste zien de 'troubadours' Engel Reinhoud[64] en Peter Dieleman[65] en de rockband Surrender,[66] dee muziek maak nao 't veurbeeld vaan Normaal.

Film

bewirk

De film Wilde Mossels oet 2000 oonder regie vaan Erik de Bruyn späölt in Zieland en heet väöl Ziewse dialoog.[67][68]

Literatuur euver 't Ziews

bewirk

'n Selectief lies vaan literatuur euver 't Ziews

  • E.J. Broecke-De Man, Dialect in West-Zeeuwsch-Vlaanderen. Groede, 1978
  • id. (mèt M. Dieleman), Dialect in het Land van Axel. Terneuzen, 1981
  • id. (mèt J.L. Eggermont), Dialecten in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen. Kloosterzande, 1982
  • id. (mèt L. Eikenhout), Dialect op Noord-Beveland. Kruiningen, 1984
  • id. (mèt J.A. van Gilst), Dialect op Zuid-Beveland. Kruiningen, 1985
  • id. (mèt A.A. Krijger-Goedegebuure), Dialect op Tholen en St.-Philipsland. Kruiningen, 1986
  • id. (mèt A. Franke), Dialect op Walcheren. Kruiningen, 1987.
  • id. (mèt D.K. Soldaat-Poortvliet en P. Heerschap), Dialect op Goeree-Overflakkee. Ouddorp, 1988
  • Dr. F. Debrabandere, Zeeuws etymologisch woordenboek. De herkomst van de Zeeuwse woorden. Amsterdam/Antwerpe, 2007
  • L. van Driel, Taal in stad en land: Zeeuws. Den Haag, 2004
  • Dr. Ha.C.M. Ghijsen (red.), Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Krabbendijke, 1964, 101998
    • K. Fraanje e.a. (redd.), Supplement Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Krabbendijke, 1993.

Vootnote

bewirk
  1. ↑ Jacob van Maerlant, Sinte Fransiscus Leven: proloog.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 De Zeêuwse taelsite - Over Zeeuws
  3. ↑ Johan Winkler, Dialecticon: Tinte
  4. ↑ 4,0 4,1 Daan c.s., 1967
  5. ↑ 5,0 5,1 Van Ginneken: http://www.mijnwoordenboek.nl/img/dialectenkaart.jpg. Allewel tot Van Ginneken 't Ziews tot 't Hollands rekent, oondersjeit heer wel 'n Ziewse dialekgróp; Oostvoorne e.u. huurt dao neet bij.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Hoppenbrouwers (2001): http://taal.phileon.nl/kaart/hoppenbrouwers.php
  7. ↑ 7,0 7,1 Ha.C.M. Ghijsen (red.), Woordenboek der Zeeuwse Dialecten, Krabbendijke, 1964, 101998
  8. ↑ Woordenboek der Zeeuwse dialecten: veurwoord
  9. ↑ https://web.archive.org/web/20060925102108/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/noe13.htm
  10. ↑ http://taalunieversum.org/taalunie/advies_inzake_de_erkenning_van_het_zeeuws_als_regionale_taal/
  11. ↑ http://www.vanoostendorp.nl/linguist/streektaalfunctionarissen.html
  12. ↑ http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=zea
  13. ↑ http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=zea. Opmerking: de lètters zea koume vaan de minder gebrukeleke spelling ea veur de vallenden diftong eê: Zeaws. Zuug ouch oonder Klaanklier.
  14. ↑ Ganse paragraaf gebaseerd op Van Driel (2004): pp. 35-55 en Ghijsen (1964): pp. vii-x.
  15. ↑ Ghijsen (1964): p. vii
  16. ↑ Ghijsen (1964): p. 221
  17. ↑ Van Driel (2004): p. 41
  18. ↑ Ghijsen (1964): kaart V
  19. ↑ Ghijsen (1964): kaart XI
  20. ↑ 20,0 20,1 Van Driel (2004): pp. 39-41
  21. ↑ Ghijsen (1964): p. 583
  22. ↑ Van Driel (2004): pp. 41-2
  23. ↑ Gijsen (1964): kaart XIV
  24. ↑ 24,0 24,1 Ghijsen (1964): kaart I
  25. ↑ Van Driel (2004): p. 33
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20110108175741/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/SturmNL.htm
  27. ↑ 27,0 27,1 Van Driel(2004): pp. 37-9
  28. ↑ Ghijsen (1964): p. 969
  29. ↑ Ghijsen (1964): p. 1170
  30. ↑ 30,0 30,1 Ghijsen (1964): kaart VIII
  31. ↑ Van Ghijsen: kaarte IX en X
  32. ↑ Van Ghijsen: kaart XII
  33. ↑ Ghijsen (1964): kaart III
  34. ↑ Ghijsen (1964): p. 1076
  35. ↑ Ghijsen (1964): pp. 105-6
  36. ↑ Van Driel (2004): p. 102
  37. ↑ 37,0 37,1 Ghijsen (1964): p. ix
  38. ↑ Ghijsen (1964): pp. ix-x
  39. ↑ Ghijsen (1964): kaart XV
  40. ↑ Ganse paragraaf gebaseerd op Van Driel (2004): pp.56-83
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Ghijsen (1964): p. x
  42. ↑ 42,0 42,1 De Zeêuwse taelsite - Schriefwieze
  43. ↑ Ghijsen (1964): pp. 158-9
  44. ↑ Ghijsen (1964): p. 389
  45. ↑ Ghijsen (1964): p. 299
  46. ↑ Van Driel (2004): pp. 70-1
  47. ↑ Van Driel: pp. 80-3
  48. ↑ Van Ghijsen (1964): p. 221
  49. ↑ Van driel (2004): p. 20
  50. ↑ Van Driel (2004): pp. 84-102
  51. ↑ Ghijsen (1964): p. 990
  52. ↑ Van Driel (2004): pp. 73-4
  53. ↑ Vlissingen.nl - Platte zeuge mooiste Zeeuwse woord
  54. ↑ Blog-bijdraog dao-euver op Druimentaere.nl (in 't Limbörgs)
  55. ↑ Van Driel (2004): pp. 103-6
  56. ↑ Van Driel (2004): pp. 94-7
  57. ↑ Zuug heiveur versjèllende bijdraoge vaan 't blaad Nehalennia
  58. ↑ 't Blaad Noe
  59. ↑ Jan Zwemer, De Sprookjes van Moedertje Jans en de Faobels van Jodocus. Vlissingen, 1992
  60. ↑ Endrik, Schouwse stikjes. Korte verhalen geschreven in dialect. Zierikzee, s.d.
  61. ↑ Wim Joosse (conv.), Psalmen in het Zeeuws. Haarlem/Biervliet, 2000
  62. ↑ Quidam (conv.), Erme Job. Heinkenszand, 2006
  63. ↑ Stichting 't Kerkje van Ellesdiek (convv.), Waèr a 't arte vol van is... Salomo z'n moôiste lied. Goes, 2008
  64. ↑ Streektaalzang.nl - Engel Reinhoudt
  65. ↑ Streektaalzang.nl - Peter Dieleman
  66. ↑ Streektaalzang.nl - Surrender
  67. ↑ Wilde Mossels op IMDb
  68. ↑ YouTube - Trailer Wilde Mossels
bewirk
 
Commons
In de categorie Zeelandic van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje
Nederlands
 Historie Audnederfrankisch · Middelnederlands · Vreugnuujnederlands · Frankisering van de Noordziekös · Braobentse expansie · Hollese expansie · Afrikaans · Taalsjtried in 't Belsj
 Kènmerke Grammair · Klanklier · Vocabulair · Sjpelling
 Dialekte Holles (Zuud-Holles · Utrechs · Wesfries · Sjtadsfries en verwante) · Ziews · Wes-Vlaoms · Oes-Vlaoms · Braobents · Kleverlands
dèks mitgeraekendj: Limburgs · Nedersaksisch
 Nationaal, regionaal en etnische variante Nederlands in Nederlandj · Belsj-Nederlands · Surinaams-Nederlands · Antilliaans-Nederlands · Fries-Nederlands · Saksisch-Nederlands · Limburgs-Nederlands · Poldernederlands · Verkavelingsvlaoms · Indisch-Nederlands (Petjoh · Javindo) · Juuds-Nederlands · Marokkaans-Nederlands · Sjtraottaal
 Media en infrasjtructuur Nederlandse literatuur (dichters · sjrievers) · Taalunie · Woordenlijst Nederlandse Taal ('Greun beukske') · Woordenboek der Nederlandsche Taal · Algemene Nederlandse Spraakkunst
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Ziews&oldid=474715"