Wereldtaol

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Wereldtaol is 'n taol mèt wereldwij beteikenis es communicatiemiddel. 'n Perceis definitie vaan dit begrip gief 't neet, meh taole die zoe weure geneump voldoen in 't gemein aon de volgende vereisde: ze höbbe 'n oetzunderlek groet aontal sprekers (in de orde vaan hoonderde mieljoene), ze zien officieel in e groet aontal len en ze weure gelierd door e significant aontal lui die 't neet es moojertaol höbbe. 'n Wereldtaol in inge zin weurt daobij frequint gebruuk es daarde taol tösse lui oet versjèllende deile vaan de wereld die allebei die taol neet vaan hoes oet spreke. Allewijl (2020) is allein 't Ingels in die zin 'n echte wereldtaol; diverse aander taole koume evels ouch in aonmerking.

Historie

Allewel tot de volker ziech pas sinds de groete oontdèkkingsreize allemaol kinne, en me ziech dus kin aofvraoge of 't wel zin heet um veur 1500 vaan 'wereldtaole' te spreke, is 't idee dèkser in retrospectief touwgepas op taole vaan wezeleke beteikenis veur groete deile vaan de wereld. Oteur Holger Gzella neumde in 2019 't Aramees 'de ierste wereldtaol', umtot de groete rieke vaan 't Midde-Ooste dit es officieel taol gebruukde. 't Aramees naom ouch de plaots vaan aander taole in 't gebeed, beveurbeeld 't Hebreeuws, 't Fenicisch en 't Akkadisch, die oetindelek allemaol es spreektaol verdwene.

Ouch 't Aajdgrieks weurt dèks es veurmaolege wereldtaol gezeen. 't Geit daan specifiek um 't Koinè-Grieks, de vörm dee ziech oontwikkelde in 't riek vaan Alexander de Groete. Wezelek veur dit idee is tot 't Grieks ziene status heel wie dat riek (al gans vlot) oeterein veel, en ouch later wie de diverse opvolgerstaote bij 't Romeins Riek woorte ingelijf. 't Latien, de taol vaan de Romeine, kraog ouch status es wereldtaol, meh veural in 't westelek deil vaan 't Riek. De groete status vaan 't Grieks es communicatietaol, ouch oonder de Romeinse hiersjappij, bliek beveurbeeld droet tot 't Nui Testamint in 't Grieks is gesjreve.

Boete de westerse wereld maag me zeker neet 't Chinees vergete. 't Middelchinees waor de cultuurtaol veur gans Oos-Azië, en 't aontal Chinese wäörd in 't Japans, Koreaans en Vietnamees is neet te tèlle. Deze status zouw de taol hawwe tot in de negentienden iew, wie de Qingdynastie in verval kaom en d'n invlood vaan China op de naoberlen tot nul woort geridduceerd.

Bij 't invalle vaan de Middeliewe helen 't Latien en Grieks hunne status in respectievelek 't weste en 't ooste. Mèt de opkoms vaan d'n islam en de vlotte vereuvering vaan groete deile vaan Azië, Afrika en zelfs Europa kaom evels 't Arabisch bekaans oet 't niks es wereldtaol nao väöre. Korten tied waor dit de belaankriekste taol vaan de wereld, meh nao 't desintegrere vaan 't kalifaot emancipeerde ziech aander taole in d'n islamitische wereld, in 't bezunder 't Nuiperzisch. 't Arabisch bleef veural es liturgische taol vaan wereldbelaank.

In Wes-Europa bleef 't Latien langen tied de algemein sjrieftaol, ouch al woort 't neet mie gesproke. Pas mèt de opkoms vaan de hoofcultuur en de riddersjap in de hoeg middeliewe kraog de taol serjeus concurrentie, en wel vaan 't Aajdfrans. 't Frans zouw zien dominante positie iewelaank vashawwe en heet tot in euzen tied 'n beteikenis in 't diplomatiek verkier. 't Latien zouw vaan belaank blieve, veural es taol vaan de wetensjap; pas in de loup vaan de negentienden iew kaom dao veraandering in.

Mèt de koms vaan 't kolonialisme gónge bepaolde taole ziech ech euver de wereld verspreide. De Portugeze waore dao de ierste in; hun kolonies in Afrika, Azië en Amerika zien gooddeils Portugeestaoleg gebleve. In Amerika waor nog get aanders. Umtot de inheimse bevolking dao massaol storf aon krenkdes oet d'n Awwe Wereld, kaome de Europese koloniste (en hun Afrikaanse slave) in de mierderheid. Zoedoende oontstoonte dao enorm gemeinsjappe Spaons-, Portugees- en Ingelstaolege, die oetindelek de sprekerspopulaties in Europa wied euvertroffe.

In de twiede fase vaan 't kolonialisme, bekind es 't modern imperialisme, gónge Europese rieke ouch in d'n Awwe Wereld 't achterland inlieve. Zoedoende woorten 't Ingels en Frans in väöl Afrikaanse en Aziatische len es officieel taole ingeveurd. De Nederlanders waore dao minder strik in: in Nederlands-Indië woort de koloniaol taol neet es bindmiddel doorgeduid meh góng de communicatie veural in 't inheims Maleis. Zoedoende woort 't Nederlands gein wereldtaol. Oonderwijl waor in Midde-Europa de beteikenis vaan 't Duits hendeg touwgenome, tot 't punt tot ouch die taol door väöl lui es 'wereldtaol' weurt/woort gezeen.

Vaanaof 't ind vaan de negentienden iew begós 't Ingels 't dujelek te winne. 't Brits Riek waor immens groet en de beteikenis vaan de Vereinegde Staote naom snel touw. In d'n twintegsten iew góng dit land op eder gebeed (militair, cultureel, diplomatiek, ikkenomisch) dominere, zoetot 't Ingels feitelek neet mie um oonderoet te koume waor. De rol vaan 't Duits waor nao 1945 oetgespäöld; de rol vaan 't Frans naom in de westerse wereld hendeg aof meh woort deils gerèd door 't gebruuk es pos-koloniaol taol in groete deile vaan Afrika. 't Russisch kaom nog op es taol vaan de Sovjet-Unie; ouch wie dit riek oetereinveel, bleef Rusland 'ne rillevante machsfactor en bleef 't Russisch 'ne belaankrieke cultuurtaol in de veurmaolege Sovjetrippublieke.

Wereldtaole allewijl

De Vereinegde Naties höbbe zès werktaole:

• Arabisch: zeker 300 mieljoen sprekers, officieel taol in vieftien soeverein staote en 't Palestijns gebeed
• Chinees: mie es 1 mieljard sprekers, boevaan mie es 900 mieljoen vaan 't Mandarijn; officieel in China (land mèt de groetste bevolking op de wereld en permanent lid vaan de Veilegheidsraod) en 't neet-erkind Taiwan
• Frans: zoeget 75 mieljoen moojertaolsprekers meh väöl mie twiedetaolsprekers; officieel in o.m. Fraankriek (permanent lid vaan de Veilegheidsraod) en diverse Afrikaanse len
• Ingels: zoeget 370 mieljoen moojertaolsprekers en mieljarde twiede- en daardetaolsprekers euver de ganse wereld; officieel taol in tientalle len op zès continente, boeoonder India ('t twiede groetste land nao bevolking), de Vereinegde Staote en 't Vereineg Keuninkriek (allebei permanent lid vaan de Veilegheidsraod); de wereldwij lingua franca in zoeget eder meugelek domein
• Russisch: zeker 160 mieljoen moojertaolsprekers, veural in Rusland (permanent lid vaan de Veilegheidsraod) meh ouch in de 14 aander veurmaolege Sovjetrippublieke
• Spaons: mie es 400 mieljoen moojertaolsprekers, veural in Zuid-Amerika meh ouch in Europa (Spaanje)

Aander taole die in aanmerking zouwe kinne koume zien:

• Hindi daan wel Hindoestani (ein taol mèt twie standaarde, Hindi en Urdu): aofhenkelek vaan de defintie tot wel 500 mieljoen moojertaolsprekers in India en Pakistan en zoedoende de dominante (inheimse) taol in allebei de len
• Portugees: zoeget 220 mieljoen moojertaolsprekers, veural in Brazilië, plus e significant aontal twiedetaolsprekers in Angola en Mozambique; wereldwij verspreiing is neet zoe groet wie 't Ingels meh de taol weurt wel op veer continente gesproke
• Bengaals: zoeget 200 mieljoen sprekers, hoofzakelek in India en Bangladesh; dees taol is neet zoe sterk es cultuurtaol
• Duits: zoeget 100 mieljoen moojertaolsprekers; zien vreuger beteikenis es twiede taol heet 't verlore
• Swahili: neet mie es 16 mieljoen moojertaolsprekers, meh door gans Oos-Afrika (tot in 't Congobassin) es handelstaol in gebruuk

Taole wie Japans en Punjabi höbbe ouch mie es 100 mieljoen sprekers, meh zitte al te zier vas aon ei land of zelfs ein regio um in aonmerking te koume.

Nog diverse aander taole koume in aonmerking es historische wereldtaol; sommege zien heibove neet geneump. Me kin daan dinke aon 't Nederlands en 't Italiaons es belaankrieke sjeepvaarttaole, 't Klassiek Tupi in 't huieg Brazilië (zoewel veur es in de koloniaolen tied), 't Aajd-Turks en Osmaans Turks.

Aander beteikenis

't Woord wereldtaol weurt soms ouch gebruuk veur kunstaole, perceizer gezag veur internationaol hölptaole: taole die oontwikkeld zien um door de minsheid neve de moojertaol es oonderling communicatiemiddel te gebruke. Veurbeelder zien 't Volapük (wat lètterlek 'wereldtaol' beteikent), 't Esperanto en 't Ido.