Kunstaol

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Kunstaol (ouch wel kunsmaotege taol of artificieel taol of conlang) is 'n taol die bewös door minseleke actie is geconstrueerd, en neet door 'n organisch vörmingsperces. De aard en 't doel vaan kunsmaotege taole loupe sterk oeterein.

Historie

Wienie de ierste kunstaol is gemaak is neet bekind. Es vreug veurbeeld weurt dèks de Lingua Ignota vaan Hildegard vaan Bingen geneump. In de Vreugmodernen Tied dege gelierde hei en dao poginge um 'n logische taol te oontwerpe; nog väöl mie woort gespikkeleerd euver wie zoe'n taol zouw mote oetzien. E projek wat väöl aondach ginnereerde waor 't Solresol oet 1817, 'n taol die bestoont oet mezieknote en kós weure gezoonge.

Pas ind negentienden iew kaom de kunstaolbeweging good op gaank. Johann Martin Schleyer publiceerde in 1879 't Volapük, de ierste internationaol hölptaol. Dees taol zouw de minsheid mote helpe ziech te verstoon, zoonder tot ze daobij 'n bestoonde, cultureel gekleurde taol bij nujeg had. Binne de tien jaor lierde doezende lui, veural in Europa, Volapük spreke. Daonao naom 't Esperanto, 'n initiatief vaan L.L. Zamenhof, die functie evels gooddeils euver. Esperanto is gemekeleker es Volapük umtot de wäörd herkinbaarder zien en umtot 't minder buigingsvörm heet. Zien groetste populariteit haolde 't in 't Interbellum: door de versjrikkinge vaan d'n Ierste Wereldoorlog voolte väöl lui ziech aongetrokke tot initiatieve die de wereld korter bijein móste bringe. Aon d'n aandere kant zaoge väöl lui ouch weer naodeile in 't Esperanto; zoe oontstoonte concurrente wie 't Ido, 't Occidental en 't Novial.

Oonder 't fascisme en 't nationaol-socialisme woorte internationaol hölptaole zwoer oonderdrök, veural umtot ze mèt de ultranationalistische kemissie vaan die ideologieë neet accordeerde. Van deze klap zien ze noets mie trökgekoume, al leefde 't Esperanto in de jaore viefteg nog wel e bitteke op. Ouch kaom toen nog 't besjeie Interlingua op. Euver 't algemein naom 't Ingels in dezen tied evels de rol vaan wereldtaol op ziech en voont me internationaol hölptaole neet mie nujeg. Nog ummertouw gief 't evels hoonderddoezende of mieljoene lui die Esperanto spreke; de aander hölptaole zien anno 2019 ieder sektarisch.

Belaankrieker zien in euzen tied de artistieke taole. Taokundege en fantasysjriever J.R.R. Tolkien bouwde e gans werk op roontelum 'n aontal verzonne taole, die heer touwsjreef aon verzonne volker in 'n verzonne wereld. Sommege fans vaan zie werk numme ziech de meujte die taole, in 't bezunder 't Quenya zelf te liere. Ouch veur de sciencefictionserie Star Trek en veur de film Avatar zien complete kunstaole gemaak (respectievelek Klingon en Na'vi), boe ouch grammatica's en woordelieste vaan bestoon. Artistieke taole weure ouch in de wereld vaan de geofictie gemaak.

Tot slot heet de koms vaan computers de intrèsse in logische taole trökgebrach. 't Loglan woort oontwikkeld um 'n gans logische taol te make, boe-in dobbelzinnegheid neet meugelek is. Neet allein zouw dit communicatie tösse lui dudeleker make, 't zouw ouch bruukbaar mote zien in communicatie mèt computers. Roond 2000 woort de taol wijer oontwikkeld tot Lojban, boe-in de diverse wortele zien aongepas um de taol ech gans cultureel neutraol te make.