Ido

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Ido is de naom vaan 'n internationaal hölptaol. De taol woort in 1907 oontwikkeld es hervörming vaan 't Esperanto. Umtot de mieste esperantiste neet instumde mèt de veurgestèlde hervörminge, oontstoont 'n splitsing in de beweging. Ido had evekes succes, meh mós 't nao d'n Ierste Wereldoorlog aoflègke tege ziene concurrent. Allewijl gief 't nog mer e hemfelke gebrukers, die evels op 't Internèt good vertrooje zien.

Historie

't Esperanto, 'n oetvinding vaan de Poolsen ougendokter L.L. Zamenhof, woort in 1887 bove d'n doupvoont gehawwe. De jaore dao-op greujde de beweging sterk, neet in 't minste door veurmaolege sprekers vaan 't Volapük ('n awwer, väöl lesteger hölptaol) die euverlepe. In 1894 evels meinde Zamenhof tot 't nog e stök sumpelder kós; heer stèlde oonder mie veur d'n accusatief en de lètters mèt diacriete aof te sjaffe, 't miervoud op -i te doen oetgoon (in plaots vaan -oj) en de veurnaomwäörd mie op de Romaanse taole te ènte. De mierderheid vaan de Esperantogemeinsjap evels wees dees veranderinge aof, en umtot Zamenhof vaanaof 't begin had beslote tot "'t Esperanto vaan de esperantiste waor" (en tot heer dus neet otoritair de taol kós aonpasse), leet heer 't zoe.

De discussie waor evels nog neet goon ligke, en zij die de veranderinge wel oondersteunde, lete ziech de koumende jaore hure. In 1907 woort in 'n anoniem gesjrif 'n nui kunstaol veurgestèld, die ziech baseerde op 't Esperanto meh ziech es 'n apaarte taol verstoont. De taol woort Ido geneump. Dit is 'n verkorting vaan Esperantido 'aofstammeling vaan 't Esperanto', meh beteikent op ziech ouch 'aofstammeling' (in allebei de taole). In oktober vaan dat jaor belagte twie vaan de veurnaomste hervörmers, de Fransoze Louis de Couturat en Léopold Leau, in Paries 'n vergaodering vaan 't Comité veur de Opnaom vaan 'n Internationaol Taol. Heibij verkoos me 't Ido bove 't oonhervörmp Esperanto, Idiom Neutral en Latino sine flexione.

Me sjat tot 20% vaan de kaderfigure en 3 tot 4% vaan de Esperantogemeinsjap euverleep nao 't Ido. De Ido-beweging waor evels sterk aofhenkelek vaan häör veurlui; wie in 1914 De Couturat umkaom in 'n oto-oongelök en tenao d'n Ierste Wereldoorlog oetbraok, stokde de beweging. In 1928 sjeide eine vaan de prominentste lede, d'n Deense taolkundege Otto Jespersen, ziech aof um 't Novial te stiechte, wat de beweging wijer verzwaakde. Sindsdeen is 't Ido mer 'n zier klein taol. Toch heet 't ouch vaandaog d'n daag nog zien sprekers. Edersjaor weure nog Idocongresse gehawwe, die gemeinelek zoe'n twinteg lui trèkke. De Idogemeinsjap oonderhèlt versjèllende websites, boo-oonder 'n versie vaan Wikipedia en versjèllende vaan zien zösterprojekte.

Kinmerke

Euver 't algemein kin weure gezag tot 't Ido de iezere regelmaotegheidsprincipes vaan 't Esperanto heet losgelaote um e get natuurleker woordbeeld te kriege.

Klaanklier en spelling

De vief Esperantolètters mèt circonflexe zien aofgesjaf. De klaanke die ze weergeve zien ofwel oet de taol gehaold, ofwel weure ze mèt digrafe aongegeve. Ĉ [t͡ʃ] is ch geweure, ĝ [dʒ] en ĵ [ʒ] zien samegevalle in j [ʒ], ĥ [x] is vervaange door h of k, ŝ [ʃ] weurt noe door sh weergegeve.

Umtot de j neet mie klink wie in 't Esperanto (ze klink noe wie in 't Frans, dewijl de lètter in 't Esperanto klink wie de Limbörgse j), gebruuk 't Ido ouch de lètter y, die de klaank [j] euvernump. De lètter ŭ weurt gewoen es u gesjreve. Tot slot nump 't Ido d'n digraaf qu (Esperanto: kv) en de lètter x (Esperanto: ks) weer op.

Ouch in 't Ido vèlt de klemtoen miestentied op de einnaolèste lèttergreep, meh 't gief oetzunderinge. D'n infinitief, dee oetgeit op -ar, -ir en -or (zuug oonder), dreug de klemtoen op de lèste syllaab. Bij wäörd indegend op -ia, -io etc. weurt de -i- neet geach 'n eige syllaab te vörme. Vaandao Ido radio, familio tegeneuver Esperanto radio, familio.

Grammair

Inkel bezunderhede woorte bove al getuind. Ouch in 't Ido goon zelfstendege naomwäörd oet op -o, bijveugeleke op -a en aofgeleide bijwäörd op -e. De werkwäórdsvörm valle ouch gooddeils same. 't Gief evels de volgende bezunderhede:

Adjectieve (bijveugeleke naomwäörd) congruere neet mie mèt 't substantief boe ze bij hure: yuna homi 'jóng lui' (Esp.: junaj homoj).
D'n accusatief weurt allein nog gebruuk es 't direk objek op 'n oongewoen plaots steit (um oondudelekheid te veurkoume): vua patron mi vidis 'Diene pa höb iech gezeen', meh mi vidis vua patro.
't Miervoud vaan zelfstendege naomwäörd geit oet op -i, in plaots vaan -oj. Umtot deze oetgaank de -o vaan 't inkelvoud vervingk, dreug heer twie beteikenisse inein: zelfstendeg naomwoord en miervoud. 't Ido is heimet, aanders es 't Esperanto, gein agglutinerende taol (allemaol stökskes achterein, edert mèt zien eige beteikenis), meh ieder 'n flecterende.
Umtot d'n oetgaank -i al veur get aanders in gebruuk is, indeg d'n infinitief neet mie op -i. In plaots daovaan gief 't drei infinitieve: -ar veur d'n tegewoordegen tied, -ir veur de verleien tied en -or veur de touwkoumenden tied. Mi volas skribar libri beteikent daomèt 'Iech wèl noe beuk sjrieve' of zoeväöl wie 'Iech wouw tot iech sjriever waor', Mi volas skribor libri beteikent 'Iech wèl dalek/later beuk sjrieve' of ieder 'Iech wèl sjriever weure'.
D'n imperatief indeg neet mie op -u, meh op -ez.

Vocabulaire

Wijer veranderinge behelze 't systeem vaan aofleiinge. E paar nui achterveugsele zien bedach, boevaan sommege ouch door 't Esperanto (entans door de Esperantiste) zien euvergenome. Zoe kinne bei taole allewijl -oza 'vol vaan'.

Zier beteikenisvol evels is de aofsjaffing vaan 't geslachssysteem oet 't Esperanto. In die taol zien wäörd veur levende wezes soms expliciet mannelek, soms neutraol, meh wäörd veur vrouweleke wezes indege ummer op -ino: bovo 'rind', 'bovino' kooj; patro 'vaajer', patrino 'moojer'; viro 'maan', virino 'vrouw'. Dit asymmetrisch systeem voont me minstens impliciet seksistisch, en 't vroog in de ouge vaan de idiste um hervörming. 't Ido kint daorum ouch 'n achtervoogsel veur expliciet manneleke wezes, -ulo. Zoe beteikent fratulo 'broor', fratino 'zöster' en frato 'gezinsgenoet' (sekseneutraol). Veur sommege wäörd is de regelmaotege vörming losgelaote: patro 'vaajer' - matro 'moojer' - genitoro 'awwer'.

Ouch in de vörming vaan antonieme is 't Ido minder rigoureus. In 't Esperanto weure die ummer mèt mal- gevörmp. In 't Ido geit dat ouch dèks mèt des- (zelfde beteikenis wie mal-), meh veur 'n aontal begrippe heet 't nui wäörd opgenome. 'Slech' is mala (Esp.: malbona), 'links' is sinistra (i.p.v. maldekstra), 'kort' is kurta (in plaots vaan 'mallonga'). In 't Esperanto kump me die wäörd noe en daan tege, veural in de poëzie.

Extern linke

Wikipedia

't Geuf 'n Ido editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie.

Oetgebreide site euver 't Ido