Tèlwoord

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

E tèlwoord (numerale) is 'n woordsoort die weurt gebruuk um kwantiteite vaan 't eint of aandert aon te geve. Tèlwäörd kinne zoewel perceize (absolute) es relatieve weerdes geve. Ze koume in principe in alle taole veur, meh 't gebruuk versjèlt hendeg. Versjèlle gief 't in grammaticaol behandeling, in 't aontal besjikbaar tèlwäörd en in de gebruukde basis.

Soorte

Me deilt de tèlwäörd op twie menere in. Ierstens gief 't e versjèl tösse bepaolde en oonbepaolde tèlwäörd. De ierste geve 'n exak aontal aon: ein, vief, hoonderd, mieljoen, twie'nhaaf, nul, min-viefteg, pi, i. De aandere zien rillatief vaan aard: sommege, väöl, wieneg, mie, minder. Bij de oonbepaolde tèlwoord is de grens mèt aander woordsoorte dèks lesteg te trèkke: väöl weurt gemekelek es bijwoord in plaots vaan es tèlwoord gerubriceerd.

Daan kin me de tèlwäörd indeile nao grammaticaol functie. 't Limbörgs kint twie vaan zoe'n categorieë, hooftèlwäörd en raanktèlwäörd. Hooftèlwäörd zien tèlwäörd tout court: alle bovestaonde veurbeelder hure daobij. Raanktèlwäörd geve de plaots aon in 'n ordening, en zien daorum gemeinelek aofgeleid vaan e natuurlek getal: ierste, vijfde, hoonderdste, mieljoenste. 't Gief ouch oonbepaolde raanktèlwäörd: lèste, veurlèste, zoeväölste.

Hooftèlwäörd kin me nog wijer indeile nao hun gebruuk. Ze kinne bijveugelek weure gebruuk, um get te kwantificere (twie kinder) of zelfstendeg: es tèlvörm (ein, twie, drei, ...) of in speciaol constructies (iech höbs 'rs twie). In 't Limbörgs kinne die vörm vaanein versjèlle. Dat versjèl betröf miestens de toen; naovenant kin in sommege dialekte ouch de klaank wissele. Zoe zeet me in 't Mestreechs vie.f steul, meh iech höb 'rs vijf.

In aander taole kint me nog aander soorte tèlwäörd. Zoe heet 't Latien neve hoof- en raanktèlwäörd (numeralia cardinalia resp. ordinalia) ouch nog deilende tèlwäörd (numeralia distributiva, beveurbeeld septēni 'zeve veur zeve', 'in grupkes vaan ummer zeve') en bijwoordeleke tèlwäörd (beveurbeeld septiēs 'zeve kier'). Die lèste koume ouch veur in inger verwante taole wie 't Ingels (once, twice, thrice, meh neet hoeger).

Gebruuk en oongebruuk

Tèlwäörd weure gebruuk wienie me aon wèlt geve wieväöl 't örges vaan gief. Dit is neet ummer nujeg. In taole mèt e versjèl tössen inkelvoud en mievoud ('t Limbörgs beveurbeeld) gief 't inkelvoud al aon tot 't mer eine örges vaan gief. 't Getal 1 hoof daan neet te weure oetgedrök door 't tèlwoord ein; deit me dat wel, daan lègk me naodrök trop tot 't um get inkelvoudegs geit. In taole mèt 'nen dualis (twievoud) gelt datzelfde ouch veur 't tèlwoord twie.

Weurt 't tèlwoord gebruuk, daan vervèlt in sommege taole de noedzaak um 't mievoud te gebruke. Me kin aon 't tèlwoord jummers al zien tot 't mie es eint vaan 't gekwantificeerde gief. 't Limbörgs deit dat allein bij einhede: vief kilometer, hoonderd gram, tien hectaar, meh vief olifante, hoonderd beuk, tien hoezer. Al is in väöl dialekte bij einhede 't inkelvoud altied al identiek aon 't mievoud.

Basis

Tèlwäörd weure georganiseerd in bases. In de mieste taole, 't Limbörgs zjus zoe good, is de basis tien. Dat kump umtot de mins tien vingere heet; me maag aonnumme tot 't tèlle oersprunkelek op de vingere gebäörde. Dit systeem is evels neet universeel; zuug oonder.

Taole mèt e tientalleg stèlsel beginne nao de tien mèt 'n nui categorie tèlwäörd. De wäörd èlf em twelf tuine de rudiminte vaan 'n aander stèlsel ('t twelftalleg), meh laote in hun etymologie wel vaag zien tot ze zien aofgeleid vaan de tèlformuul 1+10 en 2+10 (Oergermaons ainlif, twalif). In de volgende getalle tuint ziech dujeleker de etymologie (dertien, veertien, vieftien = 3+10, 4+10, 5+10 etc.).

Bij de tientalle is de etymologie ouch vrij dujelek: twinteg, daarteg etc. liet ziech nog good verstoon es 2×10, 3×10 etc., al is de oonregelmaotegheid dujelek.

Bij de volgende mach vaan tien, 10² (hoonderd), haoke väöl taole al aof, of ze höbbe 't woord later oet 'n aander taol geliend. Zoe neet de Indo-Europese taole; 't woord hoonderd kin vrij gemekelek gereconstrueerd weure (*ḱmtom). Veur 10³ (doezend) geit dat al minder gemekelek; dao sjijne de Indo-Europeaone miejer wäörd veur gehad te höbbe, die mesjiens oersprunkelek gewoen 'väöl' beteikende. In 'n landbouwbesjaving had me dat getal minder dèks nujeg.

Hoeger machte tröf me 'nen inkele kier aon. 10⁴ (tiendoezend) had in 't Aajdgrieks de vörm μύριοι murioi, meh weurt dèkser, wie in 't Limbörgs, es '10×1000' beneump. Nog hoeger machte koume pas veur in complexe samelevinge, es me wiskunde geit gebruke. In 't weste gebruuk me daoveur 1.000 es basis. Zoe kóste in 't Middelfrans de vörm million (10⁶) en milliard (10⁹) oontstoon, gevörmp oet mille (1000) plus twie in de volkstaol veurkoumende vergroetings-achterveugsele. Veur nog hoeger machte gebruukde me Latijns veurveugselse; zoe oontstoonte billion, trillion etc. Billion kós evels zoewel 10⁹ es 10¹² beteikene; de wereld, die die groete getalle vaan 't Middelfrans heet euvergepak, is dao nog ummer verdeild euver.

Ouch in 't aajd India, boe de wiskunde al vreug bleujde, heet me groete getalle 'ne naom gegeve. 10⁵ (hoonderddoezend) hèt dao lakh, 10⁷ (tien mieljoen) weurt (in Ingelse spèlling) crore geneump. Hoeger machte vaan tien höbbe ouch naome, meh die weure mer zelde gebruuk.

Taole mèt bezunder tèlsysteme

Wie bove gezag höbbe neet alle taole e tientalleg stèlsel. De volgende systeme weure in natuurleke taole gebruuk.

Twintegtalleg

Hei mote v'r versjèl make tösse e zuver twintegtalleg stèlsel en e deils twintegtalleg stèlsel. In 't ierste mote alle machte vaan twinteg (1, 20, 400, 8000) de hookstein vaan 't tèlsysteem zien. Dit kump veural veur in de Mayataole (hun, k'áal, bak, pic) en in taole oet de regio die oonder culturelen invlood vaan de Maya's stoonte. Ouch in de Eskimo-Aleoettaole kint me dit systeem.

In 't twiede geval höbbe de getalle 100 en 1000 'n groeter beteikenis, meh weurt oonderweeg wel in twintegtalle getèld. Dit systeem vint me oonder mie (vaanajds) in de Keltische taole, in 't Baskisch, in väöl taole vaan de Kaukasus en deils in 't Frans en 't Deens. In 't Welsh beveurbeeld zeet me ugain, deugain, trigain veur 'twinteg, veerteg, zèsteg', en deg ar hugain veur 'daarteg' (neve nuier trideg).

Vieftalleg

In sommege taole heet 't woord tien gein bezunder beteikenis, meh weurt mer op ein hand getèld. Dit kump dèks veur in Australische taole, en hei en dao in de Amerika's. In de regel vint me dit bij jegers-verzameleersvolker. Dat is allezeleve gei touwval; euver 't algemein weurt in zoe'n samelevinge wieneg getèld, zoetot groete getalle neet nujeg zien.

Es veurbeeld deent 't Gumatj, e dialek vaan 't Dhuwal wat in Noord-Australië weurt gesproke. 'Ein' (5⁰) is dao wanggany, 'vijf' (5¹) is wanggany rulu, 25 (5²) is dambumirri rulu. 125 (5³) kin wienie nujeg weure oetgedrök es dambumirri dambumirri rulu.

Veertalleg

Sommege volker, gemeinelek ouch weer jegers-verzamelere, gebruke e veertalleg stèlsel. Dit kin beteikene tot me neet mèt d'n doum tèlt, of de ruimtes tösse de vingere tèlt in plaots vaan de vingere zelf. Me vint dit systeem oonder mie bij de Chumashtaole. De getalle die veur 't Ventureño zien opgeteikend, zien ouch deils achtalleg: tösse tskumu 'veer' en tšikipš 'zèstien' besteit ouch 't woord malawa 'ach'. 32 is daan wel weer ’iškom̓ tšikipš (2×16), wat veer es basis bevesteg.

Achtalleg

Ing verwant aon 't veertalleg stèlsel is 't achtalleg. Dit tröf me ouch in de Amerika's aon, oonder mie in 't Yuki in Californië en in de Pametaole in Mexico.

Zèstalleg

E hemfelke taole kint e zèstalleg stèlsel. Dit weurt opgegeve veur sommege Niger-Congotaole en weurt soms ouch gereconstrueerd veur 't Oer-Oeralisch, meh me vint 't veural op Nui-Guinea. In 't Ndom, gesproke op 't Indonesisch deil vaan 't eiland, kint me mer veur 'zès', mer thif veur 'twelf' en nif veur '36 (6²)'. De Yamtaole in Papoea-Nui-Guinea kinne nog 'n oetgebreider systeem. Zoe bestoon in 't Kómnzo de tèlwäörd nibo 'zès', fta '36', taruba (6³ of 216), damno (6⁴ of 1.296), wärämäkä (6⁵ of 7.776) en wi (6⁶, 46.656). Dees getalle weure evels veural nog in ceremonies gebruuk; in 't daogeleks leve weurt veur getalle bove de zès nao Ingelse (dus decimaol) tèlwäörd gegrepe.

E zèstalleg stèlsel vèlt op de vingere oet te tèlle door de zès wie 'ne voes oet te beelde.

Zèstegtalleg

E zèstegtalleg systeem vint me in 't Soemerisch. De Soemerische tèlwäörd zien uniek in de wereld. 't Systeem begint al-evel mèt e tientalleg elemint, boe-in de getalle vaan 6 t/m 9 ouch nog lieke aofgeleid vaan de berekening 5+x. De tientalle kriege daan eige naome, die deils tientalleg, deils twintegtalleg, deils neet te oontlede zien: niš 20 (oongeleed), ušu 30 (<eš-u = 3×10), nimin 40 (<niš-min = 20×2). 60 is g̃ešd, weer oongeleed. Daobove weurt getèld in väölvoude vaan 60: g̃eš-min 120, g̃eš-limmu 240. 3600 is šar; 216.000 (60³) weurt šar-gal (lètt. 'groete 3600') geneump.

Veur hoonderd of doezend heet de taol gein bezunder wäörd. 100 moot weure oetgedrök wie '60+40'.

't Bezunder Soemerisch systeem heet detouw geleid tot v'r allewijl nog ummer ore en menute in zèstege tèlle, en tot 'ne boog 360 graode heet. Dit systeem heet zien weerde aongetuind, umtot de getalle door väöl kleinder getalle deilbaar zien.

Vieftientalleg

't Huli, 'n taol die weurt gesproke in Papoea-Nui-Guinea, kint e vieftientalleg stèlsel. Ngui beteikent 'vieftien', ngui ki is 'daarteg' en mèt ngui ngui gief me 't getal 225 (15²) aon.

Veerentwintegtalleg

E veerentwintegtalleg systeem kump veur in 't Kaugel, ouch al gesproke in Papoea-Nui-Guinea. De oonderverdeiling gebäört in grupkes vaan veer; ouch hei tèlt me dus mèt veer vingere.

Zevenentwintegtalleg

Mesjiens wel 't bezunderste systeem vint me in 't Telefol, obbenuits 'n taol oet Papoea-Nui-Guinea. Hei tèlt me in 27-talle. Me kump daotouw door op dees meneer te tèlle: vaan 1-5 tèlt me de vingere vaan de linkerhand (vaan pink tot doum), daan vaan 6-10 mèt pols, oondererm, èlleboog, bovenerm en sjouwer, daan de linkerkant vaan de nek, 't linkeroer, 't linkeroug (11-13), daan de naos (14), daan nog ins alles in umgekierde volgorde aon de rechterkant, zoetot me bij de rechterpink op 27 oetkump.

Allein 1 en 2

Nogal get jegers-verzameleersvolker höbbe gein aander tèlwäörd es 'ein' en 'twie'. Zeker in Australië kump dat veur. Zoe kint me in 't Kala Lagaw Ya urapon veur 1 en ukasar veur 2. Moot me hoeger getalle beneume, daan tèlt me die biejein op: ukasar-urapon 'drei', ukasar-ukasar 'veer', ukasar-ukasar-urapon 'vijf'.

Ouch de kunstaol Toki Pona hanteert dit systeem.

Gein bepaolde tèlwäörd

Dit is totnogtouw mer in ein taol gevoonde: 't Pirahã, wat in 't Amazonegebeed in Brazilië weurt gesproke. Bij vreug veldwerk teikende me nog e twietalleg stèlsel op, mèt hói veur 'ein' en hoí veur 'twie' - e systeem wie zjus heibove besjreve dus. Nao wijer oonderzeuk concludeerde dezelfden taolkundege evels tot hói en hoí oonbepaolde tèlwäörd waore, mèt de beteikenis 'rillatief wieneg' resp. 'rillatief väöl'. Hoí bleek allein 'twie' te beteikene es de spreker iers 'n kwantiteit vaan 'ein' (per definitie hói) had gezeen. De bewering tot 't Pirahã gein bepaolde tèlwäörd kint, is ein vaan de väöl sterke claims die euver de taol zien gedoon; veurluipeg evels heet niks op 't tegedeil geweze.

Zuug ouch

• Germaanse tèlwäörd
• Slavische tèlwäörd