Soemerisch
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Soemerisch (inheimse naome 𒅴𒂠 eme-g̃ir, eme-gi) is 'n aw taol die gesproke woort door de Soemeriërs, in d'n tied vaan de Soemerische besjaving, in Mesopotamië. De traceerbaar historie vaan 't Soemerisch geit trök tot 3100 v.Chr. Nao 2300 v.Chr. - 't memint tot d'n Akkadische keuning Sargon de Soemerische stadsstaote vereuverde - begós 't Soemerisch es volkstaol plaots te make veur 't Akkadisch, meh de Babyloniërs en Assyriërs (de sprekers vaan 't Akkadisch) bleve 't Soemerisch nog tot oongeveer 't begin vaan de christeleke jaortelling gebruke es klassieke taol, in de religie, in de wetensjap en in al wat es 'verheve' gool, wie dat in de middeliewe en 't humanisme in Europa mèt 't Latien gebäörde.
De mieste Soemerische tekste zien administratief of commercieel vaan aard, meh ouch literair werke wie 't Gilgamesj-epos, de legende vaan Ut Napishtim (analoog aon 't verhaol vaan Nowee!) en de odes vaan Enheduanna (de ajds bekinde literatuur, en ouch de alderierste diechteres vaan wee v'r de naom kinne) zien in dees taol gestèld. 't Soemerisch woort gesjreve in 't nagelsjrif.
De ISO-639-code vaan 't Soemerisch is sux.
Oontwikkeling bewirk
Me oondersjeit in 't gemein de volgende tiedvakke:
- Proto-literairen tied: 3500 - 2900 v.Chr. In dezen tied is 't sjrif in zien ierste fase (protosjrif). 't Gief de taol nog neet of neet gans weer. Mèt ummer verfijnder pictogramme maak me dujelek wat me wèlt zègke.
- Archaïsch Soemerisch: 3100 - 2600 v.Chr. In dezen tied oontwikkelt ziech 't nagelsjrif vaan e teikesysteem tot ech sjrif, wat alle wäörd vaan de taol weergief. Wie me kin zien höbbe pictogramme en ech sjrif nog 'nen tied nevenein bestande; es me ziech mèt 't ierste dujelek kós oetdrökke, gaof 't veur väöl sjrievers gein rei 't gecompleceerder sjrif te gebruke.
- Klassiek Soemerisch: 2600 - 2300 v.Chr. In dees drei iewe bleujt de Soemerische besjaving en vörmp ziech 'nen dujeleken taolnorm.
- Nui-Soemerisch: 2300 - 2000 v.Chr. In dezen tied kump Soemerië oonder Akkadisch bewind. Volgens sommege oonderzeukers begint de taol daan al te verdwijne; op sjrif koume Soemerisch en Akkadisch evels nevenein veur.
- Laat-Soermisch: 2000 - 1700 v.Chr. In dezen tied geit de taol ummer mie nao 't Akkadisch stoon. Neet allein nump ze väöl Akkadische wäörd op, ouch de klaanklier weurt ummer mie Akkadisch vaan aard. Dit kin beteikene tot de sjrievers al allemaol Akkadisch es moojertaol hadde (en dus tot 't Soemerisch op straot neet mie leefde), meh 't kin ouch gewoen door intensief taolcontak koume (dink beveurbeeld aon 't vernederlands Limbörgs wat väöl sprekers allewijl laote hure). Ouch in 't lèste geval moot 't Soemerisch in dezen tied gestiedegaon zien verdwene.
- Pos-Soemerisch: 1700 - 100 v.Chr. In dezen tied is 't Soemerisch zeker verdwene es spreektaol. 't Weurt evels nog iewe gebruuk es klassieke taol, tot 't Aramees en op 't ind 't Grieks definitief die rolle euvernumme en neve 't Soemerisch ouch 't Akkadisch verdwijnt.
Umtot 't Soemerisch gein bekinde verwante heet (zuug direk oonder), is 't neet meugelek um op de klassieke meneer e proto-Soemerisch te reconstruere. Me kin evels wel oet later taolfases get zègke euver wie de taol veur de literairen tied waor. Vaan diverse versteinde constructies en achterveugsele meint me tot ze iejer productief zien gewees, en verawwerde wäörd kinne wijer leve in samestèllinge.
Genealogische en morfologische classificatie bewirk
Euver 't algemein nump me aon tot 't Soemerisch e taolisolaat is: 'n taol woevaan gein verwante taole bekind zien. De taol weurt umringk door 'n aantal Semitische taole: 't Akkadisch, 't Aramees en 't Hebreeuws; door 't Elamitisch, wat zjus wie 't Soemerisch 'n isolaot is; en door 't Hittitisch en 't Perzisch, twie Indo-Europese taole vaan gans versjèllende femilies. Sinds de oontciefering vaan 't Soemerisch höbbe taolkundege geperbeerd 't Soemerisch mèt al dees taole te verbinde. Ouch heet me, gemeinelek op groond vaan de morfologie, verbindinge veurgestèld mèt de Altaïsche taole, de Dravidische taole, de Tibeto-Burmaanse taole, de Oeralische taole en 't Baskisch, meh de wetensjappeleke gemeinsjap accepteert zoe'n verbindinge gemeinelek neet. Soemerisch is ouch betrokke in de superfamilie vaan de Nostratische taole (die eve wieneg geaccepteerd weurt).
De Soemerische taol is sterk agglutinerend vaan karakter: wiedoet de mieste betrèkkinge weure aongegeve mèt korte affixe, woedoor wäörd dèks laank en gecompliceerd zien. 't Soemerisch is ouch ergatief: 'n handeling weurt vaanoet e passief aspek bekeke.
Dialekte bewirk
Noord-Zuidverdeiling bewirk
Door e gebrek aon gegeves heet me gei compleet beeld vaan de Soemerische dialekte. Wel gaof 't sjijns 'n verdeiling in noordeleke en zuileke dialekte. 't Noordelek dialek woort gesproke (of entans opgesjreve) in Nippur, Adap, Shuruppag en Isin, dewijl 't zuielek dialek ziene basis heet in Lagash, Umma, Ur en Uruk.
In de zuieleke stei gaof 't vocaolhermenie tösse de woordstam en de prefix, es de lèste 'n /e/ daan wel /i/ bevatde: bij de /a/ veel de keus op /e/, bij geslote vocaole (/i/ en miestens ouch /u/) had /i/ sterk de väörkäör. In de noordeleke stei treujt dat versjijnsel neet op. Aander versjèlle zien 't veurkoume vaan 't passief-partikel (a)l- in 't noorde en 't gebruuk vaan de comitatief in de functie vaan terminatief (zuug oonder bij 'grammair').
In 't Laat-Soemerisch beginne de aw versjèlle te vervlake, meh door de oontwikkeling vaan de taol oontstoon ouch nui versjèlle. 't Foneem /t͡sʰ/ geit in 't noorde mèt d samevalle, in 't zuie evels mèt r. In 't Nui-Soemerisch is 't zuielek dialek d'n algemeine standaard gewore, ouch in 't noorde. De typisch zuieleke vocaolhermenie verdwijnt evels wel.
Geslachtelek taolgebruuk bewirk
In literair tekste praote vrouwlui aanders es manslui: ze vervaange 't foneem /ŋ/ door /m/. Dit kin bès ech zoe zien gewees. In de modernen tied doen de spreeksters vaan 't Tjoektsji zjus zoeget. 't Gief evels nog aander meugeleke verklaoringe. In diverse pos-klassieke Indische tekste praote manslui Sanskriet en vrouwlui Prakriet; dit waor zeker neet ech zoe. De vrouweleke /m/ kin dus, boete e sociolek, ouch gewoen 'n buunconventie zien gewees. De meneer vaan praote vaan de vrouwlui in sjrifteleke bronne woort eme-sal geneump, lètterlek 'verfijnd taolgebruuk'.
Klaanklier bewirk
De klaanke vaan 't Soemerisch mote weure gereconstrueerd vaanoet 't Akkadisch. Es gevolg daovaan is 't klassiek benöl vaan de Soemerische klaanke veural gebaseerd op 't Laat-Soemerisch (dus nao 2000 v.Chr.). Ouch de gebrukeleke transcriptie is dao-op gebaseerd. In de bleujtied vaan de taol waor de klaanklier evels wezelek aanders, wie me kin opmake oet vreug lienwäörd in 't Akkadisch en aander taole.
De klaanklier vaan 't Klassiek Soemerisch zaog naoventrint zoe oet:
| bilabiaol | dentaol/ alveolair |
lateraol | palataol | velair | glottaol/ laryngaol | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| plosieve | p ⟨b⟩ · pʰ ⟨p⟩ | t ⟨d⟩ · tʰ ⟨t⟩ | k ⟨g⟩ · kʰ ⟨k⟩ | ʔ ⟨∅⟩ | ||
| affricaote | t͡s ⟨z⟩ · t͡sʰ ⟨d, r, ∅⟩ | |||||
| fricatieve | s | ʃ ⟨š⟩ | x ⟨h⟩ | h ⟨∅⟩ | ||
| approximante | r | l | j ⟨∅⟩ | |||
| nasaole | m | n | ŋ ⟨g̃⟩ |
De weerde vaan /t͡sʰ/ is pas rillatief laat vasgestèld. Door zien anomaol oontwikkeling in later Soemerisch (zuug oonder) zaoge awwer generaties soemerologe hei 'ne cluster /rd/ in.
't Gaof veer vocaole, /a/, /e/, /i/ en /u/. Op groond vaan lienwäörd in 't Akkadisch nump me aon tot 't e fonemisch versjèl tösse korte en lang vocaole gaof, meh dat versjèl woort neet oetgesjreve.
't Soemerisch had 'n sterke neiging tot vocaolhermenie binne woordstamme en, wie bove opgemerk, in minder maote ouch tösse woordstamme en achterveugsele. In e zier groet aontal twielèttergrepege, einstammege wäörd steit twie kier dezelfde lètter (zalag 'helder zien', eme 'tong', g̃iri 'voot', tukul 'waope'). Wie sterk die neiging waor, bliek veural oet lienwäörd die 't (later) Soemerisch oet 't Akkadisch heet: gada oet kitūm 'linne'; libir oet labirum 'aajd zien' (-um is in 't Akkadisch d'n oetgaank veur de nominatief; in oontlienienge verdwijnt dee um plaots te make veur de eige Soemerische oetgeng).
Syllabe kóste mer twie petroene volge: CV en CVC. Soemerische wäörd móste dus mèt eine consonant beginne en in 't midde vaan e woord mochte neet mie es twie consonante nao-ein koume. Allebei heet de taol gemein mèt de Semitische taole. Naotot de (fonemische) glottisslaag, de /h/ en de /j/ verdwene, köste wäörd ouch mèt 'ne vocaol beginne.
De klemtoen laog woersjijnelek op de lèste syllaab. Veur zoewied me kin naogoon, had 't Soemerisch gein toene of toenaccente.
Vaan Klassiek nao Laat-Soemerisch bewirk
Roond 't jaor 2000 veur Christus vinde de volgende veranderinge plaots.
- De klaanke b, d, g en z, iejer stumloes plosieve, weure in de mieste posities stumhöbbend. Achteraon 't woord is 'n belaankrieke oetzundering.
- De mèt de ierste drei corresponderende klaanke p, t, k, iejer geaspireerde plosieve, weure gewoen stumloes plosieve.
- De klaank /t͡sʰ/ weurt evels aanders behandeld. In 't zuie geit de klaank op in r, in 't noorde in d.
- De glottisslaag verluis zien fonemische weerde. Ouch de /h/ verdwijnt, die evels mer in e paar wäörd mèt zekerheid kin weure gereconstrueerd.
- Dit beujt de h, oersprunkelek oetgesproke es /x/, de meugelekheid ziech tot /h/ te verweike (debuccalisatie).
- 't Gaof oersprunkelek 'ne (valsen) diftong /aj/, dee ziech in 't Laat-Soemerisch tot /e/ (oetspraok dinkelek [eː]) oontwikkelt. E woord wie e-gal ('paleis' of 'tempel', lètterlek 'groet hoes') is in 't Arabisch oontliend es هيكل haykal, boe me oet kin opmake tot 't oersprunkelek ouch /hajkal/ is gewees.
Grammair en structuur bewirk
Wie heibove gezag is 't Soemerisch ergatief en agglutinerend. D'n absolutief, de naomval veur 't direk objek en 't subjek in zinne zoonder objek, weurt gekinmèrk door e zoegeneump nulsuffix (niks achter de wortel dus; in de transcriptie weurt dit mèt -0 aongegeve), in d'n ergatief ('t subjek in euvergenkeleke zinne) krijg 't woord 'n -e. In sommege gevalle evels koume ouch nominatief-accusatieftegestèllinge veur. Ander naomvalle zien de genitief, d'n datief, de locatief, de ablatief, de comitatief (same mèt), d'n equatief (wie) en d'n terminatief (tot aon). Sommege grammaire oondersjeie nog mie naomvalle. Ouch kinne substantieve väöl bezitteleke achtervoogsels höbbe.
'n Bezunderheid, die weurt meugelek gemaak oet 't agglutinerend karakter vaan de taol, is tot genitieve weure geïncomporeerd in 't woord boe ze bij hure. Dit beteikent tot naomvalsoetgeng die grammaticaol bij de gans zinsdeil hure, achter de bijveugeleke bepaoling in de genitief weure gezat. In de frase dumu anara 'veur de kinder vaan [de god] An' krijg de naom an iers de genitiefoetgaank -ak (die ouch bij an huurt), en daonao nog d'n datiefoetgaank -ra (die semantisch bij dumu huurt, meh toch achter an weurt geplek).
't Werkwoord is nog complexer, en kint neve de drei persoene en twie getalle ouch twie klasses vaan conjugatie en twie aspecte. De aspecte weure, nao hun naome oet Akkadische liergrammaire, hamtu en maru geneump, de twie conjugatieklasse haange same mèt 't ergatief systeem: intransitief en transitief (zuug ouch transitiviteit).
De gewoen volgorde is oonderwerp - lijend veurwerp - werkwoord, wie in de mieste ergatieve taole. 't Mètwèrkend veurwerp kin zelfs aon 't begin vaan de zin koume.
Vaan väöl kinmerke vaan de Soemerische grammair is d'n echten aard nog umstrejje. Dit kump door e rillatief gebrek aon gegeves, meh ouch door de (veur westerse en Arabische oonderzeukers) oon-intuïtieven aard vaan de taol.
Oontciefering bewirk
't Nagelsjrif woort in de negentienden iew oontcieferd door de Brit Henry Rawlinson, in opdrach vaan 't British Museum; tösse 1861 en 1864 publiceerden 'r vief deile mèt nagelsjrifinscripties en hun transcripties nao Latiens sjrif. In de volgende decennia lierde archeologe wel 't Aajdperzisch en Akkadisch leze, meh euver Soemerisch braok me ziech de kop. In 1874 beweerden archeoloog Joseph Halévy, werkzaam in Paries, zelfs tot 't Soemerisch 'n geheimtaol of -code veur veuraonstaonde Babyloniërs gewees waor, 'n theorie die twinteg jaor laank väöl aonhengers zouw höbbe. In de jaore tacheteg en negeteg evels woorte in Irak 'n aontal Soemerische stei, woe-oonder Nippur en Tello, bloetgelag, die 't bestoon vaan de Soemerische besjaving beweze. Oet twietaolege Soemerisch-Akkadische kleitablette lierde me de taol bitteke bij bitteke, en tegen 't ind vaan d'n iew waor wel dujelek tot 't Soemerisch 'n echte taol waor. In 1914 publiceerde d'n Duitse wetensjapper Friedrich Delitzsch 'ne boondege grammair en e glossarium, in 1923 versjeen 'ne betere grammair. Euver väöl dinger waore wetensjappers 't oonderein neet eins en väöl kleitablette die oonbekinde wäörd bevatde móste nog decennia op oontciefering wachte. 't Perces vaan oontciefering geit nog tot op d'n daag vaan vaandaog door.
Bibliografie bewirk
- Edzard, Dietz Otto (2003), Sumerian Grammar.
- Hayes, John L. (2000), A Manual of Sumerian Grammar and Texts.
- Jagersma, Bram (2010), A Descriptive Grammar of Sumerian (dissertatie)
- Thomsen, Marie-Louise (2001), The Sumerian Language: An Introduction to Its History and Grammatical Structure.
- Volk, Konrad (1997), A Sumerian Reader.