Jupiter (planeet)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Jupiter

Foto vaan Jupiter gemaak door 'n Voyager-ruimtesonde in 1979 (NASA).
Karakteristieke
Aontal maone	79 maone
Diameter	142.984 (±8) km (equator) 133.708 (±20) km (polair)
Aofplatting	1/15,41
Umtrek	448.600 km (equator) 425.700 km (polair)
Massa	1,899×1027kg
Rotatietied (daag)	9,84 uur
Umlouptied um de Zon (jaor)	4332,71 daog (11,86 jaor)
Aofstand tot de Zon	778,41×106 km
Atmosfeer	Diech; 90% H2, 10% He, 0,3% CH4
Temperatuur (gem.)	152 K (-121 °C)
Kleur	Broen, roed en wit
Kern	Nikkelsilicide

Versjèl in aofmeting tösse Jupiter en de Eerde

Jupiter is vaanaof de zon gezeen de vijfde en teves groetste planeet van us zonnestèlsel. Zjus wie Saturnus is Jupiter 'ne gaasreus en besjik dus neet euver e vas oppervlak. Zjus wie de eerdse planete terrestrische planete geneump weure, weure gaasreuze ouch wel Joviaanse planete geneump.

De planeet is verneump nao de Romeinse oppergod Jupiter. De naom zelf is aofkomstig vaan Iovis, de Latiense genitivus vaan Jupiter. Vrij vertaold beteikent 't liekent op Jupiter.

Massa

Allewel Jupiter wie me dink bijnao gans oet gaas besteit heet 'r, in vergelieking mèt aander dergeleke planete in us zonnestèlsel, de groetste massa. De massa vaan de aander zeve planete same is zelfs nog kleiner es die vaan Jupiter.

Samestèlling

Jupiters samestèlling

De rotsechtige kern vaan Jupiter heet 'ne diameter vaan 14.000 km, besteit deils oet nikkel-iezer ('n mingsel van naoventrint 90% iezer en naoventrint 8% nikkel) en deils oet gesteinte, en heet 'n temperatuur van 25.000 K. Dao umheen bevint ziech 'n oongeveer 40.000 km dikke laog vaan metallisch waterstof (90%) en helium (10%). Door 'n relatief dun euvergaankslaog weurt dees laog gesjeie vaan de boetenste laog vaan vloeibaar moleculaire waterstof die 'n dikte vaan 20.000 km heet woebij nao binne touw de temperatuur en drök touwnumme. Boete waterstof en helium koume in lieger concentraties ouch methaan, ethaan en koolstofdioxide veur.

Normaal absorbere planete leech vaan de zon en straole eveväöl energie weer oet nao de ruimte in de vörm vaan wermte. Infraroedmetinge wieze evels oet tot Jupiter twie kier zoeväöl energie oetzendt es absorbeert. Deze extra energie is al-evel 'n euverbliefsel oet d'n tied tot Jupiter gevörmp woort en ligk opgeslage in de kern. 'n Aander meugeleke verklaoring veur dit fenomeen is het oonder invloed vaan de zwuurtekrach laanksem compacter weure vaan Jupiter wat mèt oetstraoling vaan hitte same geit.

Jupiter weurt wel 'ns 'n mislökte staar geneump. Mer dees planeet is te klein veur 'ne brojne dwerg, dee zeker 13 kier de massa vaan Jupiter zouw moote höbbe. Es de massa zoe'n 100 kier groeter waor gewees es noe, zouw kernfusie plaots kinne vinde woebij waterstof en helium weure umgezat in energie en zouw Jupiter same mèt de zon 'n dobbelstaar gewees zien.

Atmosfeer

Samenstèlling atmosfeer
Waterstof (H2)	90%
Helium (He)	10%
Methaan (CH4)	3000 ppm
Ammoniak (NH3)	260 ppm
Waterstofdeuteride (HD)	28 ppm
Ethaan (C2H6)	5,8 ppm
Waterdamp (H2O)	4 ppm
Waterstoffosfide (PH3)	sporen
Waterstofsulfide (H2S)	sporen
Ammoniumhydrosulfide (NH4SH)	sporen

Wervelinge in d'n atmosfeer vaan Jupiter

Nui roej vlek

Dewijl Jupiter gei vas oppervlakte heet, is de grens mèt de atmosfeer neet sumpel te duie. Miestal weurt de hoegte woe d'n drök 1 bar bedreug es rifferentiepunt genome. De atmosfeer vaan Jupiter besteit hoofzakelek oet waterstof en helium. Andere gaase die weure aongetroffe zien methaan, ammoniak, waterstofdeuteride, ethaan en waterdamp. Waterstoffosfide, waterstofsulfide en ammoniumhydrosulfide koume mer sporadisch veur. Dees gaase zörge veur de roej, brojn en witte wolke. De deechte en de lieg temperatuur zörg deveur tot de atmosfeer vaan Jupiter zich mie wie 'n vloeistof es wie 'n gaas gedreug. Al de störm in de atmosfeer weure al-evel veroorzaak door de hoeg temperatuur in de kern vaan de planeet en de snel rotatie.

De groete roej vlek

Ein vaan de mies opvallende eigenaordighede vaan Jupiter is de Groete Roej Vlek zjus ten zuie vaan d'n evenaar. Dees vlek weurt veroorzaak door 'nen anti-cycloon dee al minstes 300 jaor veurtraos. De roej vlek heet de umvaank vaan drei kier de eerde. Sins de ierste woernumminge in 't begin vaan de 18e ieuw is de vlek in umvaank aofgenome.

Groete roej vlek

Vergeleke mèt 100 jaor ieder waor de vlek in 2000 in gruutde gehalveerd. 't Is neet bekind of dit weurt veroorzaak door sjogkelinge of tot de vlek oets gaans zal verdwijne.

Een nui roej vlek

Eind fibberwarie 2006 is 'n nui roej vlek oontdèk, de Red Spot Jr.. Dees vlek is oontstande door versmèlting vaan 3 al ieder aonwezige ovaal witte vlekke tösse 1998 en 2000. Dees klein vlek stik zjus wie de groet roej vlek bove 't bovenste wolkedèk oet. Bij de vörming deech de vlek dit evels neet en daorom is zie ouch later oontdèk; zie greujt nog steeds in huugde.

Inslaag vaan komeet Shoemaker-Levy 9

Tösse 16 en 22 juli 1994 sloge 21 fragminte vaan de komeet Shoemaker-Levy 9 in op 't zuielek haafroond vaan Jupiter. Dit waor d'n ierste kier tot botsinge tösse hiemelliechame direk woorte woergenome. De groetsten inslaag, op 21 juli, had 'n krach vaan 250.000 megaton TNT. Verwach weurt tot es gevolg vaan de groeten umvaank, massa en zwuurtekrach vaan Jupiter dit soort botsinge väöl dekser veurkoume.

Inslaag in 2009

Op 19 juli 2009 weurt door 'ne Australische amateurastronoom 'n zwarte vlek oontdèk kortbij de zuidpool vaan Jupiter. De vlek heet de gruutde vaan de Stèllen Oceaan. 't Bliek um 'nen inslaag te goon, mer umtot 't objek wat 't veroorzaak heet neet is woergenome, kin me neet mèt zekerheid zègke of 't 'n asteroïde is gewees of 'ne komeet. Dat lèste is 't mies woersjijnelekste, umtot komete dèks 'n oonregelmaotege baon höbbe. Es water aongetuint kint weure, geit 't zeker um 'ne komeet, umtot asteroïde neet oet water bestoon. De krach vaan d'n inslaag weurt gesjat op mie es e miljoen kier zoe sterk is de bom die op Hirosjima is gegoejd.

Maone en ring roond Jupiter

Maone vaan Jupiter Groep 1 Metis Adrastea Amalthea Thebe Groep 2 Io Europa Ganymedes Callisto Groep 3 Leda Himalia Lysithea Elara Groep 4 Ananke Carme Pasiphae Sinope Volledige lies inclusief (nog) neet erkinde maone

De dun rinkzones vaan Jupiter

In 1610 oontdèkte Galileo Galilei mèt 'ne telescoop de veer groetste maone vaan Jupiter die noe bekind zien es de Galileïsche maone. Mèt 'ne verrekieker zien dees maone al te zien, de sjeme vaan de maone en de wolkeben op 't oppervlak vaan Jupiter kinne mèt 'ne kleine telescoop gezeen weure. Gegeves euver de posities vaan de maone en speciaal gebäörtenisse zien in de Sterregids te vinde.

In mei 2001 waore zoe'n 28 maone roond Jupiter bekind, boe-oonder Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Later is mèt behölp vaan nui technieke en verbeterde apparatuur nog 'n groet aontal aander maone oontdèk en in 2018 zien d'r 79 objekte geïdentificeerd. 'n Volledeg euverziech heivaan is te vinde in de lies vaan maone vaan Jupiter.

Zjus wie de planeet Saturnus heet Jupiter 'n aontal ring vaan stöb- en iesdeilkes, dees ring zien evels väöl dunner es de Ring vaan Saturnus. De binnenste rink, systematisch geneump 1979 J1R, is al-evel veurtgekoume oet losgeraak materiaol vaan de maone Metis en Adrastea nao insleeg door meteoriete. 1979 J1R ligk op 'nen aofstand vaan 110.000 km vaan 't middelpunt vaan Jupiter en is zoe'n 22.000 km breid. Daoboete ligke nog twie ring (1979 J2R en 1979 J3R) op 'nen aofstand vaan respectievelek 125.000 en 170.000 km. Vaan de boetenste rink weurt aongenome tot dee is oontstande oet ingevaange interplanetaire stöb. 't Bestoon vaan dees ring is pas in 1979 bevestig en ze zien väöl kleiner es de ring vaan Saturnus.

Functie

Jupiter vervölt 'n belaankrieke functie binne 't zonnestèlsel. Umtot heer zwoerder is es alle aander planete biejein is heer 'ne belaankrieke componint vaan 't massa-evewiech vaan 't zonnestèlsel. Door zien gewiech stabiliseert heer de planetoïdegordel; zoonder Jupiter zouw eder 100.000 jaor 'n planetoïde oet de planetoïdegordel de eerde treffe en heidoor zouw leve op eerde ernstig belemmerd en zelfs oonmeugelek weure. Ouch aander objekte wie komete weure door Jupiter weggevaange. Daorum weurt tegewoordeg gedach tot de aonwezigheid vaan 'n Jupiterechtige planeet in e zonnestèlsel wel 'ns 'n veurwaarde kin zien veur de oontwikkeling vaan leve in e zonnestèlsel.

Woernumming en verkinning

Voyager 2

Galileo vluig langs Jupiter

Vaanaof de Eerde is Jupiter dèks mèt 't bloete oug ziechbaar es 'n helder "staar" die neet flikkert. Nao de zon, de maon en Venus is Jupiter 't helderste objek aon d'n hiemel. Allein es Jupiter ten opziechte vaan de eerde achter de zon steit is woernumming neet meugelek.

Sins 't begin vaan de jaore '70 zien verkinningsvlöchte oetgeveurt nao Jupiter.

Pioneer 10

Pioneer 10 waor de ierste ruimtesonde nao Jupiter en woort op 3 miert 1972 gelanceerd. Op 3 december 1973 góng Pioneer 10 op 'nen aofstand vaan 130.000 km langs Jupiter en sjikde de ierste detailopnames nao de Eerde.

Voyager

In de zomer van 1977 woorte Voyager 1 en Voyager 2 kort nao-ein gelanceerd. In 1979 höbbe bei Voyagers väöl foto's en informatie euver Jupiter en de maone opgeleverd, oonder aandere euver vulkanisme op de maon Io.

Galileo

Op 18 oktober 1989 woort vaanaof Cape Canaveral de Galileo ruimtesonde gelanceerd um de maone vaan Jupiter en de planeet zelf te bestudere. Galileo waor de ierste missie die in plaots vaan veurbij te vlege in 'n baon roond Jupiter gebrach zou weure en häöm oetgebreid zouw goon bestudere. Nao 'n reis vaan zes jaor en oondaanks probleme mèt de antenne, heet Galileo ruim 14.000 foto's gemaak. Galileo heet Jupiter bestudeerd vaan december 1995 tot september 2003 en heet gedorende dezen tied 'ne sjat aon nui inziechte verzameld.

Cassini-Huygens

Op 15 oktober 1997 woort de Cassini-Huygens ruimtesonde gelanceerd um via Venus, Eerde en Jupiter oetindelek Saturnus te bezeuke. In december 2000 passeerde Cassini Jupiter en maakde daobij foto's mèt 'n väöl hoeger resolutie es zien veurgengers. De gezameleke aonwezigheid vaan Galileo en Cassini maakde 't meugelek inkel extra experimente oet te veure.

New Horizons

New Horizons is 'n missie nao Pluto dee gelanceerd is op 19 januari 2006. Um de vlöch te bespoedege woort in februari 2007 gebruuk gemaak vaan de aontrèkkingskrach vaan Jupiter. Door de gravitatie vaan Jupiter krijg de sonde 'n hoeger snelheid, woedoor de sonde 3 jaor ieder bij de dwergplaneet vaan eus zonnestèlsel aonkump, in 2015. Gedorende oongeveer veer maond kós Jupiter oetgebreid geobserveerd weure.

Externe links

• ((en)) Jupiter Fact Sheet
• Afbeeldingen (NASA)