Guatemala
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Guatemala | |||
| |||
|
| |||
| Basisgegaevens | |||
| Officieel taal | Spaons | ||
| Huidsjtad | Guatemala-stad | ||
| Sjtaotsvörm | rippubliek | ||
| Sjtaotshoof (lies) | Bernardo Arévalo | ||
| vice-president | Karin Herrera | ||
| president of the congress | Samuel Pérez Álvarez | ||
| [[{{{titelhoofregering2}}}]] | {{{naomhoofregering2}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering3}}}]] | {{{naomhoofregering3}}} | ||
| Religie | {{{religie}}} | ||
| Opperflaakde – % water |
108.890 km² 0,4% | ||
| Inwoeners – Deechde: |
18.917.714 (2023) 173,7/km² | ||
| Biekómmende gegaeves | |||
| Munteinheid | Quetzal (GTQ)
| ||
| Tiedzaone | UTC -6 | ||
| Nationale fiesdaag | 15 september | ||
| Vouksleed | Himno Nacional de Guatemala | ||
| Web | Code | Tel. | .gt | GTM | +502 | ||
Guatemala (officieel República de Guatemala) is e land in Midde-Amerika, aon de Caribische Zie en de Stèl Oceaon, grenzend aon Mexico, Belize, Honduras en El Salvador. Hoofstad en groetste stad is Guatemala-stad, aander stei zien Mixco, Villa Nueva en Quetzaltenango. 't Land heet 'ne groete Indiaanse componint, zoewel op etnisch es op cultureel gebeed, meh is door zien verleie es bananerepubliek economisch achtergebleve.
Bestuurleke indeiling
bewirkGuatemala is verdeild in 22 departeminte, die weer zien oonderverdeild in 332 gemeintes (municipios).
|
|
Guatemala claimp groete deile vaan Belize (vreuger gans 't land) es zie 23e departemint.
Fysische geografie
bewirk
Guatemala is wat gruutde betröf te vergelieke mèt Iesland en Bulgarije. 't Land ligk tösse 13 en 18°NB en 88 en 93°WL. De weskös is vrij egaal en rech, de ooskös ligk aon de Golf vaan Honduras. 't Groetste deil vaan 't land is bergechteg (oetzunderinge zien de kösgebeje en 't noordelek departemint Petén), mèt versjèllende toppe bove de 3000 of zelfs 4000 meter. 't Hoegste punt vaan 't land is de Tajumulco-völkaon mèt 4220 meter; dit is ouch 't hoegste punt vaan gans Midde-Amerika. 't Land kint nog mie völkaone, die mèt regelmaot oetbarste. Ouch eerdbevinge koume geregeld veur. 't Gief versjèllende revere. Die in de Stèl Oceaon oetwatere zien kort en oondeep; aon d'n aandere kant vaan de watersjeigel vint me ouch groeter waterluip, wie de Montagua, de Polochic, welke in 't Izabalmeer oetlöp, de Dulce, wat vaan 't Izabalmeer nao zie struimp, de Sarstún op de grens mèt Belize en de Usumacinta, op de grens mèt Mexico (provincie Chiapas). 't Klimaot is tropisch mèt oongeveer dezelfde temperature 't gans jaor door. In 't hoegland is 't aonmerkelek keulder es aon de kös. Orkane koume geregeld veur.
Levende natuur
bewirkDe gevarieerde natuur vaan Guatemala - mangrovebos, meer, hoeggebergde etc. - maak 't e bezunder biodivers land.[1] Nationaol Park Tikal steit op de Wereldèrfgoodlies vaan d'n UNESCO. Vaan de Guatemalteekse fauna is 6,7% endemisch.
Cultuur en demografie
bewirk
De inwoeners vaan Guatemala weure Guatemalteke geneump.
Etnische gróppe
bewirkRoond de 59% vaan de bevolking is mesties, of wie me dat dao neump, Ladino. In vergelieking mèt sommege vaan de naoberlen is de inheimse populatie groet: 39% vaan de bevolking is Indiaon. Bekaans allemaol zien 't Maya's; groete gróppe zien K'iche, Mam en Kaqchikel. E klei deil is Arowaks.
Taole
bewirk't Aontal taole in Guatemala is volges Ethnologue neet minder es 55; de allermieste daovaan zien Mayataole.[2] Väöl vaan die taole zouwe aandere ieder es dialekte zien. De Mayataole weure veural in 't midde vaan 't land volop gesproke.[3] De groetste taol/'t groetste dialek is 't Centraol-K'iche mèt 1,9 mieljoen sprekers; de versjèllende soorte K'iche same hole mie es 2 mieljoen.[4] 't Garifuna, 'n Arowakse taol en eigelek 'n taol vaan Belize, huurt me in twie kösdörper.[5] 't Spaons, de officieel taol, weurt hei in 't Midde-Amerikaans dialek gesproke.
Religie
bewirkGuatemala is vaanajds zier katholiek, meh wie zoeväöl len in Latiens Amerika heet 't protestantisme hei de lèste decennia 'nen opmars gemaak. Nog get mie es 50% vaan de bevolking is katholiek. 40% is al protestants, 3% oosters-orthodox en 1% volg de traditioneel Maya-religie nog.
Historie
bewirk
Guatemala is zeker sinds 12.000 v.Chr. bewoend. Groete deile vaan 't land hoorte bij 't Mayariek; op väöl plaotse zien Mayatempele te vinde, veural oet de klassieken tied (250-900 n.Chr.). In de post-klassieken tied gaof 't versjèllende lokaol keuninkrieke. De herkóms vaan de naom Guatemala is neet gans dudelek; 't kin koume vaan Goathemala, Tolteeks veur 'land vaan de buim', vaan Cuauhtitlan, Nahuatl veur 'tösse de buim', of vaan coactmoct-lan, 'land vaan de slang-etende vogel' (d.i. Mexico). Vaanaof 1519 begóste de Spanjole mèt expedities op Guatemalteeks groondgebeed. Generaol Pedro de Alvarado verboond ziech mèt de Kaqchikel en voch tege de K'iche. In de koloniaolen tied waor Guatemala de naom vaan 'n provincie (Capitanía General), officieel vaan 't Oonderkeuninkriek Nui Spaanje (Mexico), meh in feite otonoom binne 't Spaons keuninkriek. Dees capitanía umvatde gans Midde-Amerika.
Op 15 september 1821 woort Mexico, en daomèt ouch Guatemala, oonaofhenkelek. Vaanaof 1823 woort de Capitanía General 'nen oonaofhenkeleke staot mèt de naom Federaol Republiek Midde-Amerika, die tege 't ind vaan de jaore 1830 oetereinveel. 't Land verveel in 'nen tied vaan instabiliteit. In 1871 kaom Justo Rufino Barrios mèt 'n liberaol revolutie. Heer zörgde veur versjèllende moderniseringe in 't land, in 't bezunder in de infrastructuur, meh mós tröktrejje wie heer, zoonder succes, perbeerde gans Midde-Amerika mèt geweld staotkundeg perbeerde te hereinege. Vaan 1898 tot 1920 waor Manuel Estrada Cabrera, dee de Amerikaanse United Fruit Company (noe Chiquita Brands International) vrij speul gaof in 't land (en daomèt de 'bananerepubliek' stiechde). Nao 'ne militaire coup in 1944 woorte veur 't iers vrij verkezinge oetgesjreve, gewonne door de gemaoteg linkse Juan José Arévalo Bermejo. De Vereinegde Staote zaoge de linksen trend in Guatemala wie de Kawwen Oorlog begós mèt greujende aofkier aon; in 1954 zatte ze 'ne coup op, dee de reactionaire kolonel Carlos Castillo Armas aon de mach brach. De volgende decennia bleve 't groetste deil vaan d'n tied rechse, reactionair dictature aon de mach, mèt bekans doorloupende guerilla en börgeroorlog. Pas in 1996 woort, oonder ospicië vaan de VN, de vrei geteikend. Sindsdeen is de democratie in 't land veurziechteg herstèld.
Bronne
bewirkDit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer e bitteke op en:Geography of Guatemala.
Vootnote
bewirk- ↑ http://www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/mesoamerica/Pages/default.aspx
- ↑ Ethnologue report for Guatemala
- ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Guatemala
- ↑ Ethnologue report for language code: quc
- ↑ Ethnologue report for language code: cab