Achtiende iew
(Doorverweze van 18en iew)
De achtiende iew vaan de christeleke jaortèlling leep vaan 1701 tot 1800. In Wes-Europa zuut me laankzaam mer zeker d'n euvergaank vaan de Vreugmodernen tied nao de Nuisten tied. E wetensjappelek wereldbeeld, de Verleechting, verspreit ziech oonder de bovelaog vaan de bevolking, mèt talloes tegereacties. 't Ind vaan d'n iew weurt gekinmerk door anti-koloniaol revoltes in Amerika, en door de Franse Revolutie in Wes-Europa. In China kump de Qingdynastie tot zie huugdepunt; 't land besleit e groondgebeed wat 't daonao noets mie zal besloon.
Groete gebäörtenisse
bewirk
- 1701: Um de mach vaan Fraankriek in te perke beginne diverse staote (boe-oonder de Rippubliek en de Habsbörgse voorstedómme) de Spaonse Successieoorlog.
- 1702: Holland, Zieland, Utrech en Euverijssel wèlle geine nuie stadhawwer; begin Twiede Stadhawwerloes Tiedperk.
- 1707: Ingeland en Sjotland, al 'nen iew in personeel unie, weure vereineg tot 't Keuninkriek Groet-Brittannië.
- 1712: Peter de Groete verplaots de Russische residentie vaan Moskou nao Sint-Petersbörg, 'n stad die heer nege jaor ieder heet gestiech.
- 1713: De Vrei vaan Utrech beïndeg de Spaonse Successieoorlog.
- Venlo kump aon de Rippubliek.
- 1715: De Zuieleke Nederlen goon vaan Spaonse in Oosteriekse han euver.
- 1715: Lowie XIV vaan Fraankriek störf. Umtot heer ziene zoon en kleinzoon heet euverleef, en 'nen aandere kleinzoon al keuning vaan Spaanje is, volg ziene viefjaoregen achterkleinzoon 'm op es Lowie XV.
- 1721: Peter de Groete neump ziech voortaon imperator ('keizer') in plaots vaan tsar; officieel begin Russisch Keizerriek.
- 1747: Wöllem IV vaan Oranje liet ziech tot erfprins vaan de Nederlen beneume; de Rippubliek krijg e monarchaol karakter.
- 1757: De East India Company annexeert Bengale; begin vaan Britse hiersjappij in Indië.
- 1758: Keizer Qianlong vaan China annexeert 't Dzungarkhanaot; China bereik ziene groetsten umvaank oets.
- 1772: Ierste Poolse Deiling: Pruses, Rusland en 't Habsbörgs Riek eise eder e deil vaan Pole op.
- 1776: Daartien Britse kolonies in Amerika verklaore ziech oonaofhenkelek.
- 1787: Willemien vaan Pruses, vrouw vaan stadhawwer Wöllem V, weurt bij de Hollandse grens aongehawwe. Hei-op volg de Pruse interventie, die de Patriotte in de Rippubliek aofzèt.
- 1788: D'n Ierste Vloot kump aon in Australië, boe de Britte 'n straofkolonie stiechte.
- 1789: Begin Franse Revolutie. Opsten in Paries dwinge keuning Lowie XVI vaan Fraankriek um de mach te deile.
- 1790: In de Braobantse Revolutie verklaore de Zuieleke Nederlen ziech oonaofhenkelek. Later zalle Oosteriekse tróppe 't gebeed weer pacificere.
- 1792: Lowie XVI weurt aofgezat; begin Ierste Franse Rippubliek mèt e groet aontal staotsgrepe en väöl politiek geweld.
- 1793: Twiede Poolse Deiling: Pruses en Rusland annexere nui deile vaan Pole.
- 1795: De Franse Rippubliek lijf de Zuieleke Nederlen in.
- 1795: Franse tróppe loupe de Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen oonder de voot en stiechte de Bataafse Rippubliek.
- 1795: Daarde Poolse Deiling: Wat nog vaan Pole euversjut, weurt oonder Pruses, Rusland en de Habsbörgers verdeild.
- 1796: Fraankriek vèlt Italië binne en stiech de Cispadaanse en Transpadaanse Rippubliek. De res vaan 't sjiereiland weurt later oonderworpe.
- 1800: 't Amerikaans Congrès hèlt zien ierste zitting in de nui hoofstad Washington D.C.
Wetensjap
bewirk
Oontdèkkingsreize
bewirkDe mieste groete landmassa's waore in d'n achtienden iew wel oontdèk. Groete veuroetgaank woort evels gemaak mèt 't in kaart bringe vaan köslijne en 't zeuke nao aofgelege eilendsjes. Oontdèkkinge zien vaanoet Europees perspectief wienie neet aanders gezag.
- ca. 1720: Indonesische "trepangers" verkinne de noordkös vaan Australië.
- 1741: 'n Expeditie oonder Vitus Bering, bezeg mèt 't in kaart bringe vaan de noordkös vaan Siberië, oontdèk Alaska.
- 1767: James Cook bringk nao jaore minutieus oonderzeuk de kös vaan Newfoundland in kaart.
- 1770: Cook verkint, meugelek es iersten Europeaon oets, de ooskös vaan Australië.
- 1778: 'n Expeditie oonder Cook oontdèk Hawaï; heer neump d'n arsjipel de "Sandwicheilen".
Natuurwetensjappe
bewirk- 1705: Edmond Halley veurspäölt tot de komeet vaan 1682 in 1758 zal trökkiere. Heer krijg geliek en de komeet hèt sindsdeen nao häöm.
- 1752: Benjamin Franklin deit 't experimint mèt de vleger.
- 1758: In de tienden drök vaan zie Systema naturae introduceert de Zweedse bioloog Carl Linnaeus 'n taxonomische indeiling mèt terminologie die noe nog weurt gebruuk.
- 1774: Antoine Lavoisier formuleert de Wèt vaan behaajd vaan massa, 'n idee wat al ieder door aandere is oetgesproke.
- 1775: Carl Wilhelm Scheele en Joseph Priestly publicere oonaofhenkelek vaanein veur 't iers euver zuurstof.
- 1781: William Herschel oontdèk Uranus. Dit is d'n ierste kier sinds de prehistorie tot 'n nui planeet weurt oontdèk.
Wiskunde
bewirk- 1748: Leonhard Euler sjrijf 't standaardwerk Introductio in analysin infinitorum.
Minswetensjappe
bewirk- 1748: De Spaonse miliaire bouwmeister Roque Joaquín de Alcubierre heroontdèk Pompeii.
- 1764: D'n Italiaan Cesare Beccaria bringk 't book Dei delitti e delle pene oet, boe-in heer tege marteling en tege de doedstraof pleit.
- 1776: Edward Gibbon publiceert 't ierste deil vaan The history of the decline and fall of the Roman Empire (in totaol zal ze zès deile besloon).
- 1776: Adam Smith bringk The wealth of nations oet, de groondslaag veur de economie es wetensjap.
- 1786: De Britse filoloog William Jones publiceert The Sanscrit language, dèks gezeen es 't beginpunt vaan de Indo-Germaanse studies.
- 1799: De Stein vaan Rosette weurt gevoonde.
Filosofie
bewirk- 1710: George Berkeley publiceert A treatise concerning the principles of human knowledge. Heer zèt dao-in 't subjectief idealisme oeterein (esse est percipi).
- 1781: Immanuel Kant sjrijf mèt Kritik der reinen Vernunft 'n klassiek geweure reactie op de Verleechtingsfilosofie.
- 1792: Mary Wollstonecraft bringk A vindication of the rights of women oet, wat bekind weurt es de groondslaag veur 't feminisme.
Oetvindinge
bewirk- 1712: stoummesjien
- 1725: poonskaart
- 1749: bliksemaofleier
- 1783: lochballon
Religie
bewirk.jpg)
- 1723: 'n Gróp kathelieke in Holland en Utrech sjeit ziech aof en vörmp wat later de Aajdkathelieke Kèrk geit heite.
- 1744: D'n islamitische gelierde Muhammad ibn Abd al-Wahhab slut e pak mèt sultan Muhammad bin Saud. Zoe weurt 't salafisme gestiech, de later staotsreligie vaan Saoedi-Arabië.
- 1749: De Nijkèrker bereuringe beginne; door gans de Rippubliek vinde opwèkkinge plaots. Te verstoon in samehaank mèt de Naoder Rifformatie.
- 1773: 'n Nui psalmberijming weurt gediech, um de 'mankende' psalme vaan Datheen te vervaange. Ze weure mer mèt meujte geaccepteerd.
Kunste
bewirk
Aon 't begin vaan d'n iew waor Europa (en e groet deil vaan Amerika) nog in de ban vaan de barok. Grof-eweg associeert me de barok mèt de regering vaan de Franse keuning Lowie XIV, 't rococo mèt Lowie XV en 't classicisme mèt Lowie XVI. Ouch nao de val vaan de Franse monarchie blijf 't classicisme in de mode; me sprik daan vaan empire. Dees stijle gelle veural veur arsjitectuur en beeldende kuns, meh weure ouch op de meziek touwgepas. In de literatuur zien (ouch) aander genres vaan belaank, oonder mie Sturm und Drang en romantiek. Veur de literatuur is wijer de opkoms vaan de roman vaan belaank; wat tot daan touw es zuver volksliteratuur woort gezeen, weurt noe laankzaam e volweerdeg genre.
- 1726: Jonathan Swift publiceert de ierste versie van Gulliver's travels.
- 1727: De Mattheuspassie vaan Johann Sebastian Bach geit in premièr. Allewijl zuut me dit es eint vaan zien belaankriekste werke.
- 1740: Samuel Richardson publiceert ziene breefroman Pamela; or, virtue rewarded.
- 1741: Georg Friedrich Händel sjrijf ziene Messiah, dee e jaor later in Dublin in premièr geit.
- 1774: Johann Wolfgang von Goethe bringk Die Leiden des jungen Werthers oet.
- 1782: Betje Wolff en Aagje Deken publicere hunne breefroman De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart.
- 1791: Wolfgang Amadeus Mozart sjrijf in zie sterfjaor twie vaan zien hoofwerke, Die Zauberflöte en 't requiem.
- 1798: Joseph Haydn sjrijf mèt Die Schöpfung zie belaankriekste werk en bleus zoe 't Duits oratorium nui leve in.
Sport
bewirkSport leefde in d'n achtienden iew nog neet zoe wie noe, ouch neet oonder de elite. Toch begóste zeker in Ingeland en Sjotland sommege speule vaste vörm te kriege.
- 1744: De ierste versie vaan de Laws of cricket weurt opgesjreve.
- 1744: De Company of Gentlemen Golfers in Leith sjrijf de ajds bekinde regele veur 't golf op.
- 1780: Iersten Epsom Derby
Persoenelekhede
bewirk
Politici
bewirk- Catharina II vaan Rusland
- George III vaan Groet-Brittannië
- Jozef II vaan 't Heileg Roems Riek
- Lowie XIV vaan Fraankriek
- Lowie XV vaan Fraankriek
- Lowie XVI vaan Fraankriek
- Maria Theresia vaan 't Heileg Roems Riek
- Napoleon Bonaparte
- Peter de Groete
- William Pitt d'n Awwere
- Qianlong
- George Washington
Wetensjappers, ingenieurs en filosofe
bewirk- Leonhard Euler
- Benjamin Franklin (ouch politicus)
- David Hume
- Thomas Jefferson (ouch politicus)
- Immanuel Kant
- Jean-Jacques Rousseau
- Voltaire
- James Watts