Amsterdams

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Amsterdams is 't Hollands stadsdialek vaan de Nederlandse hoofstad Amsterdam. 't Modern Amsterdams versjèlt neet väöl vaan 't Algemein Nederlands en is in de ierste plaots 'n accent, al is 't wel e hendeg herkinbaar accent. 't Dialek heet evels 'n groete rol gespäöld bij de vörming vaan de Nederlandse standaardtaol en heet in 't verleie väöl aander dialekte - soms tot boete Holland - sterk beïnvleujd.

Sprekers en geografische verspreiing

't Amsterdams weurt in Amsterdam zelf veural gesproke door de lieger bevolkingsklasse (wèrklui en lieger börgerij) vaan autochtoon aofkóms; 't is dus e sociolek (dit is neet altied zoe gewees; zuug oonder). De hoeger börgerij en de elite spreke euver 't algemein Standaardnederlands. Daodoor is 't Amsterdams väöl te hure in versjèllende volksbuurte zoewie de Jordaan, De Pijp, Oud-West en Noord en väöl minder in 't centrum (exclusief Jordaan), Oud-Zuid en Buitenveldert.

Door zie prestiesj in vreuger daog is d'n invlood vaan 't Amsterdams in de wij umtrèk te vinde. Veural zuielek vaan de stad höbbe väöl dörper 't Amsterdams al gans of gooddeils euvergenome. Dit gelt veur de plaotse oet 't Amstelland (gemeintes Amsterdam, Amstelveen en Ouder-Amstel). Ouch de taol vaan de Haarlemmermeer, die noets apaart oonderzoch is, liek sterk Amsterdams gekleurd. 'n Dergelieke Amsterdamse kleuring, die tot uting kump in de sterk palataol oetspraok vaan n, d en t (zuug oonder), vint me ouch in Haarlem en op Zuid-Hollands en Utrechs groondgebeed nog zuielek tot in Aarlanderveen (gemeinte Alphen aan den Rijn; in de hoofplaots vaan die gemeinte zelf evels weer neet) en oostelek tot in Breukelen. Door Amsterdamsen drök zien ouch 't Waterlands en 't Zaans sterk vervlaak, korter bij 't Algemein Nederlands goon stoon.

In de twintegsten iew zien väöl plaotse tot euverloupgebiede veur Amsterdam gewore, um de bevolkingsgreuj vaan die stad te stuite. Zoe woort 't Amsterdams ouch de volkstaol vaan de nui stei Lelystad en Almere en is 't sterk goon euverheerse in Purmerend - vreuger mer e plattelandsstedsje, allewijl door Amsterdamse immigratie 'n middelgroete stad.

Historie

Amsterdam is in d'n dertienden iew oontstande in wat toen 't graofsjap Holland waor. Winkler (1874) meinde tot de oersprunkeleke stiechters vaan de stad Friestaoleg waore; door nui taolkundege inziechte (veural sinds G.G. Kloeke) gluif me dat allewijl neet mie. Amsterdam ligk in e gebeed wat me soms Midde-Holland neump: noe deil vaan de provincie Noord-Holland, vreuger deil vaan 't Hollands Zuiderkerteer. Dat wèlt zègke tot 't Amsterdams taolkundeg in de Zuid-Hollandse gróp vèlt, meh zeker in vreuger iewe väöl aonsleting voont bij de dialekte in Noord-Holland (Waterlands, Zaans, Kennemers en Wesfries). Wat betröf 't middeliews Amsterdams zien 'n aontal amteleke stökker bewaord gebleve; literair productie had Holland in deen tied neet.

Dewijl in de middeliewe allein streektaole bestoonte, vörmde ziech in de vreugmodernen tied laankzaamaon de standaardtaol. Al tege 't ind vaan de Middeliewe had 't Braobants väöl prestiesj in de Hollandse stei, dus ouch in Amsterdam. Doortot de hoeger bevolkingsklasse 't Braobants es veurbeeld naome, begóste versjèllende Ingweoonse kinmerke oet hun Hollands te verdwijne. Oet contemporain brónne liet ziech dudelek opmake tot in de zeventienden iew 't Amsterdams in versjèllende sociolekte waor verdeild, die Hollandser (en daomèt "platter") woorte naovenant ze door lieger bevolkingsklasse woorte gebruuk. Dit perces góng in de achtienden iew door. Toch spraok ouch de groete börgerij vaan de stad begin in de negentiende iew nog dialek. Viefteg jaor later meint Winkler tot de hoeger klasse intösse al "modern Hollandsch" (d.w.z. de gesproke standaardtaol) sprik. 'n Aander verandering in 't Amsterdams die in de zeventienden iew begós, is 't verdwijne vaan minimaol klinkeropposities die wel in 't Hollands meh neet in alle aander dialekte veurkoume: ei tege ij, sjerplang tege zachlang ee en sjerplang tege zachlang oo. Amsterdam greujde in de "Gouwen Iew" oet tot 'n wereldstad vaan 200.000 lui en väöl immigrante oet aander streke (en aander len) kóste de subtiel klaankversjèlle vaan 't Hollands neet oetereinhawwe. Dees versumpeling heet ziech daonao euver 't groetste deil vaan Holland verspreid. Allewijl make allein hiel awwerwètse dialekte wie 't Katwijks dat versjèl nog. D'n invlood vaan 't Amsterdams reikde trouwes wijer es Holland allein: ouch 't Urks woort door de zoegenaomde Hollandse expansie - veur e groet deil 'n Amsterdamse expansie - gemaak tot 't typisch dialek wat 't is.

In de negentienden iew waor de eigeheid vaan 't Amsterdams dus sterk trökgeloupe, dewijl tijdens deen iew 't gebruuk oonder de hoeger klasse sterk aofnaom. Es Johan Winkler in 1874 zie Dialecticon oetgief, nump heer dao ouch 't Amsterdams in op. Heer meint daan, op gezag vaan eine J. ter Gouw, tot Amsterdams in eder geval tot veur kort neet minder es negentien buurt-dialekte heet gehad. Dèks versjèlle ze nao sociaol positie: ze loupe vaan de hoeger börgerij (wie al ieder aongegeve waor dat Amsterdams toen al sterk in verval te geunste vaan de standaardtaol) euver de lieger börgerij en de arbeiers tot aon de deve, bedelere en Joede (die nog altied in getto's leefde). De variante die heer oondersjeide waore 't Kattenburgs, 't Rapenburgs, 't Jonker- en Ridderstraats, 't Jodenhoeks, 't Nieuwmarkts, 't Zeedijks, 't Bierkaais, 't Komkommerbuurts, 't Noordsebossies, 't Leidsebuurts, 't Jordanees, 't Fransepads, 't Haarlemmerdijks, 't Nieuwendijks, 't Kalverstraats, 't Gebed-zonder-Ends, 't Vismarkts, 't Botermarkts en 't Duvelshoeks (lèt op wie de Grachtegordel, bewoend door rieke lui, weurt euvergeslage!).

In d'n twintegsten iew waor me neet mie geneig dees indeiling gans serieus te numme; wel steit evels vas tot Amsterdam, wie mie groete stei, vreuger oonderling variatie had (vergeliek wie dat op beperkde sjaol noe nog zoe is in 't Mestreechs). Nicoline van der Sijs kaom, nao 't vergelieke vaan versjèllende historische bronne zoewie twintegsten-iewse veldopnaomes vaan awwer lui, tot de conclusie tot me vreuger in eder geval zeve buurtdialekte heet gekind: 't Jordanees (natuurlek in de Jordaan, 't uterste weste vaan de toenmaolege stad dus), 't Joedehooks ('t etnolek vaan de Joedehook, 't zuidooste vaan 't centrum), 't Kattenburgs (in 't ooste vaan 't centrum), 't Haarlemmerdijks (in 't (noord)weste vaan 't centrum), 't Kalverstraats (e sociolek vaan de middeklasse, gesproke in 't midde vaan 't centrum), 't sociolek vaan de hoeger klasse oet de Grachtegordel, meh tot deep in de negentienden iew nog wel regionaol gekleurd) en 't Bargoens (de taol vaan de liegste klas, neet aon 'n buurt geboonde). Zoe waor 't Jordanees gekleurd door 't Antwerps vaan migrante oet d'n Tachtegjaoregen Oorlog (vriend veur frind, maid veur mèèd en zelfs gevalle vaan h-deletie), en kaom tegeneuver de ao-klaank ouch de typisch Noord-Hollands ee-klaank veur. Van der Sijs meint tot de ierste klaank 't heet gewonne door groetsjeepse arbeidsimmigratie oet Utrech en Oos-Nederland.

In de twintegsten iew consolideerde ziech 't Amsterdams in de lieger sociaol klasse. 't Kaom in dezen iew ouch ummer mier in de belaankstèlling te stoon. De buurt boe 't noe haos oonveranderlek mèt woort geassocieerd waor de Jordaan, 't verpauperd westelek deil vaan 't centrum. 't Hoegdepunt daovaan kaom in de jaore viefteg - mèt de idealisering vaan de sfeer en 't volk vaan de Jordaan sprik me in deen tied vaan de Jordaanmythe. 't Platste Amsterdams wat dees buurt te beeje had, veural de väöl Bargoense wäörd (zuug oonder), bepaolde jaorelaank in Nederland 't beeld vaan 't Amsterdams. In de jaore denao bleef 't dialek leve, op straot meh ouch in de muziek en 't theater.

Klaanklier

Vocalisme

't Amsterdams heet es eineg dialek in de Zuid-Hollandse gróp 'n achterligkende realisatie vaan de aa: ao /ɑ:/. Aander Zuid-Hollandse dialekte höbbe dao dèkser gewoen aa of, in conservatief variante, ae (/æ:/, /ɛ:/). Ao wijs normaal ieder in de riechting vaan 't Utrechs es vaan 't Zuid- of Noord-Hollands. De oetspraok ao kump dèkser veur bij manslui es bij vrouwlui, welke lèste de klaank ieder es /ã:/ realisere (Standaardnederlandse kwaliteit, meh daan nasaol).

De korte a kump veur coronaol consononante (n, t en s) sterk nao veure en verandert in 'n korte aa (/a/): man weurt oetgesproke es /man̻/.

De korte e klink in 't Amsterdams opvallend geslotener es in 't Standaardnederlands: oongeveer es /e/ (tege standaardtaol /ɛ/). E woord wie pet 'patsj' geit daodoor de kant op vaan pit.

De ee en oo zien diftonge: vallende diftonge /ei/ en /ou/ of, in e zwoerder accent, echte diftonge /ɛi/ ei en /ɔu/ ou.

De sjwa weurt veur 'n n "ingekleurd" tot 'nen o-echtege klaank. Volgende week klink daodoor in 't Amsterdams es /'fɔɫxɔndə 'weik/ (folchonde weik).

Consonantisme

E belaankriek en bekind kinmerk vaan 't Amsterdams is de nog ummer stumloes oetspraok vaan de Aajdgermaanse f en s aon 't woordbegin. Dewijl zuideleker dialekte en de standaardtaol dao v en z höbbe, zien dees klaanke in oonder mier 't Amsterdams, 't Wesfries en 't Fries oonbekind. Ouch de g aon 't woordbegin, oersprunkelek wel stumhöbbend, heet ziech daobij aongeslote (daodoor klink ze es ch). 't Oontbreke vaan de z weurt dèks gedemonstreerd mèt de sjibbolet Ik sie de son in de seej sakke /ık ɕi də ɕon̻. ın̻. də ɕei ɕɑkə/. Es hypercorrectie spreke väöl Amsterdammers die de standaardtaol gebruke de v en de z noe ouch oet op plaotse boe ze neet hure, veurnaomelek in vreem wäörd: zuiker, zentrum, Conzertgebouw. Mèt de s is trouwes nog get aon de hand: veural veur 'ne vocaol weurt ze "naat" oetgesproke, liechtelek es sj- (/ɕ/). Zuug veur 'n veurbeeld de fonetische transscriptie vaan 't bovestoonde.

Eve opvallend is de laminaol (sterker gespanne) oetspraok vaan de coronaole n, d en t. Dit hèlt in tot e flink vlaak vaan de tóng (neet allein 't puntsje) tege de corona zit. De zjuste transcriptie vaan dees klaanke is /n̻/, /d̻/ en /t̻/. Es de klaank op 't ind vaan e woord kump, heet dat ouch invlood op de vocaol zjus daoveur.

Othentiek Amsterdams heet 'n dikke (doonker) l in alle posities en neet, zoewie de mieste Nederlandse dialekte en de standaardtaol, allein in d'n auslaut. Sonneveld zien creatie vaan 'n Amsterdams volkstyp illustreert dat: Niet op reagere, Lena! /nit ɔp reiɑ'xe:rə 'ɫeinɑ/.

Tot slot vèlt op aon de Amsterdamse consonante tot de r gerold weurt; dit in tegestèlling tot 't Haags, Rotterdams en väöl aander stadsdialekte boe-in de r op ze Frans "gebrouwd" weurt.

Grammair

De grammaticaol aofwiekinge vaan 't Amsterdams ten opziechte vaan 't Standaardnederlands zien neet hiel bezunder. Feitelek geit 't veural um de versjèlle die alle Zuid-Hollandse dialekte wel höbbe, zoewie kenne veur kunnen en verkleinwäörd op -ie (zuug wijer Zuid-Hollands#Grammair). Hij heb veur standaardtaol hij heeft woort in eder geval vreuger veural mèt Amsterdam geassocieerd (kump allewijl väöl mie veur). E versjèl vaan 't Amsterdams mèt zuideleker dialekte is tot 't persoenlek veurnaomwoord je neet enclitisch tot -ie kin weure. Veur standaardtaoleg heb je 'höbstiech' zeet me in Amsterdam hè-je, tege Haags en Rotterdams hebbie.

Vocabulair

Bij 't zeuke nao typisch Amsterdamse wäörd kump me veur twie probleme te stoon. Ierstens koume wäörd die veur typisch Amsterdams aongezeen weure dèks genóg ouch in aander plaotse veur (dit probleem tröf me aan bij alle dialekte; 't is vaanoet taolkundeg ougpunt ouch normaal). Op de twiede plaots zien väöl vaan de es Amsterdams aongemerkde wäörd Bargoens. Dat is neet per se othentiek en zeker gei typisch Amsterdams: 't Bargoens waor vaanajds 't sociolek vaan de deve en bedelere, de allerliegste sociaol klas, en woort neet direk väöl gebruuk door de arbeiders of de klein börgerij, die toch ouch Amsterdams sprak. Tot me 't Bargoens toch zoe sterk mèt Amsterdam associeert, heet ouch te make mèt de sterken invlood vaan 't Jiddisch die 't Bargoens oondergóng: veur 't oetbreke vaan d'n Twiede Wereldoorlog had Amsterdam 'n oetzunderlek groete Joedse bevolking (veural geconcentreerd in de Jodenbuurt, in 't ooste vaan 't centrum).

In negentienden-iewse verzamelinge vaan Amsterdamse wäörd (Van Lennep 1845, Alberdingk Thijm 1874, Alberdingk Thijm 1877) koume versjèllende volkse wäörd veur, meh zeker gei Bargoens. Winkler sprik in zie Dialecticon wel vaan 't Jiddisch en 't Bargoens, meh zeet vaan 't ierste tot 't ouch bij de joede zelf in lieg aonzien steit en vaan 't lèste allein tot 't veurkump in 't hiel plat Amsterdams vaan de Reguliersbreestraat (mer eint vaan de negentien subdialekte die 'r neump).

Bij Amsterdams-Bargoense wäörd dink me oonder aandere aon versjèllende naome veur e dröpke (hassebas, pikketanussie wie ouch jajem 'zjenever') en veur geld (joetje 'tien gölle', meier 'hoonderd gölle'; väöl aander bijnaome veur geld minder typisch Bargoens); wijer oonder aandere aon Mokum 'Amsterdam' (ouch: Groot-Mokum, dewijl mèt Klein-Mokum soms Rotterdam weurt bedoeld), goochem 'slum', schorem 'crappuul' en ponem 'geziech'. Wie gezag: väöl vaan dees wäörd zien intösse gemeingood gewore. Neet Bargoens meh wel hiel volks is oonder mie klere veur 'cholera' (obbenuits neet tot Amsterdam beperk). Mie börgerleke wäörd die nog in gebruuk zien, zien oonder mie drijfsijs 'eend in de grach', [de] provincie 'Nederland boete Amsterdam' en sluis in de beteikenis 'steine brögk euver 'n grach'.

Sinds 't ind vaan de jaore negeteg is d'n Amsterdamse woordesjat door 'n nui brón aongevöld: de straottaol. Dit sociolek weurt veural door jóngere in wieke mèt väöl allochtone gebruuk en bevat väöl wäörd oet 't Sranantongo, Papiaments, Arabisch, Berbers en Turks. Väöl otochtoon jóngere gebruke 't ouch; veural wäörd wie lau 'sjiek', fa waka 'wie geit 't' en doekoe 'geld' (alle drei Sranantongo) zien daodoor al väöl in 't Amsterdams te hure.

Cultivatie

't Amsterdams is, wie de dialekte oet de Randstad in 't algemein, neet gebruuk veur serieus literair productie, meh wel dèks veur 't komisch effek. In de muziek en op de buun huurt me 't dèks ouch veur 't komische effek of um othentieke volkssfeer te sjèldere.

Literatuur

Wie bove gezag riechde Amsterdamse sjrievers ziech in de zeventienden iew gooddeils op 't Braobants. Toch lete ze soms, veural in buunwerke, bewös volkse types Amsterdams spreke. Opvallend is, wieväöl dat Amsterdams daan nog liekent op de taol oet de umringende dörper. Me vint 't oonder mie bij P.C. Hooft (Warenar), meh veural bij Bredero, dee in Spaanschen Brabander 't Amsterdams bewös contrasteert mèt 't Antwerps. In de poëzie vint me oonder mier Amsterdams bij Constantijn Huygens, in Scheeps-praet (Schipper Mouring, maer je legt er, maer je legt er plat evelt in plaots vaan maer ghy ligt daer plat ghevelt).

Film en tv

De beuk vaan sjriever Piet Bakker euver de straotjoonk Ciske de Rat zien twie kier verfilmp, eine kier in 1955, eine kier in 1984. Veural de lèste film, mèt Danny de Munk in de hoofrol, woort bekind. In dees films, en in de musical vaan 2007, weurt 't Amsterdams bewös väölvöldeg gebruuk. Ouch is 't te hure in de tv-serie 't Schaep met de 5 pooten (1969, remake 2006), die in de Jordaan späölt.

Muziek

Zoezjus woort al gesproke vaan de Jordaanmythe. In muzikaol opziech woort die vertegewoordeg door de levesleedzenger Johnny Jordaan (echte naom: Johan van Musscher), dee bewös 't Amsterdams gebruukde. Um häöm heer waore minder gode actief. Later kreeg de popgróp Drukwerk bekindheid mèt 't Amsterdams, zjus wie d'n al geneumden Danny de Munk en André Hazes. Vaanaof 1990 is 't veural de rapgróp Osdorp Posse die bekind is. Zij hadde in 2000 'ne kleinen hit mèt Origineel Amsterdams, 'ne rap euver de stadstaol. In 2021 kaom Sophie Straat op, 'n Amsterdamse die waor goon zinge es deil vaan e kunsprojek meh dao häör werk vaan maakde wie ze daomèt väöl succes had.

Bekinde sprekers

De bekindste en mies geprofileerde spreker vaan 't Amsterdams waor zeker voetballer, trainer en voetbalcommentator Johan Cruijff, euver dee zien idiolek zelfs 'n artikel woort gesjreve. Aander bekinde sprekers zien, boete de zengers die hei zjus bove weure geneump, de drei "Toppers" René Froger, Gordon en Gerald Joling, die evels neet noedzakelek in 't Amsterdams zinge.

Bibliografie

• J. Berns, J. van den Braak, Taal in stad en land: Amsterdams. D'n Haag, 2002
• C. van Bree, Taal in stad en land: Zuid-Hollands. D'n Haag, 2004
• J. Daan, Hij zeit wat. Grepen uit de Amsterdamse volkstaal. Amsterdam, ²1949; heroetgegeve door J. Berns (D'n Haag, 1993)
• A. van Gaalen, Stadsplat. Zes stadsdialecten. Groninge, 1989
• H. Schatz, Lik op stuk. Het dialect van Amsterdam. D'n Haag, 1987
• J. Stroop, "Burgerlijk Amsterdams" in: J. Kruijsen, N. van der Sijs, Honderd jaar stadstaal. Amsterdam/Antwerpe, 1999

Extern links

• De Geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't "Kalverstraatsch" (börgerlek Amsterdams) volges Winkler (1874)
• Gesproke geluidsfragmint vaan 't Amsterdams op de website vaan 't Meertens Instituut