Wikipedia

Haarlem

hoofstad vaan Noord-Holland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

ligking vaan Haarlem binne Noord-Holland

Haarlem is de hoofstad vaan de Nederlandse provincie Noord-Holland, en nao aontal inwoeners de twiede stad vaan die provincie: per 1 januari 2005 147.022. De naom Haarlem is aofgeleid vaan 't woord Haarloheim, 'n woenplaots (heem) op hoege zandgroond (haar) midde in 't bos (loo). De stad ligk aon de revier 't Spaarne (weurt daan ouch wel Spaarnestad geneump). 't Spaarne leep van de Haarlemmermeer nao 't IJ. De stad weurt umringk door duingebeed boete in 't ooste; dao -riechting Amsterdam- is 't allemaol veen. 't Is sinds de herinstallering vaan Nederland es kathelieke kèrkprovincie centrum vaan e bisdom (Bisdom Haarlem). Börgemeister waos (tot 2006) J.J.H. Pop. Noe, in 2007, is B. Schneiders de börgemeister.

Stadsgeziech

bewirk
 
Sint-Baafskèrk
 
't Renaissancestadshoes

Haarlem heet 'n bezeenswierdege binnestad, mèt oonder mie de Sint-Baafskèrk, gebouwd in de vieftiende iew (de Haarlemmers zègke "de Groete Kèrk"), de statie, gebouwd tösse 1906 en 1908, en de Groete Merret, mèt daoraon 't Raodhoes. In Haarlem stoon ouch 't Teylersmuseum, 't ajdste opebaar museum vaan Nederland, en 't Frans Halsmuseum. In hiel de stad vindt me zoegenaomde höfkes (23), de bejaordehoezer vaan vreuger. De mieste zien opebaar en ouch te beziechtige. 't Ajdste (vaan hiel Nederland) is de Bakenesserkamer oet 1395, gelege aon de Bakenessergrach. Ouch weurt e deil vaan de stad gedomineerd door de Bakenesserkèrk, de meule Adriaan (aon 't Spaarne) en de koepel vaan de gevaangenis, gebouwd aon 't ind vaan de negetiende iew. De meujte weerd um te bekieke is ouch Paviljoen Welgelegen aon 't begin van "de Hout", e bosechtig park aon de zuidkant vaan de stad. In de Leidse buurt steit noch 'n Baafskèrk, dat is de kathelieke kathedraol oet 1898 vaan bouwmeister Cuypers. Es me spierpijn heet gekrege vaan 't loupe, kint me bij d'n bereumpde drogis vaan der Pigge aon de Bòtermerret (1899) poeiers en zalf kriege um 't oongemaak te verliechte.

Historie

bewirk

Haarlem weurt in de tiende iew veur 't iers vermeld. Es knouppunt op de weeg die euver de smale landstoek laanks 't IJ lepe oontwikkelde de stad ziech snel. Boe 't Zand (noe Groete Mèrret) bij 't Spaarne kaom, dao woort door de landshier, de Graof vaan Holland, tol geheve. De Graof riechde daoveur e steine bouwwèrk oppe Bakenes (Gravensteen), 'n landtóng in 't Spaarne. Veur de besjerming daovaan zörgde de ridders vaan Haarlem. Die hèdde de vaan Adrichems, de vaan Haarlems, de vaan Zanens en de vaan Schotens, later allemaol adelekke geslachte. In 1219 späölde die Haarlemse ridders in de Viefde Kruustoch 'n groete rol; es beloening daoveur kraog de stad in 1245 vaan Graof Wöllem II stadsrechte. Hiel aajd in Haarlem is de Begienehoof (Begijnhof) oet 1262. De Begienehoof ligk tösse de Jansstraot en de Bakenessergrach. De Begienekèrk is later, nao de vlöch vaan de Hugenote oet Fraankriek, de Waolse kèrk gewore. Graof Floris V gaof de stad in 1274 't rech um belastinge te heffe. In deen tied waos Haarlem e handelsstedsje mèt väöl weverije. Later woorte veural de beerbrouwerije (met behölp vaan 't zuver water oet de duine!) en de sjeepsbouw (Scheepmakersdijk) belangriek. In 1355 kraog de stad 't rech jaormèrret te hawwe, en wel op St. Lucasaovend (17 oktober). Me hing daan e kruus in de stadspoort (Kruusstraot) es teike tot ballinge ouch weer de stad in mochte. In 1389 kraog Haarlem vaan Hertog Albrecht de Groete of Latijnse Sjaol. Op 't ind vaan de 14e iew woort de Amsterdamse Poort gebouwd, de einige poort die oet d'n awwen tied nog behawwe is gebleve. In de vieftiende iew woort Haarlem verriek mèt gashoezer (o.a. t St. Jacobsgasthuis veur de pelgrims nao Santiago en 't St. Elisabethsgasthuis), e leprozehoes (noe Dolhuys), weeshoezer, kloesters, höfkes en leefdadigheidsstiechtinge, te väöl um op te neume. Dat moos allemaol ouch betaold weure, allewel 't mierendeil vaan particuleere kaom. Daorum kraog de stad in 1429 ouch tolrech. De vieftiende iew is de iew vaan de bouw vaan de Groete Kèrk, mer ouch de iew vaan Lourens Jansz. Coster, dee nog veur Gutenberg de bookdrökkuns oetgevoonde zow höbbe. Haarlem waos e handelsstedsje (Schonenvaardersgilde) mer in 't zuidweste (noe de Veifhook/Vijfhoek) ontwikkelde ziech d'n textiel: Wolstraat, Raam- en Voldersgracht, etc. De hiel stad woort oondertösse umwald mèt 'ne steine moer en mèt hei en dao poorte (o.a. Hout-, Kruis- en Zijlpoort). Haarlem verveel evels lankzaam in 't midde vaan de vieftiende iew (Hookse en Kabeljouwse Twiste), en ouch aon 't ind vaan diezellefde vieftiende iew (Opstaand vaan 't Kies- en Broedvolk in 1492). Ouch de zèstiende iew begòs neet good in Haarlem: plunderinge door Dene en de bendes vaan Maarten vaan Rossum. Wel woort de Groete Kèrrek aofgebouwd (1520). In 1558 woort de stad getròffe door de pes.

 
De Groete Mèrret mèt de Sint-Baafskèrk in de zevetiende iew, door Gerrit Adriaensz. Berckheyde

Tijens de Tachtegjaoregen Oorlog woort de stad, die op 3 juli 1572 veur de prins gekoze had, in 1573 (op 13 juli) nao maondelaank belègk door de Spanjaarde, die daobij oongemein väöl soldate verlore, ingenome. Bereump is de heldhaftigheid vaan 't verzèt zoe es dat vaan Kenau Simonsdr. Hasselaer, de weduwevrow die alles wat ze had, inzat um de stad te verdeidege. In 1576 woort de stad getroffe door 'ne groete brand, dee begos bij de "Sleiperskop" aon 't Spaarne mer door de wind (noord-oos) alles verinneweerde riechting Veifhook (o.a. de St. Gangolfskerk oppe Bòtermèrret), de Doele en 't Aajd en Nuj Gashoes). Mer 't Akkoord vaan Veere oet 1577 zörgde in eeder geval deveur tot de Spanjaarde de stad verlete, die daonao neet mie in Spaonse hen kaom. De Bakenesserkèrrek waos de ierste kèrrek die door dit verdraag aon de Hervormde woort aofgestoon. Vaanaof dat momint mochte in Haarlem twie godsdienste oetgeoefend weure. Al gaw nao 't belègk woorte de walle en poorte hersteld. In deen tied (nao de val vaan Antwerpe in 1585) bleujde door de koms van väöl Vlaamse immigrante de textielindustrie obbenuits op. Had Haarlem tijdens 't belègk 18.000 inwoeners, in 1622 waore 'r us dat al 40.000. De zevetiende iew waos ouch veur Haarlem riechtig 'n gouwe iew. Hándel, nijverheid (beerbrouwerije, 70 in getal oeteindelek) en kuns bleuide wie noets teveure, veural de sjèlderkuns maakde Haarlem bereump. De bereumpste vaan al is Frans Hals gewoore. Mer ouch väöl vaan zien lierlinge höbbe 'ne gooie naom gekrege: Judith Leyster, de gebreurs Berckheyde, de gebreurs vaan Ostade, netuurlek ouch van Ruysdael en Saenredam, en neet te vergete Jan Steen, de sjeepssjèlder Cornelis Vroom en de pèrdssjèlder Wouwerman. Eine vaan de massa Vlaominge die hei nao tòw vlöchde, waos de bouwmeister Lieven de Key oet Gent. Vendaog den daag stoon zien meisterwèrreke nog eve sjoen in de stad es wienie ze gebowd woorte: de Vleishal, de Waog, d'n toren vaan de Nuij Kèrrek, e nuij stök aon 't Raodhoes en versjeiene particuleer hoezer. Jacob van Campen (vaan 't pelies oppe Dam) bòwde oppe plaots vaan 't vreuger Anna-kloester de ierste protestantse kèrrek vaan 't land (1648): de "Nuij Kèrrek". De rederiekers vaan Haarlem koume op en euveral woorte veur de aw luij "höfkes" gestiech. Um de opbleuiende economie te oondersteune graofde me trekvaarte nao Amsterdam (1631) en Leiden (1656). Sins 1656 woort in Haarlem door d'n drökker Abraham Casteleyn de ierste gezèt vaan Europa oetgegeve: de Opregter Haarlemsche Courant. Nao 1685 (Edict vaan Nantes) kreeg Haarlem hiel get Franse refugiés te verwèrreke. Dao stoont tegeneuver tot die Franse 'n groete bijdrage lieverde aon d'n oetbòw vaan de zijweverije. Oondertösse bleef de ruizing euver wat noe de bèste godsdeens waos, bestoon. Aon 't ind vaan de 'gouwe iew', wie 't al weer minder ging, woort 't onröstig in de stad: ruizing tösse oranjegezinde en die tege de Prins waore, en 't touwbaksopreur in 1690. De achttiende iew waos 'nen tied vaan verval. De nijverheid kaom lankzaam op zie gaat te ligke, en de welvaart naom zeenderouge aof. Dat gaof ooncontentegheid oonder de luij wat ziech in 1748 vertaolde in 't pachtersopreur. De twiede hellef vaan de achttiende iew woort gedommeneerd door gestiedege ruizing tösse patriotte en prinsgezinde. Toch waos 't ouch 'n iew vaan wetensjap en vaan weldaodegheid. Nuij höfkes woorte ingeriech (Noblet, Teyler, Staats, vaan Oorschot) en ouch wees- en ermhoezer verreze. In 1752 woort de Hollandse Maotsjappij der Wetensjappe opgeriech, e illuster genoetsjap boe oet later de groete natuurkundege en Nobelprieswinnaar Prof. Lorentz veurtkaom. In 1778 kaom in de Damstraot de steinrieke zijfabrikant Pieter Teyler van der Hulst te sterreve. Dee zörregde deveur tot zien wetensjappelekke verzamelimg printe, naturalia en mie vaan dat in e museum woort oondergebrach: het Teyler Museum, 't ajdste museum vaan Nederland. In 1795 begòs de Fransen Tied. Op 20 januari vaan dat jaar veele de Franse binne. Hiel väöl Haarlemmers voonte dat bès: oppe Groete Mèrret had 'ne grop vròwluij al 'ne vrijheidsboum geplant boerum zie dansde. D'r woort e nuij stadsbestuur opgeriech en väöl dinger veranderde, al oonder de läös Vrijheid, Geliekheid en Broedersjap. Zoe woorte bij veurbeeld de aw gilde opgeheve. In 1799 spande 't nog eve door d'n inval vaan de Ingelse en de Russe hoegerop in Noord-Holland, mer dat leep op niks oet. In 1808 kaom de Keuning vaan Holland, Lodewijk Napoleon, de broor vaan de keizer, in Haarlem woene (Paviljoen Welgelege). 'ne Fijne mins, mer zie verblief doorde neet lang, want in 1810 moos heer -op las vaan zie broor- al weer de stad oet. Revoluusie en oorlog dege de welvaart vaan Haarlem gei good. In 1811 brach de groete keizer, Napoleon zellef, e bezeuk aon de stad, mer väöl applaudissemint kreeg heer neet. In 1815, nao Waterloo, waos 't aofgeloupe mèt de Franse. De huzare vaan Wöllem Boreel trokke de stad binne en in de res vaan de negetiende iew heel Haarlem altied zie garnizoen. Veur de soldaote woort in Schoten in 1882 'n nuij cavvalerei-kazerne gebòwd: de Ripperda.

De negentiende iew brach in Haarlem es ein vaan de ierste stei d'n trein: in 1839 woort tösse Amsterdam en Haarlem d'n ierste spoorweeg geëupend. Aon 't ind vaan de negetiende iew woort 't Spaarne door e nui kenaal en 'n sluis in Spaarndam verboonde mèt 't Noordziekenaal (1865). Daodoor kraog de Haarlemse industrie 'n flinke injektie. Bekint veurbeeld daovaan is de keuninklikke febrik vaan Beynes, die waagele veur 't spoor en trams maakde. Me had ouch Figee, e mesjienefebrik, de werf Conrad boe me baggermeules maakde, en de centraol wèrkplaots vaan de Spoorwege. Hiel Nederland kint ouch de sjoklaatfebrikke vaan Droste en Union, die de stad -gewins of oongewins- veurzaoge vaan de reuk vaan sjoklaat. Nog aander bekinde febrikke: die vaan Enschedé, oetgever en drökker vaan poszegels en baankbiljètte, de margrienfebrik vaan Cohen en van der Laan, de zeip- en parfumfebrik 'het Klaverblad', en de "fèlmfebrik" Polygoon, boevaan me de fèlme wekeleks in de cinema kòs zien. In 1927 annexeerde Haarlem de gemeinte Schoten. Speculaties oet de vreug twintegste iew tot Haarlem in 2000 mèt Amsterdam 'n agglomeratie vaan aanderhaaf miljoen lui of mie zouw goon vörme zien klaorbliekelek neet oetgekome.

Gebouwe in Haarlem

bewirk

Te beziechtige:

  1. De Groete of Baafskèrrek
  2. De Vleishal
  3. 't Raodhoes mèt de Graovezaol
  4. De Amsterdamse Poort
  5. 't Teylers Museum
  6. 't Frans Halsmuseum
  7. Paviljoen Welgelegen (Provinsiehoes)
  8. De Staasie
  9. 't Dolhuys aon de Schotersingel
  10. 23 Höfkes boe oonder 't Proveneershoes, 't Frans Loenenhofje, Teylerhofje, Hofje vaan Staats, Hofje vaan Noblet, 't Brouwershofje, Bruiningshofje, hofje van Loo, hofje "De Groene Tuin", hofje vaan Guurtje de Waal, 't Lutherse hofje, hofje vaan Oorschot, Wijnbergshofje, Zuiderhofje e.a.
  11. De Haarlemmer Hout (parrek)
  12. Waolse kèrrek (Begienehoof)
  13. Meule Adriaan
  14. Hoofwach (oppe Groete Mèrret)
  15. Bakenesserkamer (ajdste höfke vaan Nederland)
  16. Graovesteinerbrök en veurmalige brouwerij d'n Olifant
  17. Goudsmeedspleinsje
  18. 't Dörpke Spaarndam (oonderdeil vaan Haarlem)
  19. De Cruquius, stoomgemaol (langs 't Zuider Boete Spaarne en mèt 't puntsje euver de ringvaart -Heemstede)
  20. Landgood Elswout (Overveen)

Trivia

bewirk
  • Haarlem heet de reputatie dat zien inwoeners 't zuverste Nederlands spreke, wat evels neet op de woerheid gebaseerd is: Haarlem heet e dialek wie ander stei in Holland, al wiek dat bezoonder weineg vaan 't Algemein Nederlands aof.
  • Eederen aovend kin me in Haarlem tösse negen oor en haaf tien de "Damiaatjes" huure. Dat is 't geluid vaan e stèl klökskes oet de aw Baafskèrrek. Die klökskes oet 1732 zien 'n herinnering aon d'n "toch nao Damiate" in 1219, onderdeil vaan de kruustoch vaan Graof Floris III.
  • Traditioneel in Haarlem is de jaorlekse blòmmemerret langs de singels aon de zuidkant vaan de stad. Ze weurt gehawwe vaan vriedeg op zaoterdaag veur Pinkstere. 't Is e hiel aaijd Haarlems gebruuk um op dee zaoterdaag zier vreug op te staon en daan de aander luij, die nog slaope, met väöl leve te wèkke. Dat neump me "Luilak".
  • Vreuger hing me in Haarlem, es örreges e kinneke waos gebore, e kraomklöpperke aon de veurdeur vaan 't hoes. Aon de kleur kos me zien of 't um e jungske of e meitske ging.
  • Haarlem neump ziech zellef "de blòmmestad". Dat keump umtot ziech heij vreuger väöl bollekwekers vestigde. In aprèl keump heij eerder jaor 't (blòmme)corso aon, 'nen optoch met waagele, gans verseerd met blòmme, dee dweers door de bollestreek trek.
  • De twie Baafskèrreke, de aw oppe Groete Mèrret en de nuj in de Leidse buurt, zien geneump nao d'n heilige St. Bavo (dezellefde es dee vaan Gent). Dee zow in 1268, bij de belegering vaan de stad door de Kennemers, aon de luj vaan Haarlem versjene zien, sjeins mèt good gevolleg.
  • 't Centrum vaan de stad, de Groete Mèrret, hèdde vreuger 't Zand ('t Sant). Die ruimte waos vreuger, in de Middelieuwe, de buun veur 't ridderlijke steekspeul. Veural Wöllem III ("de Gooje") bloonk dao in oet.
  • Wereldbereump is d'n Haarlemmer Olie, zoegezag "mèt geneeskrachtige wèrreking". Oetgevonde door Claas Tilly in 1698, dee in de Anthoniestraot é febrik veur "Oprechte Haarlemmerolie" stiechde.
  • In de aw Baafskèrrek vindt me d'n örgel vaan Christian Müller (1738). Daorop späölde de jonge Mozart in 1766, op doorreis vaan Ingeland trök nao zie geboorteland.

Bekinde Haarlemmers

bewirk

Bronne

bewirk

Beknopte Geschiedenis van Haarlem door Mej. Dr. G. H. Kurtz, Haarlem 1946


bewirk

Officieel website vaan Haarlem

 
Provincie Noord-Holland		  

Aalsmeer · Alkmaar · Amstelveen · Amsterdam · Bergen · Beverwijk · Blaricum · Bloemendaal · Castricum · Den Helder · Diemen · Dijk en Waard · Drechterland · Edam-Volendam · Enkhuizen · Gooise Meren · Haarlem · Haarlemmermeer · Heemskerk · Heemstede · Heiloo · Hilversum · Hollands Kroon · Hoorn · Huizen · Koggenland · Landsmeer · Laren · Medemblik · Oostzaan · Opmeer · Ouder-Amstel · Purmerend · Schagen · Stede Broec · Texel · Uitgeest · Uithoorn · Velsen · Waterland · Wijdemeren · Wormerland · Zaanstad · Zandvoort

Opgeheve gemeintes

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Haarlem&oldid=408595"