Rio de Janeiro (staot)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Rio de Janeiro Sjtaot van Brazilië
Code	RJ
Regio	Zuidwes
Hoofsjtad	Rio de Janeiro
Gouvernäör	Luiz Fernando Pezão
Aantal gemeintes	92 (lies)
Opperflaakde	43.780 km²
Inwoeners – Deechde:	16.550.024 (2016) 378,03/km²
Tiedzaone	UTC -3

Rio de Janeiro is 'n staot vaan Brazilië, in de macroregio Zuidoos. De staot grens mèt de klok mèt aon Minas Gerais, Espírito Santo, d'n Atlantischen Oceaon en São Paulo. De staot is geneump nao zien hoofstad Rio de Janeiro. Heer is diechbevolk, mèt de mieste bevolking roontelum de agglomeratie Rio geconcentreerd. Fysisch-geografisch gezeen is Rio de Janeiro veural bergechteg; de staot löp vaanaof zie op tot aon 't plateau in 't binneland. Rio is ein vaan de riekste vaan 't land, meh door de groete sociaol tegestèllinge leve väöl lui in ermooj.

Fysische geografie

Mèt zoe'n 43.000 km², oongeveer zoe groet wie Denemarke en neet wezelek groeter es Nederland en 't Belsj, is Rio de Janeiro ein vaan de kleinste staote vaan 't land: de 24e en d'n op twie nao kleinste (Federaol Distrik neet mètgerekend).

'n Gróp gouwe lieweepkes (Leontopithecus rosalia), 'n apesoort endemisch in Rio de Janeiro.

De staot besteit oet e smaal liegland aon zie, boe-oet innins e plateau opries. Op sommege plaotse, beveurbeeld in en um de stad Rio, koume de berg tot zier kort bij zie en is 't liegland neet väöl mie es e strand. Erosie heet dao gans bezunder bergvörm doen oontstoon. Hoegste punt is de berg Agulhas Negras op de grens mèt Minas Gerais; d'n top ligk op 2791 meter bove zieniveau.

't Klimaot in Rio de Janeiro varieert. In de kösstroek kint me 'n Aw-klimaot, mèt heite en nate zomers en druug en gemaotegde winters. 't Jaorgemiddelde bedreug dao oongeveer 24°C. Wat me in Brazilië 'winter' neump, veult veur Wes-Europese begrippe nog werm aon; de winter in Rio vèlt in de maonde juni-augustus, umtot de staot op 't Zuielek Haafroond ligk en 't weer miestal oet 't zuie kump. In 't hoegland is 't weer keulder; dao is de winter winterser en kump 't jaorgemiddelde roond de 16°C oet.

De oersprunkeleke plantegreuj is Atlantisch bos, meh me is dit al sinds 't begin vaan de kolonisatie goon kappe veur landbouwgroond en hoezer. Allewijl sjut dao veural in bergechteg gebeed get vaan euver. In nationaol parke wie Tijuca en Serra dos Órgãos is dao nog gans get vaan trök te vinde. Dees bosse herberge diverse biestesoorte. Sommege vaan die soorte zien endemisch in de staot, en zien door de inperking vaan hunnen habitat intösse sterk bedreig, wie 't gouwe lieweepke.

Politiek

De staot Rio de Janeiro mèt zien gemeintes en regio's.

't Staotsparlemint vaan Rio de Janeiro tèlt 70 leie. De staot sjik 46 aofgeveerdegde nao 't federaol Hoes vaan Aofgeveerdegde. Drei senatore numme veur de staot zitting; oonder hun ouch ex-voetballer Romário. Gouverneur is anno 2017 [[ Luiz Fernando Pezão]] vaan de centristische PMDB.

De staot is verdeild in 96 gemeintes, die zien gegróppeerd in 6 mesoregio's en 18 microregio's. De regio's höbbe, wie euveral in 't land, allein statistische beteikenis en zien gein bestuurslaoge.

Bevolking

De inwoeners vaan de staot Rio de Janeiro weure fluminenses geneump, wat ziech liet aofleie vaan flumen (Latien veur 'revier', of de lètterleke vertaoling vaan rio). De inwoeners vaan de hoofstad stoon beter bekind es cariocas (aofkumsteg vaan 'n inheims woord). Mèt oongeveer 16,7 mieljoen lui is de bevolkingsgruutde vaan de staot te vergelieke mèt die vaan Nederland.

Taol

De oersprunkeleke bevolking spraok Tupitaole en Macro-Jêtaole. Umtot de staot Rio al laank geleie gekoloniseerd is, zien alle inheimse taole verdwene, iers veur 't Klassiek Tupi, later veur 't Portugees. De insegste aander taol die veur de staot weurt opgegeve is 't Cafundó-Portugees, 'n creooltaol oet de quilombo Cafundó. Dees taol is intösse bekaans oetgestorve.

't Dialek vaan Rio de Janeiro-stad is zoewel zier herkinbaar ('t versjèlt dudelek vaan aander dialekte) es zier levendeg ('t weurt door carioca's vaan alle bevolkingslaoge gesproke). 't Kinmerk ziech doortot 't al-evel de typisch Braziliaanse innovaties heet doorgeveurd (palatalisatie vaan de/di en te/ti, l-vocalisatie, verdwijne vaan 't wäördsje tu), meh ouch de typisch Portugese verbreiing vaan sibilante (oetspraok vaan s en z wie [ʃ] aon 't ind vaan 't syllaab). Wijer vèlt de oetspraok vaan de r op: die weurt in Brazilië algemein gebrouwd, meh in Rio deit me dat zoe extreem tot ze wie 'n [h] geit klinke. In de res vaan de staot vint me e vergeliekbaar accent, meh (vaanoet Braziliaans ougpunt) minder sterk.

Etnische gróppe

De raciaol samestèlling vaan de staot Rio de Janeiro is vrij typisch veur gans 't land. Mèt 54,5% blaanke is de staot wel 'witter' es gemiddeld. Vreem genóg is 't aontal lui wat ziech es zwart versteit ouch hoeger es lendelek: 12,6%. De pardo's vörme 32,4%. Mer wieneg lui (0,4%) zien Aziatisch of inheims; de inheimse bevolking is al iewe geleie gooddeils oetgestorve of geassimileerd.

Diverse lui in Rio de Janeiro stamme vaan neet-Portugese immigrante aof. 'n Bezunder gróp zien de Zwitsers, die begin negentienden iew nao 't land kaome en Novo Friburgo ('Nui-Freiburg') stiechde. Me vint hei ouch Pruse, Britte, Italiaone en Spanjole; 't aontal Europese immigrante is evels lieger es in 't zuie vaan 't land.

Economie

Diagram vaan versjèllende exportprodukte vaan Rio de Janeiro. Rouw olie nump good 64% in.

Mèt 'n Oontwikkelingsindex vaan 0,761 is Rio de Janeiro de veerde oontwikkeldste staot (Federaol Distrik mètgerekend) vaan 't land. Es zelfstendege natie zouw 't evels nog ummertouw 'n oontwikkelingsland zien. Belaankrieker is de groete oongeliekheid die 't hei gief.

Umtot de mieste groond hei bebouwd of natuurrizzervaot is, wèrke mer wieneg lui in de landbouw. Bekaans gans 't bruto staotsproduk geit um in de industrie (37,5%) en de deenste (62,1%). Belaankrieke deenste zien de telecommunicatie, de IT, 't toerisme, d'n handel en 't verzekeringsweze. De industrie hingk veur e groet deil aof vaan de petrosjemische industrie; rouw olie is ouch wiedoet 't belaankriekste exportproduk vaan de staot. Aander exportprodukte vaan beteikenis zien iezergerei, boorplatforms en mesjiene.

Historie

Vaanaof oongeveer 1000 n.Chr. waor 't gebeed vaan d'n huiege staot Rio de Janeiro bewoend door Tupi's, die oet 't Amazonegebeed kaome. De ierste Europeaone degen 't gebeed in 1502 aon. De Portugeze hadde in 't begin nog wieneg intrèsse in 't gebeed, boe trouwens ouch Spaanje aonspraak op maakde. Wie evels in 1555 de Fransoze ziech hei perbeerde te vestege (de kolonie Antarctisch Fraankriek), beslote de Portugeze 't gebeed roond de bej ouch mer te kolonisere. In 1565 stiechde Estácio de Sá de stad en 't kapteinsjap Rio de Janeiro. Dit lèste gebeed kèump euverein mèt d'n huiege staot.

De focus laog langen tied op 't noorde vaan Brazilië. Wie evels, ind zeventienden iew, in 't later Minas Gerais goud woort gevoonde, gónge ziech väöl lui in 't zuie vestege. Rio bleujde op es doorveurhave veur 't goud en veur alles wat 't welvaorend binneland importeerde en exporteerde. In 1763 woort 't zelfs de hoofstad vaan de ganse kolonie, en in 1808, wie de Portugese voorste veur de tróppe vaan Napoleon vlöchde, ouch de residentie vaan gans 't Portugees Riek.

Wie Brazilië ziech losmaakde vaan Portugal, woort Rio de hoofstad vaan 't land. Me meinde evels, nao Amerikaans veurbeeld, tot de hoofstad eigelek neutraol mós zien en bij gein inkel provincie moch hure. In 1834 maakde me daorum de stad Rio de janeiro los vaan de staot, die Niterói es hoofstad kraog. Nao de revolutie vaan 1889 veraanderde de terminologie: de provincies woorte staote en de neutraol gemeinte e federaol distrik. Vaan 1894 tot 1902 waor Petrópolis de hoofstad vaan de staot Rio de Janeiro; daonao weer Niterói.

Mèt de stiechting vaan Brasília in 1960 waor de noedzaak veur 'n neutraol stad Rio de Janeiro verdwene. De stad góng noe 'nen eigestaot vörme mèt de naom Guanabara. Guanabara en Rio-staot woorte in 1975 weer tot eine staot vereineg.

Bronne

Dit artikel baseert ziech op zien Ingelstaolege en Portugeestaole equivalente, en wel in dees respectievelek dees versie.