Orogenese

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Orogenese is de litterlige benaming vuur gebirgsvorming vanoet 't Greeks (ὄρος óros, berg en γένεσις génesis, gebuürt), dat 't gevolg is va plieëttektoniek. Dat beteëkent 't beweëge va plieëte op d'r eëdkosj (óch lithosjfeer). Dees beweëginge vinge noa eenanger (compressief, convergentie), van eenanger (extentioneel, divergent) of neëve eenanger plaatsj (sjoeëving). Durch al dees beweëginge, kinne gebirgdes weëde gevörmt, meh mieëtstes zorg 'n convergente beweëging vuur wirkelige gebirgsvorming.

Gesjichde va de wetesjap uëver gebirgsvörming

I d'r tieëd va de Greke en de Romeine geluëfde me dat de gebirgdevorming 't gevolg woar va versjillige goddelige handelinge, weil de berge of óch as heem va gode en mythische figure woeëd gezieë. Vanaaf de Opklaring (achtieënde ieëw) woeëde dees netuurversjinsele wetesjappelig benaderd, meh de theorie dat durch beweëginge va plieëte e gebirgde untsjteet, is pas deep i de twintigste ieëw algemeë aageneume. Al in 1620 woeëd durch d'r Britse netuurfilosoof Francis Bacon al gesuggereerd noa de puzzelbaarheed va de vorme va de continente Zuud-Amerika en Afrika. De netuurkóndige François Palet concretiseerde en wirkde dit wieër oet mit 't begrip continentdrif. Sjpieër i de gesjichde woar d'r Dütsjen astronoom en meteoroloog Alfred Wegener 'ne wichtige verdeëdiger van 't plieëttektoniektheorie. Zinge noasjlaagwirk, Die Entstehung der Kontinente und Ozeane, woar aavengelig boete 't Pruusj unbekank, meh in 1924 versjun zing sjtök op 't Ingelsj, 't Franzuësisj, 't Sjpaans, 't Russisch en 't Zjweëds, en kritt 't doamit mieë internationaal bekankheed.

Fysiografie

Gebirgdevorming untsjteet mieëtstes durch 't beweëge va de plieëte noa eenanger. Dat passeert op drei plaatsj: op lank, op de grensj tusje lank en water en op volle zieë.

Lengelig compressie

Bei 'n lengelige compressie sjpieëlt 't versjil va d'r zjwieërte tusje twieë botsende plieëte bekans geë wichtige rol mieë. De plieët die ungeveër geliek zjwieër zint, weëde teëngeenanger gedrök, oeë durch óch gebirgsvorming plaatsjvink. Durchdat de plaatsj va 't vawwe zjwakker is, kin doa vulkanisme untsjtange, meh vöal minder as bei oceanische compressies.

Oceanisch-lengelig compressie

Bei 'n compressie tusje lank en oceaan (meh algemener: water), vuët ummer ing plieët unger de anger. Dit weëd mit subductie aageduud. De plieët die unger de anger vuët, is óch zjwieërder en compacter. Oceanische plieëte zint dunner (gem. 25+15 km dik (lithosjfeer+continentaal kosj)), meh compacter en óch zjwieërder i teëngesjtelling tót continentale plieëte (100+50 km dik), die durch 't untbreëke va d'r drök va oceanisch water vöal poreuzer en dös lichter zint. Op ing groeëter deepde sjmilt de plieët, meh de kraach oeë mit 'n plieët op de anger drök, zorg vuur 't opheffe va d'r eëdkusj op die plek. 't Sjmilte va de zjwieërdere plieët, zorg óch vuur de vorming va gasse en 't untsjtange va vloojbaar gesjteënte: magma. Weil 't al unger d'r eëdkusj, i d'r eëdmantel, al magma guëf, untsjteet plaatsjelig groeëte drök, oeë durch 't magma en de gasse mit opelusjte minerale en metale durch zjwakker plekke i de lithosjfeer brik. Doadurch guëf 't óch bei (oceanisch-lengelig) compressie dök vulkane. Óch vink me vöal metale en minerale in ikkenomisch winbare concentraties i de zoeëgeneumde eësganker i d'r (aw) vulkaanheëd. Dat zint klieëne ganker, sóms óch neet breëer as hoarsjpaalte. Hei i zet 't mineraal zich aaf.

Oceanische compressie

Oeë twieë oceanische plieëte botse, zal óch hei de zjwieërste unger de lichste doeëke. Dit geet aafhengelig va de percieze boëmgesjteldheed va de betreffende plieëte, zoeëwie compactheed, zjwieërte (deekde). Hei durch untsjtange óch ungerzieëgebirgdes oeë bei inkel tuppe zich boave zieë oetsjtieëke. Dat zint dök atoller, arsjipeler of 'n eilankboeëg.

Versjillige vawwinge

I de geologische gesjichde guëf 't drei bekangde tiedperke oeë i orogenese plaatsjvong. De awste doavan is de Caledonische orogenese (450-390 Ma). Dees orogenese vomg plaatsj tusje de contineng Baltica (noe Scandinavië) en Laurentia (Noard-Amerika), die toen nag aaneen gehech woare. Me vink dees oersjprunkelige gebirgdes truuk i Noardwes-Europa en oeëstelig Noard-Amrika. De hütse gebirgdes zint hei de Appelache aa g'ne Noard-Amerikaansje ziej, 't Scandinavisch Hoeëglank en 't Sjots Berglank aa g'ne Europese ziej. Typisch vuur dees gebirgdes, is dat zie weëde gekinmerk as zieër aud. Erosie hat hei zinge depe sjpöar hingergelate, en dees erosie vink nag sjteets plaatsj. Hei durch zint de gebirgde va deë eëd vöal lieëger as de jungste: de Alpiene gebirgdes.

Ing jungere vawwing is de Hercynische orogenese (óch waal: varistische orogenese, 360-280 Ma), die untsjtang toen supercontinent Gondwana ('t hütse Afrika, Zuud-Amerika en Antartika), botste mit westelig Laurazië, dös Europa. Hei durch vink me va zudelig Europa uëver ing linie va Sjpaanje bis de Oekraïne en Rusland gebirgdes va hercynische vawwing. Zölke gebirgdes zint döks óch verwieërd en geërodeerd. 't Geet i dit geval um gebirgdes wie de Ardenne (ungerdeel va 't Rienlanks Leisjteëgebirgde), 't Zjwaat Woud, 't ganse Süddeutsche Schichtstufenland i ungermieë Beiere, de Boheme, Centraal Massief, de Sudete en 't Eësgebirgde.

D'r Alpiener gebirdegurdel.

De jungste vawwing is die vanAlpiene origine. Die zint get zudelig van de gebirgdes va Hercynischen eëd untsjtange. Dees berge kinmerke zich durch hoeëge en sjpitse tuppe. Bekangde vuurbilder va dees gebirgdes zint: de Alpe, de Karpate, d'r Kaukasus en d'r Himalaya en zinge neëvegebirgde. Get opvallend is dat dees gebirgdes inne gurdel vorme deë gemiddeld t'r hoeëgte va de Kreefskering litt.

Bekangde (ungerzieë)gebirgdes noa compressie en periode igedeeld

Aleoeten (tusje Alaska en Siberië), oceanisch

Alpen, lengelig, Alpien

Andes, oceanisch-lengelig, Alpien

Appeniene, oceanisch-lengelig, Alpien

Appalache, lengelig, Caledonisch

Atlas, lengelig, Alpien

Balkangebirgde, oceanisch-lengelig, Alpien

Drakensbèrge, oceanisch-lengelig, Alpien

Eësgebirgde, oceanisch-lengelig, Hercynisch

Filipieëne, oceanisch

Hawaï, oceanisch

Himalaya, lengelig, Alpien

Hindoekoesj, lengelig, Alpien

Karpate, oceanisch-lengelig, Alpien

Kaukasus, lengelig, Alpien

Nüj-Zieëlangse Alpe, oceanisch-lengelig, Alpien

Oeral, oceanisj-lengelig, Hercynisch

Pamir, lengelig, Alpien

Pyreneje, lengelig, Alpien

Rienlanks Leisjteëgebirgde, oceanisch, Hercynisch

Rocky Mountains, oceanisch-lengelig, Alpien