Rienlanks Leisjteëgebirgde
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Rheinisch Schiefergebirge (me kunt óch zagke: Rijnlands Leisteenplateau (Ned.) óf Rienlangks Leisjteëgebirgde) is e gebirgde dat de
nieëgste klieëner gebirgden umvaat i de lenger 't Pruusj, 't Belsj, Luxemburg en Frankrieëk:
- Ardenne (11.200 km², Zuudoeës-Belsj en Luxemburg;)
- Eifel (5.300 km², Oeës-Belsj en Pruusje bóndssjtoate Noardrien-Wesfale en Rienlank-Palts;)
- Hunsrück (2.607 km², Bóndssjtoate Rienlank-Palts en Saarlank;)
- Taunus (2.700 km², Bóndssjtoate Hesse en Rienlank-Palts;)
- Westerwald (3.000 km², Bóndssjtoate Rienlank-Palts en Hesse;)
- Süderbergland (7.462 km², Bóndssjtoate Noardrien-Wesfale en Hesse)
't Süderbergland is geë sjtreek óp zich, me verdeelt i de sjtreker Sauerland en 't Bergisches Land. Mit al de deelgebirgden beieen vuurmp 't Rheinisch Schiefergebirge e gebeed va zoeë ungeveër groeët wieë 't Belsj (32.269 km²). Al die gebirgden hauw gemeë dat de óngergronk doava i dezèlfde geologisje periode, de Devoon (419-358 meljoen joare geleë), zint gevuurmp. D'n tied woar 't Wes-Pruusj en gebeder bies i Noard-Frankrieëk inne groeëte tropisje zieë, oeë i deë meljoene joare lieëgsjkes kleisedimen zich hant ópgesjtapeld. Vulkanisje aktiviteet durch gebirgsvaawing hat doa vuur gezuurg dat 't sedimen zich durch tied, drök en temperetuur (dat zörg vuur sjemisje procèsse), zich verwengelde noa leisjteë. Dit gesjteë is de mieëst vuurkómmende soart. Dit procès zat zich nag sjteets vuët: g'ne Eifel beivuurbild rieës zich per joar e paar millimeter umhoeëg. Dat beteëkent dat 't nag sjteets gebirgsvaawing guëf. 't Is óch bekand dat heidurch aagrénzjenke sjtreker mieëgoa i dees procès. Zoeë geet óch Zuud-Limburg ómhoeëg. De leste vulkanisje oetbasting woar 10.500 joare geleë in 't vulkanisje midde va d'r Eifel.
Anger vöal vuurkómmend gesjteë zint de metamorfe Kwartsiet (óntsjtónge oet marien zaank), 't sedimentaire zaanksjteë, 't greungrieëze grauwacke, dat besjteet oet zaanksjteë mit versjiedene minerale en, neëve 't leisjteë, 't junger en zaachter kleisjteë. 't Zjwieëre en kompakte basalt kump mieër vuur i de gebeder woa 't zjwieërder vulkanisj aktiviteet góf, wieë i d't Eifel en d'r Taunus. Doa vink me óch tufsjteë, dat duut óp eksplosief vulkanisme.
Aa de rankgebeder va ge Rienlanks Leisjteëgebirgde vink me junger aafzattinge oet de tiedpèrker Kriet, Jura, Perm en Karboon. 't Zuud-Limbörgsj heuvellanksjap is i 't kriettiedpèrk óntsjtónge, me 't Pruusje Rienlank en g'n Miensjtreek rontenum Heële hauw mieër Karbonisje aafzattinge, dat zich vertoald i broen- en sjteëkoalaafzattinge. Dat gebeed sjtrèk zich oet vuurbieë 't Ruhrgebeed bies aa g'n umgeëving va Osnabrück óp g'n grénsj tusje Lieëgsaakse en Noardrien-Wesfale. Zudelig, richting 't Belsj en Frankrieëk, vink me aa d'r rankgebeder wier kalkaafzattinge va ge Kriet, oeë óch 't Luxembörgsje Gutlank tów behuurt. Zuudoeëstelig en oeëstelig va ge gebirgde vink me anger Pruusje bèrglanksjappe.
D'r Rien durchsjnieë 't Rheinisches Schiefergebirge en doadurch weëd 't gebirgde normaal i twieë deler verdeeld: 't Linksrheinischen Schiefergebirge, westelig va d'r Rien en 't Rechtsrheinischen Schiefergebirge, oeëstelig va d'r Rien. Zing gemiddelde hoeëgte is ungeveër 500 meter boave zieësjpieëgel, meh d'r hoeëgste bèrg is d'r Großer Feldberg i d'r Taunus mit 'n hoeëgte va 879 meter boave zieësjpieëgel. De anger hoeëgste tóppe per deelgebirgde zint:
- Großer Feldberg, Taunus, 879m
- Langenberg, sjtreek Sauerland, 843m
- Erbeskopf, Hunsrück, 816m
- Hohe Acht, Eifel, 747m
- Signal de Botrange, Ardenne, 694m
- Fuchskaute, Westerwald, 657m
- Homert, sjtreek Bergisches Land, 519m
't Rheinisches Schiefergebirge is vuurmp óch tweië watersjeier, namelig: mit d'r Weser aa 't oeës, d'r Rien i 't midde en de Moas aa 't wes. D'r watersjei mit d'r Weser ligk i 't oeëstelige deel va 't Süderbergland: 't Rothaargebirge en d'r watersjei tusje de Rien en d'r Moas ligk óp g'n Dütsj-Franzuësisje sjproakgrénsj tusje de Ardenne en d'r Eifel. Anger bekanke revere zint: d'r Weser (bei Verviers) en d'r Roer va Monschau noa Remung (richting Moas). Aa d'r kank va d'r Rien, is de Moezel wiechtig, óch i 't toeristisch en i verkieërstechnisch ópzich en d'r Ruhr va'noet 't Sauerlankse deel va 't Süderbergland.