Klaveermeziek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Klaveermeziek is meziek gesjreve veur n'importe welk tósje-istrumint, beveurbeeld 'n piano, e klavecimbel of 'n örgel. Umtot zeker veur 1800 'n käör aon gans versjèllende klaveerinstruminte bestoont, en de componis in de regel neet eint specifiek veursjreef, gebruuk me de neutraol benaoming klaveermeziek um de ganse traditie te beneume.

Klaveermeziek weurt es regel genoteerd in e systeem vaan twie belk, boebij de bovenste de rechterhand en d'n oonderste de linkerhand weergief. Bij oetzunderlek gecompleceerde meziek of groete handverplaotsinge weure soms drei of veer belk gebruuk. Tabulatuur waor in e wied verleie gebrukelek (Buxheimer Orgelbuch, zuug oonder) en kaom begin twintegsten iew obbenuits in de mode door de oetvinding vaan 't klavarskribo. Neve de solistische klaveermeziek besteit ouch nog 't veerhendeg klaveerspeul, zoewie meziek veur mie es ei klaveer.

Oersprunk

D'n oersprunk vaan de klaveerinstruminte moot me in de middeliewe zeuke. 't Antiek monochord oontwikkelde ziech gestiedeg tot e polychord mèt versjèllende snare, en dit weer tot e clavichord. Heibij woorte de snare door tangente aongeslage, die mèt tósje bedeend woorte. 'n Aander instrumint wat ziech laankzaam meh zeker oontwikkelde waor 't örgel. In de aajdheid gaof 't al waterörgele, meh in de middeliewe kaome laankzaamaon piepörgele op. In 't begin waor de mechaniek zwoer en móste de tósje mèt de voeste weure gespäöld, later zouwe mèt de vingere späölbaar klavere oontstoon wie veer ze kinne. In de late middeliewe oontstoont 't portatief, e mini-örgel wat me kós mètnumme. In de veertienden iew woort in Italië 't klavecimbel oetgevoonde, wat de snare mèt tangente aontrèk en daorum belaankriek mie geluid gief es e clavichord.

De touwpassing vaan dees instruminte waor beperk. Populairder waore in deen tied bourdoninstruminte wie de drejlier en de doedelzak. Zoewiezoe woort instrumentaole meziek in de middeliewe zelde opgesjreve, zeker ouch umtot 'r in lieg aonzien stoont. Klaveermeziek is alleen bewoerd gebleve in de Robertsbridgecodex (begin veertienden iew). Me nump daorum aon tot de klaveerspeulers improviseerde en/of populair werk vaan deen tied naospäölde. De wienege instrumentaol meziekcollecties oet deen tied specificere gemeinelek gein instrumente; 't gief daorum gein rei boeveur me ze neet ouch op klaveer kin speule.

Renaissance

Ouch in de renaissance had instrumentaole meziek nog väöl minder prestiesj es vocaole, meh toen versjeen wel de ierste blaadmeziek veur tósje. Zoe kint me oet de vieftienden iew 't Buxheimer Orgelbuch, mèt veural bewèrkinge vaan populair vocaol werke oet deen tied, meh ouch origineel composities die me praeambula (veer zouwe zègke: preludes) neump. De soms zier rieke umspeulinge in de bewèrkinge geve 'n uniek beeld vaan wie in deen tied woort geïmproviseerd. In de zèstienden iew koume versjèllende typisch instrumentaol genres op, die ouch hunne weeg nao 't klaveer vinde. 't Ricercare, oersprunkelek allein mer e stök um 't instrumint 'oet te perbere', oontwikkelt ziech tot 'n polyfoon compositie roond ei thema wat aon 't begin weurt geëxposeerd. De canzone is zjus zoeget: 't drejt wel minder um ei vast thema meh vertuint door gans 't stök heer wel doorgoonde imitatie. De naom is aofgeleid vaan 't Frans chanson: in chansons oet de zèstienden iew waor ouch väöl imitatie te vinde. Tot slot kump aon 't ind vaan d'n iew de toccata op: e (daan nog) mierdeileg stök wat miestens laankzaam begint en later snel, virtuoos luipkes vertuint.

Eine vaan de ierste groete klaveercomponiste is Claudio Merulo, dee gere in de zoezjus geneumde genres sjrijf. 'n Gans aander traditie kump op in Ingeland, bij de zoegeneumde virginaliste. Dees grop componiste, geneump nao 't virginaol (e bepaold typ klavecimbel), sjreef, veurtbouwend op tradities wie die vaan 't Buxheimer Orgelbuch, veur 't iers variatiereekse op bestaonde melodieë oet en waore daomèt vaan groetenop groete sjaol invlood op de meziekhistorie. Bekinde figure waore William Byrd en John Bull.

Barok

Nao 1600 kump de klaveermeziek, wie d'n instrumentaole meziek in 't algemein, laankzaam mier in aonzien te stoon. Twie componiste weure gans in 't bezunder mèt de vreugbarokke klaveermeziek geassocieerd. In Italië gaof 't Girolamo Frescobaldi. Heer sjreef in dezelfde genres wie Merulo, meh bij häöm verdwijnt edere suggestie vaan zaanklijne die bij Merulo nog wel latint waor, um plaots te make veur e grèlleg barokidioom. Ouch de Nederlander Jan Pieterszoon Sweelinck steit oonder d'n invlood vaan Merulo, meh nump ouch väöl euver vaan de virginaliste. In Sweelinck zien fantasieë en ricercares wèt heer soms zier subtiel 'n spanning op te bouwe. De variatiereeks, die heer vaan de Ingelse euvernump, verriek heer mèt 'n consequinter touwpassing vaan de contrapuntregele, wat ze 'ne verzörgdere klaank gief. Zien groetste beteikenis evels is mesjiens wel veur de Duitse meziek. Sweelinck, dee zelf calvinistisch waor, componeerde diverse zèttinge vaan lutheraonse koraolmelodieë. Die stoon allezeleve in verbinding mèt de väöl Noord-Duitse lierlinge die heer had. Lierlinge wie Samuel Scheidt en Heinrich Scheidemann numme inderdaod de lutherse koraolzètting mèt nao hoes en stiechte dao de Noord-Duitse örgelsjaol.

Bij meziek wie dee vaan Frescobaldi en Sweelinck is 't dèks de vraog veur welk instrumint 't gemeind is. Soms kin dat allein 't örgel zijn, veural bij de koraole vaan Sweelinck: deze componis sjrijf in dees werke (es eine vaan de ierste) 'n pedaolstum oet, wat 't oonmeugelek maak ze op klavecimbel te speule. Ouch väöl fantasieë en ricercares vaan dees componiste (zeker Sweelinck zien echofantasieë) wèrke beter op örgel. Bij toccata's begint me al te twievele, dewijl leed- en dansvariaties eigelek allein op klavecimbel weure oetgeveurd. 'n Sjeiing tösse örgelmeziek en klaveermeziek begint ziech hei veur 't iers veurziechteg aof te teikene.

In de Noord-Duitse, Zuid-Duitse en Italiaonse klaveermeziek oontwikkelt ziech 't ricercare gestiedeg door tot 'ne vörm dee me fuga neump. Noord-Duitsland vertuint 'n ziech vaan generatie op generatie verdepende traditie, die vaan Sweelinck euver Scheidt en Scheidemann wijer geit mèt Johann Adam Reincken en tot slot Dietrich Buxtehude. In Zuid-Duitsland heet Buxtehude in Johann Pachelbel 'ne groeten tiedgenoet.  'n Gans aander traditie oontsteit in de late zeventienden iew in Fraankriek. Dao zien veural Duitsers actief die soms ouch, wie Georg Muffat, typisch Duits idioom importere, meh ziech dèks nao de Franse smaak veuge. Johann Jakob Froberger sjrijf suites veur klaveer, dat wèlt zègke 'n serie danse. Inheimse componiste die zien idioom euvernumme zien Louis Couperin, dee zie neefke François Couperin en Jean-Philippe Rameau.  Op 't Iberisch sjiereiland oontsteit weer 'n aander traditie, deils bepaold door de bezundere bouw vaan de örgele dao. De Spaonsen tegenhenger vaan 't ricercare hèt tiento, 'ne vörm sterk geassocieerd mèt Antonio de Cabezón.  Neve 't ricercare/fuga, de toccata en de koraolzètting kump nog e belaankriek genre op: de passacaglia en de ing verwante chaconne.

Aon 't ind vaan de barok kump Johann Sebastian Bach op. Allewel tot heer Zuid-Duitser is, riech heer ziech veural op 't werk vaan Buxtehude. Bij Bach is al dudelek spraoke vaan e versjèl tösse örgelmeziek en meziek veur aander klaveerinstruminte (in principe klavecimbel). D'n örgelmuziek, dee bij Bach bleujt wie noets teväöre, zal in de res vaan 't artikel neet mie weure behandeld. De gewoene klaveermeziek umvat rillatief conventioneel suites en lèsstökker, meh ouch unieke werke wie das Wohltemperierte Klavier en de Goldbergvariaties. Kinmerkend aon Bach is zien oongewoen veurleefde veur gecompleceerde, polyfoon vörm in 't algemein en de fuga in 't bezunder. Zienen tiedgenoet Georg Friedrich Händel is ouch vaan belaank in de klaveermeziek; heer componeerde neve suites ouch zoegeneumde lessons.

Rococo en klassiek

Nog 'nen tiedgenoet vaan Bach en Händel is Domenico Scarlatti, 'nen in Spaanje wèrkenden Italiaon. Heer weurt bekind mèt e zèshoondertal werke die heer zelf miestal eccercisi neump meh die allewijl bekind stoon es sonnate. In dees werke maak 't barok idioom al dudelek plaots veur e klassiek, d.w.z. tot de sequensmaotege melodieë gestiedegaon vervaange weure door leedechtege meziek. Dit is 'n oontwikkeling die bij versjèllende componiste vaan d'n achtienden iew op gaank kump. Me sprik hei vaan rococo, vreug-klassiek of pre-klassiek. De mieste componiste vaan de nui mode hure bij de galante stijl, wat neerkump op elegante meh veural zier sumpele meziek. Teikenend is oonder mie 't werk vaan Domenico Alberti, dee in zien eccercisi d'n Albertijnse bas populariseert. Dit stijlmiddel weurt al gaw in klaveermeziek door gans Europa geïmiteerd, en stèlt componiste in staot um e stök beweeglek te hawwe zoonder polyfonie touw te passe. D'n aandere stijl is de sentimentele stijl (Empfindsamkeit). Dee weurt veural geassocieerd mèt Carl Philipp Emanuel Bach, en deze componist pas 'm nörges zoe dudelek touw es in ziene klaveermeziek. Muzikaol affectie die veurheer allein bij oetzundering woorte gebruuk (sterke chromatiek, oonveurspäölbaar wendinge en hel dissonante) weure in zie werk gewoen.

C.Ph.E. Bach had door zien expressief temperamint 'ne veurkäör veur 't klavichord, boe me, aanders es op e klavecimbel, de dynamiek mèt d'n aonslaag kin controlere. In 't begin vaan d'n achtienden iew weurt ouch de pianoforte (verzaomelnaom veur alle vreug vörm vaan de piano) oetgevoonde, dee 'tzelfde veurdeil heet en väöl mie volume heet es e clavichord. In de nui, mie op expressie geriechde meziekstijle is dit e groet veurdeil en gestiedegaon wint de pianoforte terrein. Roond 1780 is 't klavecimbel definitief verawwerd en veural nog aon te treffe bij wee ziech niks beters kin koupe.

Roond 1750 kump ouch ummer mie de klaveersonnaat op. Wie gezag weure de werke vaan Scarlatti allewijl ouch zoe geneump, meh in deen tied waor 'n sonnaat bekans ummer get veur mier instruminte, miestal ein of twie melodie-instruminte en 'ne bas. In de rococo vervingk de sonnaat evels vlot de suite es belaankriekste vörm vaan klaveermeziek. Groete meisters zien, neve de al geneumde, Johann Christian Bach, Johann Schobert, Johann Eckhard, Joseph Haydn, Antonio Soler, Muzio Clementi en Wolfgang Amadeus Mozart. Väöl vaan hun zien zelf toppianiste en veure hun eige werk gere oet. Neve sonnate zien dat dèks ouch variatiereekse op populair melodieë (miestal oet opera's); 't thema mèt variaties begint in de klassieken tied aon e twiede leve. Es de componis ziech mie persoenelek wèlt ute, op de meneer vaan C.Ph.E. Bach, gebruuk heer de fantasie.

In dezen tied koume ouch klaveerconcerte in de mode. Zoewel J.S. Bach es Händel make aonspraok op de oetvinding vaan de vörm, dewijl C.Ph.E. Bach en J.Chr. Bach ze wijer höbbe oontwikkeld. Vaanaof de jaore 1780 weurt 't klaveerconcert veural nog mèt Mozart geassocieerd. Umtot dit artikel in principe euver solistische meziek geit, weurt deze vörm hei wijer neet behandeld.

Laat-klassiek en romantiek

Beethoven

Tegen 't ind vaan d'n achtienden iew kump Ludwig van Beethoven op. Zien ierste klaveersonnate riechte ziech nog sterk op Mozart en Haydn, meh al gaw geit heer zienen eige weeg. Boe bij zien groete veurbeelder de klaveersonnaat gein groete pretenties had (bij Haydn: veural veur pedagogische doele; bij Mozart: veural es showstökker op zien eige konzèrs), maak Beethoven zien sonnate al gaw langer, oonconventioneelder en persoeneleker. Werke wie de Sonate pathétique (opus 13, 1799) en de Mondscheinsonate (opus 27/2, 1801) zien veur hunnen tied oongewoen laank en höbbe muzikaol idioom wat me ieder allein in fantasieë aontrof. In zien late periood, es Beethoven 'n veurleefde oontwikkelt veur oongewoen vörmsjema's, sjrijf Beethoven vief sonnate (opp. 101, 106, 109, 110, 111) mèt groete proporties, wiedgoonde chromatiek en 't zwuurtepunt op 't lèste deil. In dezelfden tied maak Beethoven ouch de Diabellivariaties (opus 120).

Vreugromantiek

Oongeveer tegeliek mèt de late sonnate vaan Beethoven oontstoont ouch de sonnate vaan Franz Schubert. In zie werk herkint me väöl vaan Beethoven trök, meh mèt de röstegen opbouw vaan 't ierste deil en 't frequint gebruuk vaan tertsverwantsjappe drök heer oonmiskinbaar zien eige stumpel op dit werk. Väöl componiste lègke de naodrök evels örges aanders: zjus umtot Beethoven in de sonnaat zoe geëxcelleerd heet, vint me 't lesteg nog get touw te veuge. Felix Mendelssohn introduceert 't Lied ohne Worte, e kort, lyrisch karakterstök. Ouch Robert Schumann nump zien touwvlöch tot karakterstökker.

De Franse Pool Frédéric Chopin, eine vaan de groetste pianiste vaan zienen tied, vernuit de pianomeziek nog wijer. Vaan d'n Ier John Field èrf heer de nocturne, e druimeteg stök vaan e paar menute. Zelf vint heer de konzèretude oet: e virtuoos stök wat verpak in dèks briljante meziek ein bepaolde meujelekheid thematiseert. Ouch kump heer es ierste mèt de zelfstendeg prelude: bij Chopin is die neet langer gemeind um 'n aander stök in te leie. Wijer genres boe-in heer excelleert zien de wals, de mazurka en de polonaise.

Hoegromantiek

Oonder Chopin zien vrun en collega's is Franz Liszt, dee breier geïntrèsseerd is en wel naodrökkelek perbeert um Beethoven te euvertrèffe. Heer bleus dèks klassieke vörm gans op, zoetot de aw opbouwprincipes neet mie te herkinne zien. Zien Sonnaat in b-klein is e good veurbeeld. Wijer riech heer op zienen Hongaarse achtergroond in de Hongaarse rapsodieë. In zien etudes perbeert heer Chopin nog te euvertrèffe. Later in zien carrièr kump d'n umslaag: heer geit ziech concentrere op bezeelde, dèks religieus geïnspireerde en soms hendeg progressief werke (Années de pèlerinage). In zie Bagatelle sans tonalité kump heer kortbij 't twintegsten-iews idioom. Aander componerende pianovirtuoze oet deen tied zien Sigismund Thalberg en Charles-Valentin Alkan.

De traditie vaan 't karakterstök verspreit ziech nao perifeer mezieklan. In de Boheme kump Bedřich Smetana op, dee Liszt naovolg, in de Vereinegde Staote duuk Louis-Moreau Gottschalk de negerfolklore in em in Noorwege liet Edvard Grieg mèt zien lyrische stökker en zien ballaad veur piano ziech door de Noorse volksmeziek inspirere. Ouch Johannes Brahms sjrijf klaveermeziek, allewel tot dat neet zie belaankriekste genre is.

In dezen tied steit de pianomeziek in hoeg aonzien. In hoeger kring is 't speule vaan 'n instrumint, dèks de piano, verpliech deil vaan de opveujing, en väöl middeklassegezinne goon dat imitere. Deze nuie merret weurt bedeend door e nui soort meziek, de salonmeziek. Dit is vrij oppervlakege en euver 't algemein neet al te lestege meziek dee dudelek inspiratie haolt oet de karakterstökker vaan beveurbeeld Chopin en Schumann. Extreem succesvol weurt La prière d'une vierge vaan de Poolse Tekla Bądarzewska. Allewijl is dit repertoire zoe good wie vergete.

Laatromantiek

De laatromantische pianomeziek begint feitelek al bij 't laat werk vaan Liszt. In dit verband moot me wijer 't werk vaan de Fransoos César Franck neume, en 't vreug werk vaan de Twiede Weense Sjaol (in 't bezunder de Sonnaat opus 1 vaan Alban Berg). De groetste componis vaan laatromantische pianomeziek is Sergej Rachmaninov, 'ne Russische konzèrpianis dee zie gans leve 't romantisch idioom aonhèlt.

Vreugen twintegsten iew

In de ierste decennia vaan d'n twintegsten iew koume diverse stijle tot oontwikkeling. 't Perceis verluip vaan al die stijle huurt neet in dit artikel toes. In Fraankriek oontsteit, es reactie op de romantiek, 't impressionisme. Gabriel Fauré gief 'nen aonzat mèt oonder aandere de Dollysuite, meh pas bij Claude Debussy (beveurbeeld zien preludes) liet me 't impressionisme beginne. D'n aandere groeten impressionis is Maurice Ravel, dee tot classicisme is geneig en mèt werke wie Le tombeau de Couperin de suite nui leve inbloos.

Oonderwijl geit 't in Oosteriek gans aanders. Arnold Schönberg, liermeister vaan de Twiede Weense Sjaol (al geneump), oontwikkelt roond 1909 d'n atonale meziek en sjrijf ouch klaveerwerke in de nuie stijl (Drei klaveerstökker opus 11, Zès klein klaveerstökker opus 19). Later bedink heer d'n twelftoensmeziek; ouch dao-in sjrijf heer weer klaveermeziek (Suite opus 25). Schönberg ziene lierling Anton Webern nump de stijl op in zien variaties opus 27.

De mieste componiste bekinne ziech evels tot 't neoclassicisme. Ravel steit al mèt ei bein in dit nui idioom. Belaankrieker evels is zienen tiedgenoet Erik Satie. Ziene meziek, veur 't euvergroet deil pianomeziek, gelt es blauwdrök veur 'n ganse generatie veural Franse componiste nao häöm, collectief bekind es Les Six. Zij sjrieve, perceis wie Paul Hindemith (suite 1922) in Duitsland, antiromantische, soms provocatief sumpele, meziek dee ironisch trökgriep op klassiek idioom. Ouch Igor Stravinski huurt tot dees riechting; zien bijdraoges aon de pianomeziek zien evels rillatief besjeie (o.m. de Sonatine).

'ne Wijere componis vaan klaveermeziek oet dezen tied is de Rus Dmitri Sjostakovitsj. D'n Amerikaan George Gershwin perbeert jazz- en songidioom in de klassieke meziek te incorporere. De Fransoos Olivier Messiaen deit es eine vaan de wienege in zie land neet mèt aon 't neoclassicisme, meh combineert 't romantisch ideaol mèt e groet mysticisme en e gans persoenelek idioom op de grens vaan tonaliteit en atonaliteit.

Nao d'n Twiede Wereldoorlog

Nao d'n Twiede Wereldoorlog kump de meziek vaan Messiaen weer in de mode. Veural indrök make zien Quatre études de rhythme, en daan gans bezunder de Mode de valeurs et d'intensités. Ouch weurt 't werk vaan Webern, veur d'n oorlog 'nen obscure componis, noe breid bekind. Jong componiste trèkke oet dees streng gereguleerde meziek de uterste conclusie en oontwikkele 't serialisme. Väöl seriële meziek is veur ein of mie piano's: Structures vaan Pierre Boulez, de Sonnaat veur twie piano's vaan Karel Goeyvaerts en de Klavierstücke vaan Karlheinz Stockhausen. Veural dee lèste stèlt enorm eise aon zien oetveurende.

Nao inkel jaore is de serieel beweging tot rös gekoume en dene ziech alternatieve aon. Luciano Berio wijt zien Sequenza IV aon de piano. Ouch de later Klavierstücke vaan Stockhausen, die soms um 'ne synthesizer vraoge en dèks klaankregeling veursjrijve, goon wie Berio de kant vaan de oetgebreide technieke op.

Es in de jaore 1970 de meziek laankzaamaon weer traditioneler weurt, pakke väöl componiste de pianomeziek weer op. D'n Hongaar György Ligeti componeert diverse etudes veur 't instrumint en hèlt ziech daoneve ouch mèt 't klavecimbel bezeg. Philip Glass sjrijf diverse minimalistische werke veur piano (soms ouch elektrisch örgel). De Nederlander Simeon ten Holt weurt in eige land bekind mèt zien Canto ostinato. Frederic Rzewski deit vaan ziech hure door 't politiek gelaoje The people united will never be defeated!, boe-in heer tonaol idioom mèt avant-gardetechnieke combineert. John Adams sjrijf neet väöl veur piano meh de werke die heer sjrijf zien wel vaan groet belaank. Arvo Pärt weurt populair mèt Für Alina. Ludovico Einaudi, dee begint es lierling vaan Berio, maak ziech geleef bij väöl pianiste door gemekelek späölbaar werke in 'n populistische, touwgenkeleke stijl.