Meziek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Meziek is 'ne kunsvörm dee drejt um 't ordene vaan geluid en 't speul mèt die orde, zoewel minselek geluid (de stum) es 't geluid vaan meziekinstruminte. Vaan alle minseleke kunsvörm is 't ein vaan de algemeinste; zoe good wie alle lui luustere nao meziek, en de groete mierderheid nump op de ein of aander meneer ouch actief draon deil. Minseleke herses zien bezunder good touwgerös op muzikaol competenties; ze kinne wie gein aandere maot veule en melodie hure. Meziek kin mèt aander kunsvörm weure gecombineerd, in 't bezunder mèt literatuur, dewijl aandere, in 't bezunder dans, vaan meziek aofhenkelek zien.

Definitie

'n Definitie vaan meziek vèlt lesteg te geve. In de mieste gevalle is dat neet rillevant: lui zien 't in 't gemein wel ins of get meziek is of neet. Zoewel vaanoet theoretisch es praktisch ougpunt kin 't evels zin höbbe meziek te definiëre.

't Belaankriekste punt is tot meziek get mèt geluid is. Euver 't algemein stump me ouch (stèlzwiegend) demèt in tot 't 'n minseleke activiteit is. Dat zouw dan vogelezaank en 't geluid vaan walvèsechtege oetslete.

Kump me detouw welk geluid meziek is, daan weurt 't lesteger. Es 't geit um geordend geluid, daan zouw dat touwvallege klaanke oetslete, meh beveurbeeld minseleke taol inslete. Me kin daan ouch aofspreke tot meziek geordend geluid is wat geine zuvere beteikenisdreger is. Dat slut neve taol ouch morseteikes en soldaotesignaole oet. Euver dat lèste zouwe sommege 't al oonins kinne zien. Ouch kin me bepaole tot meziek bepaolde illeminte moot höbbe, beveurbeeld melodie en/of puls (neet allein ritme, wat gesproke taol in tegestèlling tot puls ouch heet).

De vraog of get nog meziek is of neet woort dèkser gestèld bij de westerse avant-gardemeziek vaan d'n twintegsten iew. Lui wie John Cage en Luc Ferrari zochte die vraog actief op door composities te make boe-in d'n oetveurende niks deit, of door wèllekäörege achtergroondklaanke op te numme. Ouch aandere meziek oet deen tied brik mèt universeel of bekaans universeel conventies wie melodie, puls en klaankkleur. Dit brach de componis en criticus Hans Henkemans detouw um dit geine meziek mie te neume meh liever vaan 'soniek' te praote. Lui oet de wereld vaan de Nuie Meziek höbbe dit soort arguminte evels ummer aofgeweze en zien noets oetgesjeid hun werk 'meziek' te neume.

Indeiling meziek

Meziek weurt dèks in diverse soorte verdeild. De indeiling vaan de meziek gief al zjus zoe'n probleme wie de definitie devaan. Hiel dèks is 't lesteg um te zègke bij wat veur genre e stök meziek huurt. De praktijk liert evels tot 't wel zin heet. In versjèllende meziekwerelde gief 't naomelek aander regele, aander norme, aander tradities; me moot die apaart kinne veur meziekgenres good te kinne sjatte.

Nao cultuur

Ierstens kin me meziek indeile nao cultuur. Me sprik daan vaan westerse meziek, Arabische meziek, Indische meziek, Chinese meziek etc. De versjèlle zien hendeg rillevant. Zoe weure in de diverse tradities versjèllende stumminge gebruuk. Dat maak neet allein 't same speule vaan beveurbeeld westerse es Indische instruminte hiel lesteg, 't bestump ouch vaan kinds aof wie me nao meziek luustert. In westerse oere klink d'n Indische meziek jenketeg, perceis door die aander stumming. Ouch is aongetuind tot Wes-Europeaone groete meujte höbbe mèt de volksmeziek vaan de Balkan, boe gecompleceerde maotsoorte wie 7/8 in veurkoume.

De versjèllende culture leve evels neet los vaanein. In de modernen tied höbbe tal vaan aw tradities ziech vermingk mèt westerse popmeziek; de groete populariteit vaan zoe'ne meziek tuint tot zoeget gein oonmeugeleke probleme gief. In de Amerika's höbbe Wes-Afrikaanse meziek en versjèllende Europese tradities ziech zoonder meujte vermingk tot e paar vaan de populairste struiminge vaan d'n twintegsten iew; veural 't samegoon vaan Europese hermenie en Afrikaanse ritmes bleek gei probleem. Dit lievert definitieprobleme op: boe sjeit Afrikaanse meziek oet en begint Europese?

Zoe'n probleme weure gemeinelek opgelos door de meziek vaan 'n cultuur wijer te verdeile in meziekstijle (hiel dèks verboonde aon 'n subcultuur). In 't weste höbste zoedoende alderlei soorte klassieke meziek, volksmeziek, popmeziek, jazz en nog get kleinder genres.

Veural de klassieke meziek kin ouch nao tied weure ingedeild. Dit kump umtot deze meziek weurt opgesjreve en dus ouch nog kin weure gemaak es de cultuur boe 'r oet kump al is verdwene. Versjèlle vaan de aard wie me ze tösse culture oonderein vint, weure hei ouch weer rillevant. Zoe stumde me in de barok instruminte aanders es allewijl; naovenant lievert dit ouch weer vraogstökker op bij de oetveuring.

Nao functie

Los vaan de cultuur boe meziek oet kump, kin me 'm ouch indeile nao functie. De volgende veer categorieë zien gebrukelek:

Kunsmeziek: meziek gemaak door gelierde en getrainde lui dee veural gemeind is um mèt aondach nao te luustere, mèt e kunszinneg doel; dèks l'art pour l'art. Vèlt veur e groet deil (neet gans!) same mèt gecomponeerde meziek; zuug ouch oonder.
Amusemintsmeziek: meziek, in 't gemein gemaak door rillatief gelierde musici meh iejer um te luustereer te plezere. Deze meziek kump pas sinds de negentienden iew veur, es nui categorie tösse kuns- en volksmeziek. Belaankrieke reies veur 't oontstoon devaan waore de opkoms vaan nui media (iers massa-drökpeerse, daan ummer nui geluidsdregers en de radio) en de koms vaan 't oteursrech. Dit maakde de vercommercialisering aontrèkkelek.
Volksmeziek: meziek gemaak door oongelierde muzikante, veur e volks pebliek. Dit is zeker de ajdste mezieksoort.
Touwgepasde meziek of gebruuksmeziek: Meziek dee get moot oondersteune en minder gemeind is veur nao te luustere. Hei-oonder vèlt filmmeziek, meh ouch muzak.

Ouch dit bringk probleme mèt. Väöl meziek zit op de grens vaan twie genres. Operèttes, meh ouch väöl popmeziek, deent zoewel kuns- es amusemintsdoele. Bij zoeget wie de zate hermenie zouw me de grens tösse amusemintsmeziek en volksmeziek in vraog kinne stèlle.

Daobij is dees indeiling veural weer op de modern westerse praktijk geriech. In väöl culture zit meziek geïntegreerd in aander rituele. Veural religieuze meziek weurt neet 'um de meziek' gemaak, meh heet ouch neet de denende rol vaan touwgepasde meziek.

Evolutionairen oersprunk

Meziek is universeel; 't gief gein cultuur die neet in einen of aandere vörm aon meziek deit en veur zoewied bekind heet 't ouch noets ein gegeve. Muzikaliteit is bij bekaans alle lui presint, dewijl de gaove daoveur - 't kinne oondersjeie vaan fijn frequentieversjèlle, 't opmake vaan 'ne regelmaot in geluide dee vaan millisecondes kin aofhaange - hendeg specialistisch zien. Dat beteikent neet allein tot minseleke herses veur meziek gemaak zien, meh ouch tot de mins drop geëvolueerd is. Vaan meziek in de prehistorie is neet väöl bekind, meh reste vaan fluitsjes (hool kneuk mèt gebaorde leukskes) en trommele zien gevoonde.

De vraog is noe wie en boeveur dat zoe is gekoume. Heiveur gief 't diverse verklaoringe. De euvereinkoms is tot ze allemaol mèt taol te make höbbe, 'n veerdegheid die väöl mèt muzikaliteit gemein heet. Charles Darwin meinde tot de meziek veur de taol oetgegaange waor: bieste zouwe iers meziek zien goon make (dink aon vogelzaank), en dao-oet zouw daan pas väöl later de taol zien oontstande.

't Probleem bij dees theorie is tot de mieste primaote neet zoe muzikaol zien. Geveul veur toenhuugde oontbrik en ouch mèt 't oppakke vaan ritme höbbe ze meujte. Resusape kinne beveurbeeld wel 'ne puls oppakke meh geine maot veule. Bij zaankveugel is 't iejer aandersum: die hure wel toenhuugde meh gei ritme. 't Liekent trop tot de mins en de zaankveugel hun muzikaliteit los vaanein höbbe oontwikkeld.

Väöl evolutionair psychologe meine toch tot taol en meziek oersprunkelek ein waore. 'ne Vreugen oermins, d'n Homo ergaster, zouw es ierste klaanke zien goon oetsloon die nog gein taol meh wel veur alderlei soorte communicatie deende, zoewel semiotisch (e bitteke wie taol) es sociaol (zoeget wie vloeje bij ape). Steven Mithen, 'nen aonhenger vaan dees theorie, neump dat "Hmmmmm" - holistische, manipulatief, multi-modaal, muzikaal en mimetische communicatie. Nui oonderzeuk heet zien theorie intösse ingehaold - heer sjrijf dit gedraag nog aon de Neanderthalers touw, dewijl me noe dink tot die al eve oontwikkeld waore wie de moderne mins - meh in de basis weurt aon dit model nog wel geluif gehech.

Aandere numme neet zoe'n groete aon veur meziek. Steven Pinker meint tot meziek feitelek gei nöt heet - de mins kin perfek wijer bestoon zoonder, wat vaan taol neet kin weure gezag. In zien ouge is meziek niks es 'ne supernormale prikkel, boebij de hersedeile die veur de taol bedoeld zien extra weure gestimmeleerd. Pinker neump meziek daorum 'n "auditief kwarktoert".

Dees denigrerende umsjrieving heet väöl oonderzeukers detouw aongezat dit te weerlègke. De mieste zien 't neet mèt Pinker ins, umtot meziek stom-eweg te universeel en te oontwikkeld is veur zoemer e bijproduk vaan taol te zien. De mieste verklaoringe gon oet vaan 'n sociaol functie. 'n Seksueel verklaoring ligk veur de hand: meziek zouw daan door manslui weure gebruuk um vrouwlui veur z'ch te winne, en 't minselek oer veur meziek zouw daan door seksueel selectie koume. Probleem daobij is tot ouch vrouwlui meziek make - en neet allein in seksueel situaties. Wegeleedsjes, die door mojers tege pasgebore kinder weure gezonge, zien zoeget universeel. Dit pleit ouch tege theorieë die meziek veural zien es 'n soort grópsidentificatie, oontstande wie gróppe lui veur 't iers mètein in conflik kaome.

Wel is dujelek tot e sociaol aspek aon meziek intrinsiek is. Es me 'ne baby e wegeleedsje euver de luidspreker deit hure, heet dat neet 'tzelfde kalmerend effek es wienie de moojer 't deit. 't Debat is daorum nog laank neet geslote.

Meziekfilosofie

Door de iewe heer höbbe väöl filosofe ziech mèt meziek bezeggehawwe. In de aajdheid vèlt op wiezier me geluifde in de goddeleke krach vaan meziek. Volgens 't Grieks wetensjappelek model woort 't universum biejeingehawwe door de hermenie vaan de sfere, veroerzaak door planete die in harmonische (wiskundege) verhajding um de Eerd drejde. Zjus zoewie 'n sumpel verhajding wie 2:3 'ne kwint oplievert - 'ne consonant, dee in 't gemein sjoen weurt gevoonde - zoe zouwe ouch de baone vaan de planete in zoe'n verhajding 't universum beheerse. Natuurrampe en aander leid woorte verklaord oet versteuringe vaan deen 'hemelse meziek' door beveurbeeld komete, zjus wie op Eerd toene die neet opein aofgestumd zien dissonante veroerzake. Aon dit model woort tot nao de middeliewe algemein geluif gegeve.

In 't aajd China dach Confucius vergeliekbaar dreuver. In zien ouge brach meziek hiemel en eerd in euvereinstumming; zoonder meziek zouw de orde op de wereld, de relaties die tösse lui en dinger oonderein heerse, neet kinne bestoon. Es me bedink wie centraol ideeë vaan orde bij Confucius zien, daan versteit me ouch wie belaankriek heer meziek voont.

Plato waor oonder de Grieke oongewoen tot heer - in zien Politeia - de meziek, zjus wie aander kuns, hendeg aon ban wouw lègke. Es 'r neet d'n ideaole staot deende, mós meziek mer weure verboje.

Christeleke theologe en verleechtingsfilosofe hele ziech neet al te väöl bezeg mèt meziek; me lierde veural de praktische kant (de meziektheorie). In 't Duitsland vaan de negentienden iew, boe meziek ummer mie es 'n soort wereldleke relizjie woort opgepak, sjreve filosofe evels dèks euver meziek. Veur Arthur Schopenhauer, dee de wereld mèt e pessimistisch oug beloerde, waor meziek (neve wèl en moraol) eint vaan de wienege dinger die us oet de banaliteit vaan 't leve kinne hole. Friedrich Nietzsche, vureg meziekleefhöbber en amateurcomponis, sjreef oetgebreid euver oonder mie de meziek vaan Wagner en meinde tot 'zoonder meziek 't leve 'n vergissing [waor].'

Mèt de opkoms vaan de meziekkritiek perbeerde me ouch ummer mie oet te make wat veur meziek good waor en welke slech. Eduard Hanslick zien essay Vom musikalisch-Schönen zeet tot meziek ziech aon bepaolde regele te hawwe heet, die door de iewe heer oonveraanderd zien. Sommege moderne meziek vaan zienen tied deeg dat neet en kós daorum noets weure good gevoonde. Theodor Adorno evels, e lid vaan de Frankfurter Sjaol mèt marxistische ideeë, meinde perceis 't tegeneuvergestèlde: meziek mós ziech ummer vernuie, en wel groondeg. Dat hóng volgens häöm same mèt maotsjappeleke veraandering. Es good veurbeeld stèlde heer d'n twelftoensmeziek vaan Arnold Schönberg: dat waor riechtege veuroetgaank. De meziek vaan Igor Stravinski waor allein aon de oppervlaakde modern en stoont daomèt veur de restauratie, mesjiens zelfs 't fascisme. De nog romantische meziek vaan beveurbeeld Jean Sibelius waor gewoen neet rillevant. Populaire meziek bestendegde de denende rol vaan arbeiers. Ouch de luustereer hej zien taak; dee mós actief blieve luustere.

Mèt de opkoms vaan de meziekwetensjap evels is me tot 't inziech gekoume tot esthetiek ummer rillatief is. Guido Adler, de vaajer vaan de meziekwetensjap, merkde in de negentienden iew al op tot 'n esthetiek ummer mer veur eine stiel geldeg is. Aander soorte meziek zien 'lielek' of 'neet zjus' volgens die esthetiek, meh kinne gans sjiek en sjoen zien volgens hun eige regele. In euzen tied is de esthetiek es tak vaan de filosofie gans oet de mode geraak, umtot me toch lesteg get kin zègke wat veur alle meziek gelt en umtot esthetiek al te dèks achteraof mer de smaak vaan eine filosoof (en ziene tied) bleek.

Meziektheorie

Diverse groete besjavinge kinne of kóste meziektheorie. Dit kump trop neer tot me de meziek rationaliseert in regele, die in 't gemein mathematisch weure opgestèld.

De mieste meziek volg de westerse meziektheorie. Zij kump in zekere zin voort oet de Aajdgriekse meziektheorie. Toch moot me die twie vaanein sjeie: vaanaof de middeliewe is de westerse theorie bekaans vaanaof de groond opgebouwd. De funderinge vaan de modern theorie tuine koelek nog Grieksen invlood; d'n invlood vaan de middeliewse theorie is zoeväöls te beter veulbaar. Daoneve gief 't oonder mie de Arabische meziektheorie, de Indiase meziektheorie, de Chinese meziektheorie en de Javaonse meziektheorie. Modern componiste höbbe dèks hun eige, persoeneleke meziektheorie, umtot hunne meziek hendeg kin aofwieke vaan wat de dominante tradities veursjrieve.

Al dees theorieë hawwe ziech mèt diverse aspekte (parameters) vaan de meziek bezeg. Ierstens gief 't de melodie. Die weurt gevat in toenlèdders, die bepaole wat veur toene besjikbaar zien en op welken toen 'n melodie moot indege. Ouch aander aspekte (begintoen, touwgestande toenverluip) kin in theorie weure gevaange. Meziekeleminte zoonder toene - beveurbeeld trommele, die allein roesjklaanke make - valle neet oonder de melodielier.

't Twiede belaankriek aspek is 't ritme. Dit bepaolt de door vaan de versjèllende toene, meh veural de puls die me veult - of moot veule - es die toene achterein weure gespäöld. Bij roesjinstruminte is ritme dèks de insegste parameter die detouw deit.

Hermenie geit euver 't tegeliek klinke vaan twie of mie toene. Hei zien in alle meziekculture expliciete of impliciete regele veur - sommege sameklaanke weure sjoen gevoonde, aandere neet. Veural de westerse meziek is hei evels veeroet 't wiedste mèt. In de westerse meziek kint me minstens sinds de renaissance 't akkoord, boe in principe drei of mie versjèllende toene same klinke. Westerse meziek haolt zien spanning gooddeils oet a) de wisseling vaan die akkoorde en b) 't gecompleceerder (dissonant) en sumpeler (consonant) make vaan sameklaanke.

Wijer oonderdeile zien klaankkleur en intensiteit (hel en zaach). Klaankkleur waor in de westerse meziek noets zoe belaankriek, al krijg 't in aander culture mie de aondach. Intensiteit is al gaaroet bijzaak. In d'n avant-gardemeziek vaan nao d'n Oorlog evels, oonder mie bij de seriële meziek, weure dees parameters oetgebreid behandeld.

Mezieknotatie

Culture die meziektheorie höbbe, notere meziek dèks ouch. Obbenuits is hei-in de westerse meziek 't sterkste: al sinds de late middeliewe weurt kunsmeziek es regel opgesjreve, neet mie geïmproviseerd of oet de kop gelierd. Zoedoende sprik me wel vaan gecomponeerde meziek. Ouch Chinese en Tibetaonse meziek weure soms genoteerd, zjus wie in de aajdheid de Aajdgriekse meziek. De ajdste bekinde mezieknotatie kump oet 1400 v.Chr. en steit bij de Hoerritische hymnes.

Tot deep in d'n twintegsten iew naom 't belaank vaan meziektheorie touw. Mèt de koms vaan ummer beter en gojekouper opnametechniek kierde ziech deen trend evels weer. In de popmeziek, wereldwied d'n dominante mezieksoort, is mezieknotatie gans oondergesjik gewore; maotgevend is noe de geluidsdreger boe de meziek lètterlek op klink wie 'r bedoeld is.