Fidel Castro

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Fidel Alejandro Castro Ruz( audio) (Biran, allewijl provincie Holguín, 13 augustus 1926 - Havana, 25 november 2016) waor vaan 1959 tot 2008 de machhöbber vaan Cuba en vervölde dees positie sinds 1976 es president. De communis Castro kaom aon de mach nao 'n revolutie tege de rechsen dictator Fulgencio Batista en heet sinds deen tied es dictator 'n otoritair rezjiem geveurd. Door de kortbijheid vaan de Vereinegde Staote kaom heer irnsteg mèt dit land in conflik, wat tot e handelsembargo leide.

Jäög

Fidel Castro woort, wie zien breurs Ramón en Raúl en zien drei zösters Angela, Juanita en Emma, gebore es oonech keend vaan sókkerplanter Ángel Castro y Argiz en hoeshèlderse Nina Ruz Gonzalez. Zien awwers trojde later wie Fidel vieftien jaor aajd waor en twie jaor later erkinde de pa häöm per akte. Roond dezen tied naom 'r ziech de naom Alejandro, nao Alexander de Groete, aon. 'n Bezoonderheid (boe heer door zien klasgenoete um geplaog woort) is wijer tot 'r pas mèt ach jaore geduip woort.

Castro waor 'ne begaafde lierling, dee ziech evels mie veur sport es veur studie interseerde. In 1945 góng 'r mèt e diploma vaan 't Jezuïetecolleesj aof en begós heer aon de Universiteit vaan Havana te studere.

Vreug politieke carrièr

Castro waor vaanaof de opriechting in 1947 lid vaan de jäögaofdeiling Juventud Revolucionaria vaan de Cubaanse Volkspartij, die häöm veur de verkezinge vaan 1952 kandideerde. Dees verkezinge gónge evels neet door, umtot Fulgencio Batista um de mach te behawwe teväöre 'ne coup gepleeg had. Castro perbeerde noe zelf door 'ne coup Batista eweg te jaoge; dees poging, gedoon op 26 juli 1953, woort verhinderd door de armee. Oondanks 't oetdrökkelek bevel vaan d'n dictator um alle deilnummers mètein doed te sjete en neet te arrestere woort Castro in leve gelaote en opgepak. In oktober dat jaor woort 'r tot 15 jaor straofhoes op 't eilendsje Isla de Pinos (noe Isla de la Juventud) veroordeild. Tijens zie percès spraok heer de bekinde wäörd La historia me absolverá! ("de historie zal miech vrijspreke!"). Oonder zwoeren drök vaan de bevolking woort Fidel op 12 juni 1955 al amnestie gegeund.

In juli trok heer nao Mexico, um dao zien revolutie wijer veur te bereie. Zie klei guerillaleger woort getraind door de Spaonse generaol Alberto Bayo, dee oet Spaanje gevlöch waor veur 't rezjiem vaan Francisco Franco wie zien Republikeinse factie verloer had. Dao in Mexico trof 'r ouch Ernesto "Che" Guevara. Ind 1956 al meinde Castro 't leger good genoog getraind um nao Cuba trök te goon, boe ze op 2 december aonkaome en direk hun guerilla begóste. Nao twie jaor strijd mós Batista daan, oondanks steun vaan de Vereinegde Staote, op 1 januari 1959 toch vlöchte en waor de revolutie 'n feit.

Castro aon de mach

't Waor neet direk Castro zien intentie Cuba um te vörme in 'n communistische staot nao 't model vaan de Sovjet-Unie. Heer perbeerde veural de börgerlek-liberaol gróppe oet de Cubaanse sameleving aon ziene kant te kriege of hawwe. Zie broor Raúl en Che Guevara dachte dao evels anders euver en begóste actief de ben mèt versjèllende communistische regeringe aon te hole. Oetindelek woort Castro in 1960 door 'n oontmoeting mèt Nikita Chroesjtsjov, leismaan vaan de Sovjet-Unie, toch dee kaant op gedreve. Wie heer in februari mèt Chroesjtsjov e contrak sloot um olie vaan de USSR te koupe, en de Amerikaanse raffineerders op Cuba vervolges weigerde die te verwèrke, besloot Castro de raffineerderije vaan 't eiland te verbanne. Dao-op volgde versjèllende boycotmaotregele vaan de Vereinegde Staote en de nationalisatie door Cuba vaan alle Amerikaanse bezittinge. Op 3 januari 1961 verbraok president Dwight Eisenhower definitief de ben mèt Cuba.

Oonder de nui Amerikaanse president John F. Kennedy vele op 17 aprèl 1961 1.400 Cubaanse vlöchtelinge bij de Verkesbej 't land binne. Ze zouwe, gesteund door oetgebreide Amerikaanse bombardeminte en door oonvrei euver Castro bij de bevolking, 't rezjiem um mote goeje. Dit mislökde gans, doortot Kennedy op 't lèste momint de bombardeminte had aofgelas meh veural umtot me de mentaliteit vaan de Cubane gans verkierd had ingesjat. Later in 1961 kundegde Castro aon tot Cuba 'n socialistische, marxistisch-leninistische staot waor en tot gein verkezinge mie gehawwe zouwe weure.

In 1962 leet de Sovjet-regering rakètte op Cuba plaotse, die mer 150 kilometer vaan 't Amerikaans Key West (Florida) aofstoonte. Dit woort door de Amerikaanse regering opgevat es 'n directe provocatie; 't kaom bekans tot 'n oorlog. Dees fase vaan de Kawwen Oorlog neump me de Cubacrisis. Nao e paar maond evels woort dit probleem opgelos en woorte de rakètte eweggehaold.

Veural in de beginjaore vaan zie bewind voonte talloos aonsleeg op Castro zie leve plaots, gemeinelek gepland door de CIA. Geine waor succesvol. 't Effek vaan dees poginge tot liquidatie waor indirek tot Cuba ummer mier 'n deendersstaot woort, boebij zelfs in al straote functionaire woorte aongeweze um de naobers in de gater te hawwe. E gevolg vaan de boycot door Amerika woor tot Cuba economisch mier en mier op de Sovjet-Unie waor aongeweze. In 1976 degradeerde Castro, allaank de mechtegste maan vaan 't land meh tot daan touw 'mer' premier, de president Osvaldo Dorticós Torrado tot president vaan de nationaal baank en naom 'r zelf de functie vaan staotshoof aon.

Castro kaom in groete probleme wie de Sovjet-Unie veel; mèt 't verdwijne vaan 't communistisch Oosblok waor Cuba noe praktisch autarkisch. Dit brach häöm detouw um ouch handelsrelaties aon te goon mèt sommege kapitalistische len. De mies opmerkeleke stap veuroet nao normalisatie waor 't bezeuk vaan paus Johannes Paulus II in 1998.

Castro zien regering kaom tot 'n ind wie heer in 2006 zwoer kraank woort. In de maond die heer toes of in 't hospitaol doorbrach, siepelde versjèllende geröchte 't land oet euver irnstege krenkdes of zelfs zienen doed. Oetindelek versjeen heer evels wel weer trök op de staotstelevisie. Begin 2008 kundegde heer evels aon ziech neet mie door 't parlemint te laote herbeneume. Heer leet op 24 februari vaan dat jaor zie broor Raúl Castro, deen al deen tied al de regering had woergenome, tot president beneume. Fidel blijf in naom wel de partijsecretair.

Castro storf op 25 november 2016 (plaotseleken tied) op 90-jaorege leeftied.

Kritiek

Al kort naotot Castro aon de mach kaom, begós heer versjèllende vrijhede sterk te beperke. Zoe leet heer gein nui verkezinge oetsjrieve en kaom de vrijheid vaan meiningsuting op haos nul te stoon. Veural in de beginjaore voonte väöl politieke executies plaots (die veural op 't conto vaan Che Guevara weure gezat); Cuba kint nog altied de doedsstraaf, al weurt ze neet zoe dèks mie touwgepas. Väöl mie lui zouwe in gevaangekaampe höbbe doorgebrach. Neet minder es 1,2 miljoen Cubane zien nao Florida gevlöch - dit is 10% vaan de huidege Cubaanse bevolking. Ouch is Cuba, wie 't Albanië vaan Enver Hoxha, officieel 'n atheïstische staot, allewel tot de tolerantie tegeneuver religie de lèste jaore sterk is verbeterd. Castro brach bovedeen homofobie in de praktiek door in de jaore zesteg homoseksuele in concentratiekaampe op te slete.