Alexandrië
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Alexandrië of Alexandria (Arabisch: الإسكندرية, al-ʾIskandariyya; Egyptisch Arabisch: اسكندرية, Eskendereyya; Koptisch: Radokī; Grieks: Αλεξάνδρεια, Alexandria) ies de driede groatse sjtad van Egypte, nao Caïro en Giza, de zèsde sjtad van de Arabischtalige waereld en de zevende groatse sjtad in Afrika. Ze ies 'n groat ikkenomisch centrum veur de regio rondum de Mediterraanse Ziè. Mèt 'n bevouking van 5.200.000 luuj is Alexandrië de groatse sjtad van de Mediterrane en weurt daorum ouch waal de Bruud van de Mediterrane geneump in de Alexandrische vouksmond. De sjtad ies 40 km lank. Door dae lange kus ies Alexandrië 'n populaire toeristische besjtumming. Anger ikkenomische waardes van de sjtad ies 't natuurlik gaas en de oliepieplijn vanoet Suez.
Alexandrië woort opgeriech in 331 v. Chr. door Alexander de Groate, keuning van Macedonië. De sjtad ies verneump nao häöm. 'n Egyptisch dörpke genaomp Rhacotis loog op de allewiel locatie en greuide oet tot de Egyptische wiek van de sjtad, wiel de Grieke veural in 't centrum van Alexandrië woonde. Alexandrië greuide sjnel oet tot 'n wiechteg centrum van de Oudgriekse besjaving en bleef de houfsjtad van 't oud Egypte en van Egypte onger 't Roameins en Byzantiens Riek veur bienao 1000 jaor, zoa waor 't de heimat van Cleopatra VII. Daes positie van Alexandrië verangerde pas wie de Islamitische legers de sjtad binne vele in 641 en de Mohammedane 'n nuuj houfsjtad veur Egypte opriechde: Foestaat (wat later deil zou weure van Caïro). Hellenistisch (Oudgrieks) Alexandrië waor bekind um häör Vuurtore (ein van de Zeve Waereldwondere van de Oudheid), de Groate Bibliotheek (de groatse in de antieke waereld) en 't Necropolis, ein van de Zeve Waereldwondere van de Middelièwe. De sjtad waor 't intellectueel en cultureel centrum van de Mediterraanse oudheid. Häör universiteit in de Oudheid oonderwiesde versjillende belangriek figure oet de Griekse oudheid, wie Archimedes in de 3e ièw v. Chr.. Zie waor op e gegeve moment de groatse sjtad van de aldao bekinde waereld, woa-door zie zelfs op gegeve moment boe Romae oetsjtook. Alexandrië woort riek door häör positie es handelscentrum. Neet allein in goojere, mer ouch in sjlave.
Ouch waor de sjtad in de ièrsjte ièwe van 't Christendom de religieuze houfsjtad van die religie mèt 't Patriarchaat van Alexandrië. Op dit moment claime zoawaal de Koptisch-Orthedoxie en de Grieks-Orthedoxie dat zie de erfgename zin van dat Patriarchaat. Veur 't Groat Sjisma in 1054, wat de Oasters-Orthedoxie en 't Roams-Kathelicisme veurgood zou aafsjeie, leverde Alexandrië ouch drie belangrieke pause: Dionysius, Julius I en tegepaus Dioscurus.
Ouch anger religies floreerde hie. Onger angere de Arianiste ontsjtonge es Christelikke sjtruiming hie. Zelfs 't boeddhisme leet ziene sjtempel achter bie de Alexandrische bevouking.
Tege de tied dat de Arabische Mohammedane Egypte hawwe ingenomme in 641 nao Christus waor de sjtad al groatedeils laeggeplunderd en verloor zie häör belang in de waereld totdat 't modern tiedperk introoj. Vanaaf de late 18e ièw woort Alexandrië opnuuj 'n belangrieke sjtad mèt häör belangrieke transportindustrie en ein van de belangriekste handelsindustrieë van de waereld. Dat kump groatedeils door häör ideale liegking tusje de Mediterraanse Ziè en de Roaj Ziè in en häör have aan de Nieldelta mer ouch door de historisch lucratieve handel in Egyptisch boumwol.
Door de Griekse historie, de ièwelange handel mèt Zuud-Europa en de polletiek invlooj van 't Vereineg Keuninkriek onger 't kolonialisme, ies 't Alexandrisch dialek väöl beïnvloojd door Indo-Europese tale wie 't Oudgrieks, 't Italiaans, 't Frans en 't Ingelsj.