Byzantijns Riek
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Byzantijns Riek of (Oos-)Romeins Riek waor e riek dat vaan ongeveer 330 bis 1453 heet bestande, mèt 'n oonderbreking tösse 1204 en 1261. 't Vörmde veur zien oonaofhaankelekheid 't ooste vaan 't Romeins Riek en woort later, wie 't oonaofhaankelek woort, 'n orthodox christeleke staot boevaan de hoofstad Constantinopel waor, 't allewijl Istanbul. 't Versjélt euver welke tied me sprik um te zègke welk gebeed behoort bis 't Riek. 't Laog in eder geval ummertouw roontelum Constantinopel in 't trefgebeed vaan Europa, Afrika en 't Midde-Ooste. Roond 565 waor 't op zien hoegtepunt en besloog 't Törkeij exclusief Koerdistan, Georgië, Wes-Armenië, Cyprus, Malta, de weskös vaan 't Arabisch sjiereilaand, zoegood es gans Syrië, e klein deil vaan Noord-Irak en Wes-Iran, 't Egypte vaan bove de Sahara, de noordkös vaan Libië en Algerieë, zoegood es gaans Tunesië, 'n deil vaan de noordkös vaan Marokko, 't zuie vaan Andalusië, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Var, 't Italiaons sjiereiland, Griekeland en zoe good es de res vaan de ganse Balkan (op Hongarije en 't noorde vaan Bölgarije nao). Vaanaof oongeveer 1400 waor 't Riek in ziene kleinste vörm en gaof 't nog meh e paar Byzantijnse enclaves in de regio Istanbul, Oos-Macedonië en Thracië.
Historie
bewirkIn 667 veur Christus, wied veur de stiechting vaan 't Romeins Riek en 't Byzantijns Riek, weurt Byzantium opgeriech: 'n stad die later bekind zow staon es Constantinopel en nog later es Istanbul. Umtot 't ummertouw heller greuiende, ooneuverziechteleke en op Roeme gecentraolisierde riek neet mie langer in zien aw vörm kin regere weurt in 292 de Tetrarchie gestiech door Diocletianus, wat wèlt zègke: e riek dat door veer leiers weurt geleid. Eine kraog de mach euver Oos-Europa, eine euver Wes- en Noord-Europa, eine euver 't later Wes-Romeinse Riek en de lèste euver 't later Byzantijns Riek. De ierste twie valle al nao 'n paar decennia. In de vreuge veerden iew merk me tot zelfs 'n samewèrking vaan de lèste twie regio's neet mie te hawwe is, boedoor lankzaam dees twie gedeiltes vaan 't riek ummertouw mie oeterein greujde. Theodosius I bleek de lèste keizer vaan 't Aajd-Romeins Riek te zien. Nao zienen doed in 395 woort 't riek, nao later bleek definitief, in 't Wes-Romeins Riek oonder ziene zoon Honorius en 't Oos-Romeins Riek oonder ziene zoon Arcadius opgedeild. Dees splitsing woort door tiedsgenote euveregens neet es zoedaoneg erkind en staotsrechtelek bleef 't Romeins Riek es einheid veurtbestoon. Dees vaag status vaan de twie rieke (of 't neet mie bestaond Riek) zow blieve dore bis 610. Op dat momint heet 't Riek zoen 34 mieljoen inwoeners.
Oondertösse gaof 't vaanaof 502 'ne reeks oorloge in 't Midde-Ooste die de Romeins-Perzische oorloge geneump weure. Dees oorloge woorte dèks oonderbroke mèt vrei. Mèt d'n opkoms vaan de Sassaniede begóste de oorloge. Op 1 augustus 527 woort Justinianus I keizer vaan 't Byzantijns Riek. Heer stoond bekind es iemes dee mèt eineg succes de kloof tösse 't Wes- en Oos-Romeins Riek perbeerde te diechte, dit lökde evels meh gedeiltelek. Allewel cultureel de einheid nog bestoont, waor die polletiek lesteg te vinde. Daoneve stoond heer ouch bekind es iemes dee hel touwsloog in de oorloge mèt de Perze. Heer begós 532 mèt de bouw vaan de Hagia Sophia. Tot eders verrassing waor die al in 537 veerdeg. De keizer sloog neet allein hel touw in 't Midde-Ooste; ouch in Italië kraog heer 't veur mekaar um de Vaandaole en Ostrogote mèt succes 't land oet te kriege. In 554 heet heer zoegood es gaans Italië in hen en steit 't Riek op zien hoegtepunt. Evels verluis heer 't groets gedeilte vaan Italië weer in 568 door de invasie vaan de Longobarde. Dit kump oonder aandere umtot de Romeins-Perzische oorloge nog ummertouw bezeg zien en heer ziech veural hij op riech. In 610 weurt Grieks de officieel taol vaan 't Byzantijns Riek. Heimèt is de splitsing mèt 't Wes-Romeins Riek definitief. Vaanaof noe nump 't Riek ziechzelf ouch neet mie 't Oos-Romeins Riek meh oetsletend 't Byzantijns Riek. Achtien jaor later, in 628, zien de reeks oorloge mèt de Perze aofgeloupe. Dit kump evels vaan verrassende kant. 't Zien de Arabiere die vaanoet 't zuie de Perze verdrieve, boedoor aofgezwaakte Perze eindelek weure tegegehawwe door 't Riek. Evels heet 't metein 'ne nuie vijand debij: de Arabische dreiging bliek e stök sterker te zien. In 634 verovere de Arabiere Egypte en de Levante, neet lang daonao mót 't Riek ouch de res vaan Noord-Afrika inlievere en in 641 behuurt 't lang Byzantijns gebleve Sicilië ouch bij de Arabiere. In 730 begint de ierste periood vaan 't Iconoclasme: 'n groete, dèks agressieve Oosters-Christeleke beweging die aofbeeldende sjèlderkuns wèlt verbeje. Op dat momint heet 't Riek 7 mieljoen inwoeners. 't Riek geit in ierste instantie mèt in dees gedachte meh umtot ze al gauw merke tot 't Italiaans gedeilte vaan 't Riek 't hei neet mèt ins is, door 't katholicisme, perbeert 't Riek later 'n neutraol hajding aon te numme tegeneuver de versjèllende meininge. Dit is evels neet genóg en Italië begint in opstand te komme. In de ierste periood vaan 't Iconoclasme, die tot 787 doort verluis 't Riek zoegood es gaans Noord-Italië. Nao 'n rös vaan zoe'n 26 jaor, verluis 't Riek in de twiede periood (813 - 843) de res vaan 't Italiaons groondgebeed op e paar stökskes vaan de Mezzogiorno nao, zoewie 't zuie vaan Apulië.
Nao de groete misstappe die 't Riek had gemaak kump in 843 de Macedonische dynastie aon de mach in 't Riek, boedoor 't op militair en territoriaol gebeed herleef. Byzantijnse sjrievers behawwe väöl vaan de euvergebleve Aajdgriekse en Roemeinse tekste. De Dynastie zal bis 1025 nog zegeviere. Oondertösse wejt 't gevaar weer op, meh dit kier in 't noordooste door de Bölgare. Keizer Basileios II reup d'n oorlog oet en zal nog herhaoldelek vechte tege dit volk. In 1014 kump good nuits vaan 't front: Basileios roejt e gaans Bölgaors leger oet bij de Slaag bij Kleidon en krijg de bijnaom Bölgaredoejer. In 1018 gief 't Bölgaors Riek zich eindelek euver en weurt 't geannexeerd door de Byzantijne: de Byzantijne koume tot de poorte vaan Wene en make de Donau es noordgrens vaan hun Riek. Oondertösse zien ouch Syrië, Mesopotamië en Palestina heroverd. In 1025 störf Basileios II es lèsten èrfgenaom vaan de Macedonische dynastie. Heer woort gezeen es de lèste ech-succesvolle keizer. Historici spreke daomèt ouch tot vaanaof dit jaor de laankdorege oondergaank vaan 't Riek laankzaom mer zeker in beweging kump.
In 1054 zien v'r vaan de beginnende oondergaank vaan 't Byzantijns Riek 't ierste, en mesjiens wel groetste, teike: 't Oesters Sjisma. Dit gief de sjäöring binne 't Christendóm tösse de Roems-Kathelieke Kèrk en de Grieks-Orthodoxie. 't Weurt ouch wel 't Groet Sjisma genump, al weurt dees lèsten term ouch veur 't Westers Sjisma gebruuk. Allewel de breuk gewoenlek gedateerd weurt in 't jaor 1054, wie paus Leo IX en patriach Michael Caerularius vaan Constantinopel mekaar wederkiereg excommuniceerde, waor 't sjisma tösse oos en wes feitelek 't eindrizzeltaot vaan 'n veuraofgaonde iewelange periood vaan vervreempding tösse de twie kèrke. Op dit momint heet 't riek zoe'n 18 mieljoen inwoeners. Allewel de Byzantijns-Seltsjoekse oorloge al zès jaor bezeg zien in 't ooste vaan 't Riek, sins 1048, kriege de Seltsjoeke pas werkelek 't geveul 'n kans te höbbe in Anatolië es de allesvergende Sjisma ingeit. In 1071 weurt Keizer Romanos IV verslage door de Seltsjoeke bij de slaag bij Manzikert, boedoor 't groetste gedeilte vaan Klein-Azië verlore geit. In 'tzelfe jaor weure de lèste Byzantijnse bezittinge in Italië door de Normandiërs veroverd. 't Riek bevind ziech in 'n groete crisis, zoewel op economisch en polletiek gebeed es op kultureel.
't Riek besef tot 't ziech moot vernuie en drastisch moot hervörme. De einegste die dao neet aon wèlle touwgeve zien nota-bene de Macedoniërs: de dynastie die aon de mach is. Naotot de Macedonische keizer störf grip 't palies z'ne kans en in 1081 numme de Komenene 't euver oonder Alexios I; 't Byzantijns Riek raak heidoor betrokke bij de kruustochte. De Komenene lieke 'n gooj käös te zien gewees. Welvaart en kuns bereike nui huugdes. Oonderwijl vestige de Törke ziech in Zuidoos- en Centraol-Anatolië. In 't Noordooste vaan 't land book 't Riek rizzeltaot: 't Byzantijns leger versleit de Petsjenege in de slaag bij Levounion in 1091. De Wes-Anatolische stad İznik weurt in 1097 door de Byzantijne en Kruusvaarders heroverd op de Törke. Dat is neet 't insegste dat de Törke in korten tied mote inlievere; in 1097 beginne de Byzantijne mèt 'n succesvolle reeks heroveringe vaan de Anatolische kös op de Törke. Oonderwijl mote de Petsjenege ouch mie en mie nao 't noordooste trök, tot in 1122 de Byzantijne zelf 't volk versloon in de Slaag bij Beroia. 't Riek riech ziech ummertouw mie op Centraol-Anatolië in plaots vaan op Istanbul. 't Kruusvaardersvorstedóm Antiochië weurt e Byzantijns pretectoraot. In 1167 wint 't Riek zelfs 'ne beslissende slaag tege de Hongare boedoor Hongarije 'ne satellietstaot vaan 't Riek weurt. Op dit momint heet 't Riek weer de gaanse wes- en zuidkös vaan Anatolië trök; de res is oonder invlood vaan de Törke. 't Riek gief noe 'n inwoenertal vaan twelf mieljoen lui. Tijdens de Slaag bij Myriokephalon in 1176 kiert 't Riek evels trök in verval; Manuel I perbeert Konya, de hoofstad vaan de Seltsjoeke, in te numme. Heer moot ziech evels tröktrèkke naotot zien belegeringstuig is verweus. Dit is de lèste Byzantijnse poging um Anatolië te herovere.
Nao d'n doed vaan Manuel d'n Ierste in 1180 hernump 't verval vaan 't Riek ziech obbenuits. In 1185 gief 't 'ne succesvollen opstand in Bölgarije, wat 't verluus vaan de Balkan beteikent. D'n iersten doedslaag gief 't evels in 1204: de Kruusvaarders verovere Istanbul en 't Byzantijns Riek moot plaots make veur 't Latiens Keizerriek. 't Byzantijns Riek is verdwene, veur eve. Naotot de Kruusvaarders Istanbul ingenome höbbe en de keizer Alexius V verdreve is, weurt Boudewijn vaan Vlaondere op 9 mei 1204 tot ierste Latiense keizer vaan Constantinopel oetgerope en op 16 mei in de Hagia Sophia gekroend. Mèt Paus Innocentius III wèrk heer same um 'n ind te make aon 't Groet Sjisma. Väöl kin Boudewijn es keizer evels neet doen, want al in aprèl vaan 't koumend jaor vèlt heer in han vaan de Bölgare. In 1261 herovert de keizer vaan İznik, de veurmaoleg erfgenaom vaan 't Byzantijns Riek (Michaël VIII), Constantinopel, boemèt 't Latiens Keizerriek aon häör kump; heimèt weurt 't Byzantijns Riek veurtgezat. 't Grieks gezach weurt herstèld euver 't ten doeje opgesjreve riek. Oondertösse weure de dynastieke twiste tösse versjèllende femilies groeter.
Nao de Byzantijns-Seltsjoekse oorloge höbbe versjèllende Törke ziech in Anatolië gevesteg en zien begós mèt 't opzètte vaan zoegenaomde Beyliks, haaf oonaofhenkeleke staote. Osman I is 'nen edelmaan in 't sultanaot Rûm en is de bezètter vaan 't land gewore in 't noordweste vaan Anatolië, neet wied vaan Constantinopel: boe de Byzantijne perbere hun Riek wijer op te bouwe. Door dees plaots kin Osman I hendeg good proffitere vaan 't verzwaak Byzantijns Riek vaan ind daartienden iew. Dees vezwaking kump door de naosleip vaan de vereuvering vaan 't Latiens Riek. 't Byzantijns Riek heet daan al hendeg väöl vijande gemaak bij 't Bölgaars en Servisch Riek. Naomaote de mach vaan de Osmane begint tow te numme make zie hei slum gebruuk vaan. In 1299 beginne de Osmane de ierste dörpkes bij de zuidkös te verovere: de Byzantijns-Osmaanse oorloge zien e feit.
In 1422 heet Murat II, dee 'n ind had gemaak aon dynastieke twiste in 't Osmaans Riek, belègk geslage veur Constantinopel, verwikkeld in de intriges vaan 't Osmaans hof. Heer plundert de Byzantijns bezèttinge in de Peloponnesos. De sultan oonderhandelt neettemin euver e vrijverdraag en tribuut Johannes VIII Paleologus t'n ind trök te kiere um 'nen opstand in Anatolië neer te houwe. In 1430 weurt Thessaloniki door de Törkse strijdmachte ingenome en geplunderd. De Osmaanse opkoms weurt ummertouw mie veulbaar en de basileus Johannes VIII Paleologus is vasberaoje um tot 'n akkoord mèt de kèrk vaan 't Weste te koume. Daorum oondernump heer in 1438 'n reis euver zie nao Italië en bringk mèt ziech theologe en bissjoppe mèt; zie zien mèt bekans 700 maan. De twie kèrke hereinege ziech op 't concilie vaan Ferrara-Florence. In 1439 gief 't vrei tösse de Latiense en orthodoxe kèrke. In 1440 weure de Törke veur Belgrado trökgedreve en de paus oontlient heiaon 'n groeten hoop. Heer spreek dus veur 'ne nuien kruustoch. Dizze weurt door Wladislaus geleid, keuning vaan Pole en Hongarije. In 1444 weure de kruusvaarders tot de aoftoch gedwonge in de slaag bij Varna, boebij Wladislaus störf.
Sultan Mehmet II beejt aon de belegering op te heffe in ruil veur 'n aontal veurwaarde. De keizer vaan 't Byzantijns Riek is evels te väöl ingenome mèt ier en wèlt 'n vernedering neet touwstoon. Es dit weurt aofgeweze, plant Mehmet de mör door brute mach in te numme, umtot heer wèt tot de Byzantijnse verdedegers ieder oetgeput zalle zien es zien tróppe. Op 24 mei 1453 gief 't 'n verduustering vaan de maon, 't Symbool vaan Constantinopel. Heimèt weurt 'n veurspelling vaan de val vaan de stad werkelekheid. Veer daog later is de ganse stad in 'nen dikke mis gehöld, e fenomeen dat in dit deil vaan Europa bekans noets veurkump in de maond mei. Op de mörrege vaan 29 mei begint d'n aonval. De ierste golf vaan aonvallers, de Azabs (hölptróppe), zien slech getraind en oetgerös en höbbe slechs tot doel zoe väöl meugelek Byzantijnse verdedegers doed te make. 'nen Twieden aonval, dee groetendeils door Anatoliërs weurt gedoon, concentreerd ziech op 'n deil vaan de Blachernaemör in 't noordwestelek deil vaan de stad, dat al gedeiltelek door 't kanon is gesjendeleerd. Dit deil vaan de mör is vaan väöl recentere datum (èlfden iew) en väöl zwaker es de res. 't Is dao boe de Kruusvaarders in 1204 door de mör zien doorgebroke. De Osmaanse aonvallers zien ouch in staot door te breke, meh weure eve gaw trökgeslage door de Byzantijnse verdedegers. De Byzantijne slage d'r ouch tijdelek in um d'n daarden aonval door 't elitekorps vaan de Sultan, de Janissare, aof te sloon, meh de Genuese generaol dee de infanterie leidt, Giovanni Giustiniani weurt zwoergewond tijdens d'n aonval en zien evacuatie vaan de verdedegingsmör zörg veur paniek oonder de range vaan de verdedegers. Brónne die vijandeg zien tegeneuver de Genuees zègke evels tot heer slechs liech of gaaroets neet gewond waor, meh euverweldeg door vreis, de wónd veinsde um 't slaagveld te verlaote, en zoe de val vaan de stad te bezegele. Dees besjöldeginge vaan lafheid en verraod zien later zoe wiedverspreid euver Europa tot de Rippebliek vaan Genua diplomatieke breve nao de Kanselarije vaan Ingeland, Fraankriek, 't hertogdóm Bourgondië en aandere zal mote sjikke um 't te oontkrachte. Sommege historici suggerere tot de Kèrkoportapoort in de Blachermaewiek neet waor aofgeslote en tot de Osmane gaw dees fout oontdèkde ('t waor zeker gein kwestie vaan umkouperij of misleijing; de poort waor einvoudegeweg euver de kop gezeen, woersjienelek umtot puin vaan 'ne kanonsaonval de poort aon 't ziech had oonttrokke of geblokkeerd. Wie 't ouch is gebäörd, de Osmane störme de stad binne. Constantijn XI, de lèste keizer vaan 't Riek, euverleef de slaag bij Constantinopel neet. Deen daag störf 't Byzantijns Riek nao 1.100 jaor. Sommege historici numme dit ouch 't ind vaan de Middeliewe.