Zoogdiere

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'n Käör aon versjèllende zoogdiere:
Gewoene vampier (Desmodus rotundus),
Virginiaansen opossum (Didelphis virginiana),
Grijze reuzekangoeroe (Macropus giganteus);
Tasmaansen duvel (Sarcophilus harrisii),
Mins (Homo sapiens),
Noordeleke zieolifant (Mirounga angustirostris);
Fókseikhore (Sciurus niger),
Afrikaons boumsjöbbedier (Manus tricuspis),
Savanneolifant (Loxodonta africana);
Vogelbekdier (Ornithorhynchus anatinus),
Colugo (soort oonbekind),
Rendier (kariboe; Rangifer tarandus);
Böltrögk (Megaptera novaeangliae),
Staarmol (Condylura cristata),
Reuzepanda (Ailuropoda melanoleuca);
Reuzegordeldier (Priodontes maximus),
Steppezebra (Equus quagga),
Steppeslörfhunneke (Rhynchocyon petersi).

Zoogdiere of Mammalia zien 'n synapside klasse vaan de stam vaan de Gewervelde diere. Tot dees klasse hure de mies oontwikkelde diere op Eerd, boe-oonder de mins.

Aofstamming en oontwikkeling

De zoogdiere stamme aof vaan reptielechtege bieste. De lèste gemein veurawwers vaan de modern reptiele en zoogdiere leefde in 't Carboon; 't geit um de zoegeneumde Amniota. Oet hun oontwikkelde ziech de Sauropside (feitelek de reptiele wie v'r die noe kinne, entans hun gemeinsjappeleke veurawwers) en de Synapside, die nog wel hiel reptielechteg oetzaoge meh in hun gereemsel al de ierste teikes vaan zoogdiere vertuinde. De ierste echte zoogdiere versjijnde in 't Trias. Welk bies es ierste heet gezoog is neet bekind; wel is 't aon te numme tot de bieste in kwestie nog eier lagte, wie noe nog de Monotremata. Sinds 2022 zuut me Brasilodon quadrangularis es 't ajds bekind zoogdier; dit spitsmoesechteg bieske leefde zoeget 225 mieljoen jaor geleie, tegeliek mèt de alderierste dinosaurusse.

Vivipaar zoogdiere (Theria) - zoewel de veurawwers vaan de buildiere (Metatheria) es vaan de mojerkookdiere (Eutheria) - oontwikkelde ziech in 't Jura.

Al deen tied waore de zoogdiere vrij klein, oonbeteikenende bieskes in de sjeem vaan dinosaurusse en aander groete reptiele. Pas in 't Cenozoïcum, nao 't oetsterve vaan die groete bieste, oontwikkelde ziech de zoogdiere tot de dominante orde die ze noe zien. Doortot 't in 't Cenozoïcum relatief kaajd is, höbbe de wermbleujetege en geïsoleerde zoogdiere e groet veurdeil bove de reptiele. Toch weure allewijl ouch tropische biotope door zoogdiere beheers.

Kinmerke

Zoogdiere kinmerke ziech door:

• 't Geve vaan mèlk door de moojer, oet mèlkkliere (dèks tepele meh bij de Monotremata gewoen porië);
• Wermbleujetegheid (parallel aon de veugel meh in tegestèlling tot de reptiele);
• Behaoring (boont); e paar soorte höbbe 't later verlore (wie de olifante en de naakse molrat);
• Drei gehuurskneukskes;
• De neocortex, e deil vaan de hersesjèl;
• Roej bloodcelle zoonder celkern;
• E veerkamereg hart.

De mieste zoogdiere zien ouch vivipaar (de Monotremata lègke nog eier) en höbbe zweitkliere en gespecialiseerde tan, die ze mer eine kier in hun leve wissele. De gruutde vaan de zoogdiere löp oeterein vaan e paar centimeter tot tientalle meters. Bepaolde soorte höbbe e hoeg niveau vaan intelligentie bereik.

Taxonomische verdeiling

De zoogdiere weure allewijl miestal in drei oonderklasse en inkel tientalle ordes ingedeild. 'n Traditioneel indeiling (door modern oonderzeuk gooddeils ingehaold) is de volgende.

• Cloacabieste (Monotremata)
  • Monotremata
• Multituberculata of Allotheria†
• Tricodonta†
• Buildiere (Marsupialia)
  • Opossumechtege (Didelphimorphia)
  • Spitsmoesopossums (Paucituberculata)
  • Micriobiotheria
  • Dasyuromorphia
  • Peramelemorphia
  • Builmolle (Notoryctemorphia)
  • Snijtandege (Diprotodontia)
• Mojerkookdiere (Placentalia)
  • Tanderme (Xenarthra)
  • Colugo's (Dermoptera)
  • Desmostylia†
  • Boumspitsmuis (Scandentia)
  • Aapechtege (Primates)
  • Knaogdiere (Rodentia)
  • Knienechtege (Lagomorpha)
  • Insekte-eters (Insectivora)
  • Vleermuis (Chiroptera)
  • Sjöbbediere (Pholidota)
  • Roufdiere (Carnivora)
  • Oonevehovege (Perissodactyla)
  • Evehovege (Artiodactyla)
  • Walvèsechtege (Cetacea)
  • Tenrekechtege (Afrosoricida)
  • Olifantsspitsmoes (Macroscelidea)
  • Eerdverke (Tubulidentata)
  • Klipdasse (Hyracoidea)
  • Olifante (Proboscidea)
  • Ziekeuj (Sirenia)