Vuurwèrk

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Vuurwèrk is 'n constructie van materiale wie karton, papier, plastic en metaal, mit dao in óntplofbare en/of brandjbare mingsele van chemische stoffe (ouch waal sasse genömp) verwèrk, die biej óntstaeking versjèllejnde effècte veroorzake, wie leech, geluid, rouk of bewaeging. In vuurwèrk wuurdj duk buskruut gebroek, det besteit oet zwael (S), koolstof (C) en salpaeter of kaliumnitraot (KNO₃). Hiej biej is 't kaliumnitraot de zuurstofleverancier. Biej de reactie kómme ónger angere de gaasvörmige producte CO, CO₂ en N₂ vriej, naeve kaliumsulfaot en -carbonaot. In 't buskruut kan de verhajing tösse de stoffe versjèlle; zoea besteit beveurbeild 'n mingsel van kaliumnitraot, koolstof en zwael in 'n gewichsverhajing van 75:15:10. Wiejer besteit d'r flashkruut, det is buskruut wo in ('n deil van) de koolstof is vervange door metaalpoejer. Det is mit name verantjweurdelik veur de kleureffècte van 't vuurwèrk.

d'r Wuuertj óngersjeid gemaak tösse lus- of fieësvuurwèrk en erns- of professionieël vuurwèrk.

Gesjiedenis

Vuurwèrk is waorsjienlik óntdek door de Bengale ('t waord 'Bengaals vuurwèrk' verwies nag nao 't landj Bangladesh), meh waerde pas op groeate sjaol gebroek door de Chineze, aan 't begin van ózze jaortèlling. Die gebroekte 't biej religieuze gebeurtenisse óm kwaoje geiste te verdrieve. Militaire gebroeke vuurwèrk ouch waal ins veur verleechting van terrein of 't gaeve van signale. De Chineze besjikdje zeker vanaaf de vreuge 13e eeuw euver buskruut, 't belangriekste bestandjsdeil van vuurwèrk. Net naodet de Chineze 't buskruut hadde óntdek, deje die d'r al prove mit. Oet de prove kwome versjèllendje saorte vuurwèrk veur. 't Chinees vuurwèrk waerde veural gemaak in de stad Liu Yang, wo weitensjappers wèrkdje aan de speciale effècte en krach van 't explosieve good. Vuurwèrk vónj nao de óntdekking snel ziene waeg nao Europa. Dao waerde 't óntvange mit groeat vertoean, aan väöl häöf waerde spèktakele mit vuurwèrk opgeveurdj, ónger mieë aan 't Haof van Versailles. Tösse 1622 en 1628 zörgdje de jezuïet Kircher veur vuurwèrk wie de keurvors Kölle bezóch.

Chemische reactie

Biej vuurwèrk traeje meistal oxidatiereacties op tösse 'ne zuurstofgaever en 'ne zuurstofverbroeker. Door versjèllendje chemische stoffe aan 't brandjbare of óntplofbare mingsel toe te voge kinne versjèllendje kleure leech óntstaon. Dit is te verglieke mit 't versjiensel wienieë me kaoperoxide poejer(greun leech) of paeper (roead leech) in 'n branjendje vlam struijt.

Slaachoffers

Eder jaor valle d'r ouch in Nederlandj väöl doeaje en gewónje es gevolg van vuurwèrk. Duk kömp dit ómdet de flesj wo 't vuurwèrk vanaaf wuuertj gesjaote neet verzwaord is of ómdet ze 't vuurwèrk te lank inne henj gelaote hadde. Väöl instanties wo ónger SIRE perbieëre mit behölp van campagnes dit te veurkómme. Mit spotjes op de televies en op internet wuurtj d'r aandach besteed aan de risico's biej 't aafstaeke van vuurwèrk. Die zeen veural op jóngere gerich.