Vastelaovend in Nederlands Limburg

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Vastenaovend, vastelaovend of carnaval ies 't fiès dat veuraafgeit aan de vastentied van de Katholieke (de fièrtig daag veur de Paosje).

Vastelaovend of vastenaovend vèlt ummer 7 zondige veur Paosje. Dat ies 7 waeke x 6 wèrkdaag minus vastelaovesmaondig en vastelaovesdinsdig, dat zin dus 40 vastedaag. Paosje ies ummer de ièrsjte zóndig nao de ièrsjte volle maon, dae nao 21 mièrt vèlt.

Carnaval weurt ouch gevierd in ander katholieke gebeje in Nederland, in 't Belsj, in ’t Rienland (Duutsjland), in Venetië, in Zuud-Amerika, op de Antillen enz.

Etymologie

’t Woord carnaval ies aafgeleid van 't Latiense carne vale (= vaarwel aan 't vleisj). 'n Ander meugelike verklaoring veur de term is 't Latiense carrus navalis: sjeepswage, wat zou verwieze nao rondtrèkkende groepe in 'n es 'n sjeep umgeboewde wage of kar, 't zoageneumde narresjeep, meh 't kèn ouch verwieze nao 't sjeep woamèt de god van de Ziè van de Kelte en de Germane oet 't noorde kaom um deil te numme aan de winterfièste. In Heerle en umsjtreke veurt tiedes de carnavalsdaag de Blauw sjuut (sjeep) rónd. Die lèk in versjillende plaatse aan. De bemanning viert vervolges fiès mèt de plaatselike carnavalssociëteit en aanhang.

Historie van vastenaovend

De vastenaovend huèrt bie de veurjaorsvieringe en vröchbaarheidsvieringe die sjtamme oet de Germaanse tied. Rónd 1200 woort de viering door de kèrk verzat nao de tied veur 't begin van de vaste.

In de Mieddelièwe moch 't volk ziech tiedes die drie döl daag oetleve veuraafgaond aan de vièrtigdaagse vastetied. Ièwelank gaof de kèrk dao ruumde veur, mèt ouch moraliserende bedoelinge. Door de waereld drie daag op de kop te zètte woort dudelik gemaak wie 't normaal leve d'r oet zou moete zin. Waal hou de Katholieke kèrk meujte mèt de sóms heidense utingsvörme: 't vermómme mèt derevelle, duvelsköp en maskes. Ouch 't verkleie van manne in vrouwekleier woort veroordeild. Daoneve woort op die fièste euverdadig gegete en gedrónke. Vanwege dees excesse bie de heilige nachte (Weihnachten) van de Germaanse neet-geluivige woorte, op 'n gegeve moment, dees ónoetroeibaar vieringe door de Katholieke kèrk verplaats nao 't begin van de vaste. Dat ies ouch de rae dat 't fiès van de geboorte van Christus verplaats woort nao 25 december.

In de 16e en 17e ièw woort ouch in kloastersj vastenaovend gevierd door zoawaal monnike es nonne. Wat ummer verbao waor um te ete en te drinke, dat moch noe: thee, koffie, sjoekkelaad, kaarte, danse en gelökssjpele. Ete waor d'r in euvervloed mèt wien. Dit zou o.a. plaats gevónge höbbe in 'n kloaster in Kölle. ^[1]

Veur de twiède waereldoorlog sjpeelde 't carnavalsfiès ziech veuraal aaf in de herberge. Dao woort mèt katte geknöppeld en sjpeller wie gaustrèkke en hanehouwe gesjpeeld. Van te veure houwe de jóng luuj aan de deure gebedeld veur sjpek en eier en get kleingeld. Op dinsdigaovend woorte hièringe gebete: 'n aantal gezoute hièringe woorte mèt tuikes aan 't plafón van de herberg opgehange. De aanwezige moeste probere um zoane hièring aaf te biete. Lökde dat, dan kreeg se e glaas beer. 't Hièringbiete van allewiel vingk plaats op esjelegoonsdig en dan èt me ziech in de café 'ne ingelagde, zoeren hièring oet de voes.

In de 19e ièw woort door de börgersj van Mestreech, Venlo, Baek, Zittert, Heerlerhei en Valkeberg 'n carnavalsvereiniging opgeriech, in naovolging van Kölle, um de fièstelikhede in gooj bane te leie. Rónd de ièwwiesseling nao de 20e ièw hele väöl van die vereiniginge op te besjtoon, meh in de jaore 30 van de 20e ièw woorte ze heropgeriech. Tot in de jaore vieftig doerde 't veurdat 'r euveral in Limburg carnavals vereiniginge waore.

Rienland en Nederlands Limburg

De Carnavalsviering ies vanoet Duutsjland en veural vanoet 't Rienland nao Limburg euvergewejd. 't Ièrsj nao Mestreech rónd 1840, daonao nao Venlo, Zittert en Valkeberg en zoa wiejer.

In 't jaor 1823 sjtart in Kölle (Duutsjland) 'ne wèrkgroep, besjtaonde oet 11 persone, mèt 't, nao 'n lang pauze vanwege de Franse bezètting, organisere van 'n carnavalsfiès. Ze organiseert 'ne optoch mèt es hoagtepunt de held "Carnaval". (70 Jaor later zal dae vervange were door de carnavalsprins.) De held waor de gelieke van keizer Karel V. ´t Waor bedoeld es parodie op ´t Pruusj militarisme. ´t Saluut, de carnavalsgroet, woort en weurt verkièrd um, met de hand veurlangs tege de linkerwang aan, gegeve. De Pruusje sjtónge ouch bekènd veur hunne lintsjesrege. In 1830 drage de lede van de cv es herkènningsteike ´n militair óndersjeiing en kriege luuj die ziech verdeenstelik höbbe gemaak ´n orde. Ouch ander vörm van carnavalviere zoa es de buut en buuttereedner, ´t tanzmarieche, de raod van èlf en ´t ouw-wieverbal zou oet ´t Rienland aafkómstig zin.

't Gekkegetal 11 weurt 't carnavalsgetal umdat ´t zou verwieze nao ´t gekkegetal èlf óf umdat allebei de ciefersj 1 in ´t getal aangeve dat ederein geliek ies.

Luuj verkleie ziech en goon gemaskerd of gesjmienk op sjtap. Tot de jaore 60-70 in de 20e ièw moch dat allein tiedes de drie vastenaovesdaag. Op ander daag in 't jaor waor 't verbao um gemaskerd te loupe of ziech te verkleie in 'n vrouw (es se man waors) of in 'ne man (es se 'n vrouw waors). Kloksjlaag 12 oer dinsdignach, moos dat masker dan aafgezat were, zoadat ederein dan wir herkènbaar waor. In 't begin waor dat ouch de reigel bie 't ouw-wieverbal. In de lètste jaore weurt Carnaval ummer miè 'óntmaskerd' umdat 'n maske benauwd ies in 't drage en lestig um mèt te drinke. In plaats daovan weurt 'r gesjmienk. 't Massaal boete carnaval viere, mèt 'n optraeje van artieste, ies get van de lètste decenia.

Motto van de carnaval: satire en sjpas

Mèt carnaval weurt euveral de draak mèt gesjtoke en gesjamp. De boel weurt umgedrièjd of óndersjtebove gezat. Me moet 't allenei neet serieus numme!
't Fenomeen (carnavals)prins en minister mèt zien gevolg (ederein in vol ornaat) en 't (willekeurig) oetreike van hoesordes moet me in diet verband zeen.

Carnaval viere

Road gael greun is de kleur van vastelaovend

De carnaval besjteit oarsjprónkelik oet drie fièsdaag: zóndig, maondig en dinsdig, dat zin de drie döl daag.

Meistal op de dónderdig veur de drie döl daag, vètte dónderdig geneump, weurt ouw wieverbal gevierd.
Op de zaoterdig van teveure weurt in sómmige plaatse de carnaval ingebloze. In Valkeberg (plaats) neume ze daen daag raoze zaoterdig.
Op zaoterdig of zóndigmörge: Sjleuteleuverdrach of machseuverdrach.
De zóndig haet es carnavalsnaam groate vastenaovend of vètte zóndig. De groate optoch of de boonte störm trèk oet op väöl plaatse.
De maondig weurt ouch kleine vastenaovend geneump. Op deze-n daag trèkke ouch diverse optochte. Op 't Duutsj hèt ‘t Rosenmontag. In o.m. Kölle trèk dan de groate Rosenmontagszug.
In mestreech trèkkke op dinsdag de zate heremeniekes
De dinsdig ies de lètste vastenaovend, ouch waal Döllen dinsdig geneump. Ouch dan trèkke nog optochte. In Mestreech vingk ’t Zate hermeniekes Concour plaats, in Kirchroa ’t Klone-treffe, in Gulpe weurt de vastelaovesvierder van 't jaor oetgerope en de carnaval aafgesjlote mèt 't laote zakke van 'n masker in 'ne ketel. In Venlo, of in 'n ander plaats in de buurt, treujt ’n sjtèl in de ónech bie ’n boerebroelof. In Meersje weurt de top 111 georganiseerd op de mert.
Op esjelegoonsdig huèrt 't fièste aafgeloupe te zin, dan begint de 40-daagse vastetied. Op 't menu van daen daag sjtóng dan hièring, sóms gecombineerd mèt wiete boane. Dao ies 't hièringbiete oet gegreujd, woabie luuj in de café same gezellig hièringe ete.

Sjtónderdigs nao esjelegoonsdig vingk op versjillende plaatse 't kasteleinsbal plaats, woabie de kasteleins, die hel höbbe moete wèrke in de aafgeloupe daag, hun gezamelik fiès houte.

Carnaval weurt gevierd op sjtraot, in 't café, op sjoal en bie de vereiniging. Dao weurt gezamelik gesjprónge en gedans op carnavalsmuziek en dao vinge optraejes plaats door de luuj zelf of door artieste. Dan weurt de actualiteit en ander zake op de korrel genómme door o.m. butereednersj. dansmariekes of prinsegardes in uniform laote 'ne ingesjtudeerde dans zeen. 'ne Gardedans is 'ne dans dae oetgeveurd weurt bie optraejes van dansgardese en door prinsegardes. Sóms höbbe 'n sjoal of 'n vereiniging 'ne eige carnavalsprins of 'n prinses. Ouch weurt waal, in 'n besjlote fiès, 'ne wedsjtried georganiseerd veur 't meis carnavalistisch verkleid persoon. De carnavalsleedsjes, allemaol in 't dialek, were mètgezónge.

De boerebroelof

In Noord-Limburg viere ze in diverse plaatse 'n boerebroelof, 'n carnavalsfiès veur burgersj, boere en boeteluuj, mèt al d'r op en d'raan, wat boe 'n sjieke broelof allure kènt geve. D'r weurt in "de ónech" getrouwd. Dit vingk plaats in o.m. Venlo, Venroj, Tegele, Ruiver Maasbree en in Kessel.
Neve 'n nuuj (gekoze) 'broedspaar', doon de volgende personages aan dees ceremonie mèt: broedsmaedsjes, de broedsjónker, getuges, soekernónk en -tant, de burgemeister, de bode ('ne 'echte ambtenaer') en de kapelmeister. Woute en kadette versjterke 't boeregezelsjap. De muziek en sjtimmung weurt verzörg door de diverse Joekskapelle. Ze sjpele de boerebroelofsmarsj en ander carnavalssjlagersj.

De officieel taal

De Limburgse taal ies dé officieel taal van en rónd carnaval. Oetnuèdiginge, proclamaties, leedsjes, optochtekste, toesjpraoke, radio, tv, speciaal gezètter, zittinge, buuts, dialekmèsse en wiejer alle sjtómme kal, alles gebeurt in 't dialek.

Carnavalsleedsjes

Op diverse plaatse höbbe ze eder jaor 'ne oetgekoze carnavalssjlager. Sómmige leedsjes, allenei in 't dialek, greuje, en ouch sómmige leedsjes van 't Limburgs Vastelaovesleedjes Konkoer, oet tot 'ne evergreen of e volksleedsje, die provinciebreid gezónge were, jaor in jaor oet. Carnavalsleedsjes höbbe meistal 'n marsjtempo woa-op de polonaise geloupe kènt were of dèks ouch 'n walstempo. Op zoane sjoenkelaer weurt dan allein of gezamelik gesjoenkeld. Dat ies 't ritmisch heen en weer bewaege op de 3/4 of 6/8 maot van de muziek.

Veurbeelde van leedsjes: Limburg allein, Van Eysde tot de Mokerhei; As de sterre dao bove sjtraole (sjoenkelaer); d'r Loemelekriëmer (marsj); Daan goon de lempkes aon (sjoenkelaer); Vastelaovend djziengeleboem; Mèh, me lepke; In d'n hiemel (sjoenkelaer); Roed, roed, roed zien de roeze (sjoenkelaer);

Pekskes en verseringe

Sjtraotversering mèt de Carnaval

Terwiel vreuger euver 't algemein de luuj zelf hun pekske inein fiesternölde, goon väöle noe nao de carnavalswinkel. Dat wilt neet zègke, dat ‘r neet zelf miè genièjd en geknutseld weurt. ’t Ies en blief ’n oetlaopklep van creativiteit. Op 't Duutsj vinge carnavalsbeurzje plaats in Kölle en Düsseldorf. Ouch besjteit'r 'ne handel in carnavalswages en ander attribute.

Tiedes de drie döl daag weurt hie en dao 'n carnavalssymbool oetgehange, dat op dinsdig wir nao ónder weurt gehoold. veurbeelde: 't Mooswief op de Vrieth'f in Mestreech, de waterrat in Sjin en Oeal. In Valkeberg hange ze 'n oud-wiefpoep, Berbke geneump, tege 'ne gevel en laote ze de bok op. In Kelmis verbrenne ze d'r kuusj. In Sub vanaaf 2010 weurt "Jeu" opgehange.

Mèt de drie (of miè) carnavalsdaag weurt 't hoes van de prins geseerd en de sjtraot hingk de vaan veur 'm oet. De kleure road, geel en greun zint de lètste jaore favoriet en oetgegreujd tot dé carnavalskleure. Noe wappert in gans Limburg dees driekleur aan de hoezer vergezeld van hièl väöl balonne in dezelfde tinte... In Venlo en Munstergelaen is de kleur greun vervange door blauw. In Munstergelaen is dees kleur gekoze oet protes tege de dreigende annexatie van Munstergelaen door Zitterd. In 't riek van de Aester Sjaelen Uul in Pej is d'r zelfs 'ne wedsjtried gemaak, namelik de "Sjoonst Verseerdje Gevel".

Carnavalsactiviteite, plaatselike tradities en festiviteite

Nao de jaore 60 van de 20e ièw zint 'r ummer miè en vreuger carnavalsactiviteite biegekómme: Zoa-es:

Sjtart carnavalsseizoen: Dat vingk plaats op de 11e_van_de_11e op 11 november.
In Sjinveld laote ze. saer 1960, de Hoeigeit op, 'n kartonne geit mèt 'n gebreide udder. Op de plek woa zie terech kump, were de luuj die de geit vinge oetgenuèdig um nao de vastenaovendviering te kómme. 'n Aangepas geiteleedsje weurt bie die activiteit gezónge.
Narre-universiteit: In Mestreech besjteit de N.U.L.: de Narre-Universiteit Limburg. Aan dees 'universiteit' besjteit de meugelikheid um te 'promovere' tot Doctor Humorisch Causa.
t LVK: 't Limburgs Vastelaovesleedjes Konkoer, 'ne jaorlikse wedsjtried veur de bèste Limburgse carnavalssjlager.
't KVL, 't Kinger Vastelaoves Leedjeskonkoer, ies 't jaorliks leedsjeskonkoer veur kinger, dat in 1999 veur 't ièrsj plaatsvóng.
In 2010 vingk veur 't ièrsj 't TVK, 't Tiener Vastelaoves Konkoer plaats.
Tösje de 11e van de 11e en carnavszóndig vinge d'r euveral Ziettinge, zgn. hièreziettinge, damesziettinge, kingerziettinge, sóms gecombineerd mèt 't oetrope van de prins/prinses, plaats.
Boetezieting: In Venlo weurt de vastelaovend, saer 1991, ingeloewd mèt de Boetegewoon boetezitting in de zoepkoel.
Prinsegalas's en carnagala's. 'n Galabal in 't kader van carnaval, woabie de deilnummersj in gala gekleid zin.
Roetsj: In Venroj weurt de vastelaovend ingeloewd d'r 10 000+ luu mèt de Heineken VastelaovesRoetsj.
Buuts: De Limburgse butereednerkampioensjappe.
Ouw-wieverbal: Op de dónderdig veur carnaval vingk op versjillende plaatse 't Ouw-wieverbal plaats. In sómmige plaatse haet daen daag de naam vètte dónderdig gekrege. Op 't Duutsj weurt bie mansluuj, die 't bal (Weiberfastelovend in 't Rienland) bezeuke of bekieke, de sjlieps of karvat die ze umhöbbe door de 'ouw wiever' gewoon aafgeknip. 't Versjiensel ouw wieverbal zou ziene oarsjpróng höbbe in de Greunsjtraot bie Waubach.
Inblaoze: Op de zaoterdig in 't carnavalsweekend vingk hie en dao 't inbloze van de carnaval plaats door alle plaatselike zate hermeniekes. Daen daag haet de naam raoze zaoterdig gekrege.
Sjleuteleuverdrach of machseuverdrach: Op 't sjtadhoes weurt de sjleutel (symbool van de mach), 's zaoterdes of 's zóndigs, door de burgemeister euvergedrage aan de nuje sjtadsprins. Bie dees ceremonie, woa ouch prominente aanwezig zin, weurt 'r sóms behuèrlik getoek.
Carnavalsdialekmès: Hie en dao weure de daag gesjtart mèt 'n dialekcarnavalsmès. De prins en zien gevolg zin dan in vol ornaat aanwezig en verzörge de biedrages veur de aangepasde viering. Die aanpassing uut ziech in de tekste en de muzikaal umliesting.
Optochte: Neve groate optochte, dörpsoptochte, kingeroptochte, sjoaloptochte en familie-optochte vinge d'r diverse thema-optochte plaats zoa-es de lempkesoptoch in Valkeberg, 't klone-trèkke en kloneconcour mèt podiumartieste in Kirchroa. Get name van klone-groepe: Jemuutlich beklopt, Vol doa, Klaboetsterbiere, Ummer umjedeuft.
De aafsjleting: Nao 2002 vingk in Gulpe de verkezing van de vastelaovesvierder van 't jaor plaats. Hie traeje ouch podiumartieste op. Um twelf oer weurt de vastelaovend aafgesjlote mèt ´t verzoepe van ´t Maske. Saer 2008 weurt in Meersje op de mert, naodat d'r verkezinge plaats höbbe gevónge, de Vastelaoves top 111 ten gehuère gebrach, deils mèt optraejes van winnende artieste.
Aafsjeidsrituele vinge plaats op vastenaovesdinsdig rónd 12 oer, es symbool van de euvergank van de winter nao de lente of van de doad nao nuuj leve. Veurbeelde zint 't verbrenne van de Kwiebus in Neer, de Heibessem in Altweerterheide en de Worteletruuj in Blerick. In Zittert en Gulpe begrave ze 't Maske. In Herte-Ool en in Sjin op Geul weurt de Waterrat verdrónke. De Hoej-geet weurt aan de wind mètgegeve in Sjinveld en 't Fièsverke in Moesel-Weert. In Heythuysen doon ze de Weaver es 't lètste denske. De Symbole van Carnaval in Mestreech, 't Mooswief, en in Valkeberg, 't Oud wief, were neergehaold. In Ech sjtrieke ze de Vaan (mèt sjtriekiezer) en in Nederweert-Eind plökke ze 't Piepkuke kaal
Haufvaste: In sómmige dörper op 't Belsj trèkke de carnavalsoptochte mèt haufvaste. Deze zóndig op de hèlf van de vastetied ies in Limburg op sómmige plaatse ouch 'ne datum veur carnavalsfestiviteite.

Zate hermenie en joekskapel

'n Träötende zate hermenie in Wiek

In Mestreech löp saer 1959, rónd de Carnaval, 'ne groep sjpelersj, die ziech de Zate hermenie neump. 't Versjiensel Zate hermenie, sjpaskapel of joekskapel breidt ziech oet in 't lètste kwaart van de 20e ièw. Ouch hie liek de naodrök, neet op good sjpele, meh op gezellig same muziek make. Dao weurt gebruuk gemaak van 'n groat assortiment sumpel muziekinstrumente mèt de naodrök op 't blaosinstrument en 't ritmeinstrument. Ganse families trèkke mèt es de groep nao boete kump, inclusief de kinger. Ze höbbe, sóms eder jaor nuuj, orgineel en kleurrieke pekskes aan. Op carnavalsdinsdig vingk, saer 1973, in Mestreech, op de Vriethof, 't Zate hermeniekesconcour plaats, 'ne wedsjtried woabie gekäörd en gemete weurt door de carnavalssociëteit. Edere deilnummer krieg 111 punte, (dat ies de ièrsjte pries) mèt lof van de jury!.

'n Paar karakteristieke name van hermeniekes en joekskapelle: Nieks dao; Hel en valsj, Tutendöl, Bragke Boebelaere, ‘’t Kump’, Naat en Druug, Um te jenke; Laat en Zaat; Volle blaos; Kiele kiele; de Kroegadours; Sjeive drek; Gresbuus; Doebele Forto; Blamaasj; Aom zat; Hoëge Noë(d)t; Geine aom, Biëstig good, Flabbedeius, Neet um aan te huure; Petatte Nelke, Sjiengele boem; Venloos Vastelaoves Ensemble Underste Baove, Us Famfaar 1973; Noat Weg; Bôntj & Blauw, Och Nae Toch, Wae haet die gebeld! Schots en scheif, Span Herres, Schöd um laeg
Zate hermeniekes loupe noats in de maot, eigelik miè de tegenin!

LKZH (Limburgs Kampioensjap Zate Hermeniekes)

Eder jaor strieje 19 zate hermeniekes (joekskapelle, blaoskapelle, etc) oet gans Limburg veur de titel 'Limburgs Kampioen'. Dit Limburgs_Kampioensjap_Zate_Hermeniekes is in 1983 ontsjtange in Obbicht.

Organisatie

Alle activiteite, die georganiseerd were, zoa-es zittinge, de prins oetrope, dansaovende, sjlagerverkezinge en optochte gebeure door 'n vastelaovesvereiniging, carnavalsvereiniging of carnavalssociëteit, kort cv of cs geneump. Meistal ies dat 'n raod van 11 ónder veurzietersjap van 'ne president. Eder jaor weurt door hun 'ne prins, 'n prinses en 'ne minister, 'ne adjudant, 'ne hofnar gekoze en oetgerope. In naovolging van 't Rienland versjiene d'r op diverse plaatse in 't prinselik gevolg ouch nog prinsegardes en dansmariekes.
De triómfoetroop van prins en raod van èlf in 't openbaar en in de optoch ies "ALAAF" of op 't Duutsj: "HELAU". In sommige ander plaatse gebruke ze 'ne andere oetroop. b.v. in Ech bie de Vastelaovesvereniginge De Aester en in Pej de Aester Sjaelen Uul rope ze "Sjregkedek", es imitatie van de sjrièw van 'n aester.

Zoawaal de carnavalsvereiniginge es 't dörp of gehuch geve ziechzelf de gekste name. 'n Paar veurbeelde: de Bök en Geite in Valkeberg, 't Waterratteriek Sjin en Oeal, 't Bosjraveriek Houtem, de Bösjule van Sub, de Piëlhaas in Venroj, de Veldkretsersj in Wienesrao, de Vreigeliers in Hale en de Waesjdrievesj in Öäverem.