Internationaol hölptaol

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Internationaol hölptaol (nao 't Ingels international auxiliary language, dèks aofgekort tot IAL) is 'n kunstaol die is gemaak um te dene es communicatiemiddel tösse sprekers vaan versjèllende (natuurleke) taole. De bedoeling vaan dees taole is tot ze gemekeleker te liere en cultureel neutraolder zien es de natuurleke (wereld)taole die veur dit doel dèks weure gebruuk. Gein inkel internationaol hölptaol heet dit doel oets bereik, meh e paar vaan die taole höbbe wel groete populariteit gekind.

Principes bewirk

Titelblaajer vaan de Russische, Poolse, Franse en Duitse editie vaan 't Unua libro, 't ierste Esperanto-lierbook.

Euver 't algemein hantere hölptaole wel de volgende principes:

Um ze neet te meujelek te make, zien de mieste of zelfs alle oonregelmaoteghede aofgesjaf.
Um dezelfde rei hanteert me gein grammaticaol categorieë die veur 't begrip neet nujeg zien. Woordgeslach kump neet veur en 't gebruuk vaan naomvalle is ouch beperk.
De taol moot veur lui vaan euver de ganse wereld oetspreekbaar zien. Toene en subtiel klaankversjèlle weure vermeje, de klemtoen vèlt regelmaoteg.
De spèlling moot de oetspraok weergeve. Dèks is ze compleet fonemisch - ei teike, ei foneem - of zelfs fonetisch.
't Vocabulair baseert ziech dèks op inkel groete wereldtaole.

Toch gief 't groete versjèlle tösse de hölptaole oonderling. De belaankriekste versjèlle zien die tösse naturalistische en sjematische hölptaole. Naturalistische taole numme zoe väöl meugelek vaan hun brontaole euver. Dit heet es veurdeil tot ze direk te leze zien veur lui die de brontaole al kinne. Zoe hoof me neet weer 'n ganse taol te studere bovenop de taole die me al heet mote liere. 't Heet evels ouch naodeile. Naturalistische taole zien väöl minder cultureel neutraol, en door hun natuurlekheid dèks toch e bitteke oonregelmaoteg. E good veurbeeld vaan dit type hölptaol is 't Interlingua.

Sjematische taole zien e stök flexibeler es naturalistische taole: me kin nao beleve nui wäörd vörme mèt aw wortele, umtot de regele vaan woordvörming door de maker zien bepaold. Dit maak de taol ouch get neutraolder: edereine zal de taol iers mote liere ietot 'r ze versteit. Dat lèste is natuurlek ouch e naodeil: es me de brontaole al kint, kin 'n sjematische taol hendeg oonnatuurlek euverkoume. 'n Typische sjematische hölptaol is 't Volapük, meh ouch 't Esperanto is wezelek sjematischer es zien concurrente.

Historie bewirk

Johann Martin Schleyer, sjöpper vaan 't Volapük.

Otto Jespersen, taolkundege en bedinker vaan 't Novial.

Allewel tot planne veur kunsmaotege wereldtaole al in de Vreugmodernen Tied woorte gemaak, kaom dit ideaol pas aon 't ind vaan de negentienden iew good op. In 1879 en 1880 publiceerde Johann Martin Schleyer zien verhandelinge euver de wereldtaol Volapük. 't Book sloog aon en in 't decennium wat volgde begóste euver de ganse wereld lui Volapük te liere. In 1887 kraog 't Volapük evels concurrentie vaan 't Esperanto, e perjek vaan L.L. Zamenhof. Dees taol waor gemekeleker in woordesjat, oetspraok en grammatica. Binnen e paar jaor had 't Esperanto 't Volapük compleet euvervleugeld.

Binne de Esperanto-beweging oonstoont evels ouch discussie. Sommege, oonder wee Zamenhof zelf, voonte de taol nog te oonnatuurlek en/of te gecompleceerd. E veurstèl tot hervörming oet 1894 woort door de sprekersgemeinsjap aofgeweze. De minderheid die 't wel demèt ins waor, bleef ziech reure; oetindelek leide dit in 1907 tot 'n sjäöring. Veurstanders vaan hervörminge kaome mèt 'n nui taol, 't Ido. Idiste verstoon hun taol es 'verbeterd Esperanto'.

De discussie leep inkel jaore hoeg op, meh woort oetindelek mèt 'n dudeleke euverwinning veur 't oersprunkelek Esperanto. Nao d'n Ierste Wereldoorlog bleujde Esperanto op wie noets teväöre. 't Ido waor oondertösse 'n klein sektarische beweging gewore. Binne die beweging oontstoont obbenuits discussie euver of 't Ido wel naturalistisch genoog waor. Concurrerende initiatieve wie Occidental en Novial (vaan Otto Jespersen, dee in tegestèlling tot de ierder sjöppers vaan hölptaole 'ne professionelen taolkundege waor) naome sprekers vaan 't Ido aof.

Mèt de opkoms vaan 't nazisme woorte internationaol hölptaole alum oonderdrök. Veur projekte wie 't Novial beteikende dat d'n doedslaag. Aander taole, wie 't Esperanto, euverleefde d'n oorlog wel en leefde in de jaore viefteg weer hendeg op. In deen tied kaom ouch 'n nui taol op, 't Interlingua. Dit waor 't indpunt in de oontwikkeling nao ummer naturalistischer kunstaole, die viefteg jaor ieder mèt 't Ido waor begós. Oetindelek móste de internationaol hölptaole 't evels toch aoflègke tegen 't Ingels, wat ummer mie euver de ganse wereld gelierd en verstande woort.

De koms vaan 't internèt beteikende 'n nui opleving veur alle taole. De Esperanto-gemeinsjap leet euveral vaan ziech hure. Taole wie 't Volapük en 't Ido bleke nog neet gans oetgestorve: ouch hun gemeinsjappe en organisaties waor noe online te vinde. Ouch 't Occidental en 't Novial woort nui leve ingebloze. In dezen tied oontstoonte ouch nui hölptaole, wie 't Lingua Franca Nova ('ne concurrent vaan 't Interlingua). 'n Nui oontwikkeling zien de zonaol hölptaole, die neet veur de ganse wereldbevolking meh veur 'n bepaolde taolfemilie gemeind zien. Veurbeelder daovaan zien 't Folkspraak (veur de Germaanse taole) en 't Interslavisch (veur de Slavische taole).