Dinosaurusse
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Dinosaurusse of Dinosauriërs (de lèste benaoming is de zjuste vertaoling vaan Dinosauria, de wetensjappeleke Latiense naom vaan de gróp) vörmde 'n belangrieke gróp reptiele oet 't Mesozoïcum. Tot dees gróp, die dominant woort op 't ind vaan 't Trias en tijdes de Jura en Kriet de heersende gróp landbieste vörmde, behure de groetste landbieste die oets geleef höbbe. Traditioneel woorte ze gezeen es 'n orde (of 'n aontal ordes) binne de klasse vaan de reptiele, allewijl weure ze soms es 'n aofzoonderleke klasse besjouwd, meh miestal es 'n raankloze gróp dee miestal ouch de veugel umvat, binne de groetere gróp vaan de reptiele, en die gedefenieerd weurt es alle aofstammelinge vaan de lèste gemeinsjappeleke veurawwer vaan de Iguanodon en Megalosaurus (die dees ier te beurt vèlt umdat ze towvallig de twie es ierste besjreve dinosauriër zien).
Gesjiedenis
bewirkTijdes 't Trias, 250 tot 210 miljoen jaor geleie, vörmde alle kontinente bijein 't oerkontinent Pangea. Oet reptiele vaan de gróp Archosauria (boetow allewijl allein nog de krokedille en de veugel behure) oonstoonte de ierste dinosauriërs. Die stamde aof vaan klein jaogers die z'ch op veer pu voortbewoge. De pu stoonte rech oonder 't liechaam in plaots vaan deneve, zoewie bij vreuger reptiele. Later oontstoonte [roufdier]e die op twie pu roondlepe.
De dinosauriër splitsde z'ch al vreug op (op z'n lèts midde-Trias) in twie takke, de Saurischia en de Ornithischia. De Saurisjia leefde vaan 't Trias tot 't Kriet. Zie leefde allemaol op 't land. De gróp bestoont oet twie oonderverdeilinge: de Theropode - euverwegend vleiseters - en de Sauropodomorpha, plante-eters, boe-oonder de bekinde reuzevörm met 'ne lange nek. Es gróp zien de Saurisjia te herkinne aon (en genump nao) de dreistraolige opbouw vaan 't bekke, boe-in 't sjaombein nao väöre is geriech: de "hagedis-heup". Dit is euveriges 'n oersprunkeleke eigensjap vaan alle reptiele, 'n zoegenaomde "plesiomorfie", die dus neet direk gebruuk kin weure um de gróp Saurisjia aof te bakene. De Ornithisjia leefde vaanoaf 't Bove-Trias tot 't Bove-Kriet. 't Waore op 't land levende, plante-etende reptiele. Zie hadde 'n aofgeleide veerstraolige opbouw vaan 't bekke, boe-in 't sjaombein 'n nao väöre geriech oetsteeksel heet, meh weier nao achtere geriech is: de "vogel-heup". Zoe 'n nui eigensjap, 'n zoegenaomde "apomorfie", kin wel gebruuk weure um 'n gróp te oondersjeie. Euveriges is 't oondaanks de naomgeving zoe dat de veugel vrijwel zeker tot de Saurisjia behure.
 |
 |
De splitsing vaan Sauropodomorpha en Theropode veel woersjijnelek in 't late Trias. Tijdes de Jura, 210 tot 140 miljoen jaor geleie, begos Pangea oetein te valle. Via landtonge kóste bieste iers nog wel vaan de ein nao de aander plaots trèkke. Tijdes 't Kriet, 140 tot 65 miljoen jaor geleie, waore alle kontinente oetein gevalle. Zuid-Amerika kaom geïsoleerd te ligke, zoedat daor gans nuie, opmerkeleke soorte oontstoonte, zoewie beveurbeeld Giganotosaurus, 'n theropode dee nog get groeter waor es de beruchte Tyrannosaurus oet Noord-Amerika en de Argentinosaurus, 'ne gigantische sauropode. 't Zelfde deeg ziech veur in Afrika en Indië (toen nog ein kontinent). Netuurlek lieke dees nui voondste allein daorum vreemd umdat v'r towvallig de soorte oet Noord-Amerika ieder höbbe liere kinne.
Oetsterve
bewirk't Steit vas dat de dinosauriërs vrij abrup vaan de eerdbojem verdwene en wel tijdes de euvergaanksperiode vaan 't Kriet en 't Tertiair (65 tot 2 miljoen jaor geleie). De mies gaankbare theorie is tot 65 miljoen jaor geleie 'ne groete meteoriet insloog bij Mexico (de inslaagkrater is de zgn. Chicxulub krater). Heidoor oonstoont 'n enorm stöbwolk die 't klimaat ernsteg oontregelde. 't Zonleech woort jaorelaank tegegehawwe boedoor 't ieskaajd woort en de mieste levende wezes oetsterfde. 't Bewies heiveur zouw de wereldwije aonwezigheid zien vaan e läögske iridium op de Kriet-Tertiairgrens. Iridium is 'n zeldzaam illemint op eerd, meh kump in de res vaan us zonnestèlsel väöl veur. Sommege kleinere bieste, zoewie insekte en zoogdiere (en e deil vaan de veugel) euverleefde de ramp wel, boedoor zie de ruimte kraoge um ziech weier te oontwikkele.
Euveriges is de meteorietinslaag zelf weliswoer algemein aonvaard, meh neet alle paleontologe zien 't d'r euver eins tot dit ouch d'n oorzaak vaan 't oetsterve vaan de dinosauriër (en diverse ander gróppe, zoewie de ammoniete en de Pterosauria) waor. Väöl wetensjapper dinke dit, meh aandere zien vaan meining tot de groete oetsterving zjus veur d'n inslaag al had plaotsgevoonde. Zie geve 'n klimaatsverandering, beveurbeeld es gevolg vaan de sterk towgenome vulkanische aktiviteit, es mies woersjijneleke oorzaak aon. 'n Derde meugelekheid is tot allebei de factore 'n rol gespäöld höbbe, en tot de meteorietinslaag zjus zoe vernietegend kós zien umtot 't ecosysteem in de veurgaonde paar miljoen jaor al aon 't verandere waor.
Wiedoet de mieste paleontologe numme sinds 't midde vaan de jaore negeteg aon tot veugel dinosauriërs zien ("devaan aofstamme"). Es dat inderdaad woer is, zien de dinosauriërs eigelek gaaroet neet oetgestorve. D'r zien allewijl oongeveer twie kier zoeväöl soorte veugel es zoogdiere.
